Прагляд зыходнага тэксту старонкі Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)

[[Выява:Map used to illustrate Stahlecker's report to Heydrich on January 31, 1942.jpg|thumb|250px|Нямецкая карта-справаздача [[Айнзацгрупы паліцыі бяспекі і СД|айнзацгрупы А]]]]
'''Нямецкая акупацыя Беларусі''' — [[акупацыя]] нямецка-фашысцкімі войскамі ў [[1941]]—[[1944]] тэрыторыі [[БССР]] (у межах 1941 года). Радыкальнай [[польская гістарыяграфія|польскай гістарыяграфіяй]] не прызнаецца як цэлы прадмет вывучэння, і падзяляецца на акупацыю Усходняй Польшчы і акупацыю [[БССР]] у межах [[1938]] г.

Пасля [[Абарончая аперацыя на Беларусі (1941)|поўнага захопу нямецкімі войскамі (1941)]], тэрыторыя БССР была падзелена на наступныя зоны кіравання: тылу [[група армій «Цэнтр»|армейскай групы «Цэнтр»]], рэйхскамісарыятаў «[[Остланд]]» і «[[Рэйхскамісарыят Украіна|Украіна]]», [[генеральная акруга Усходняя Прусія|генеральнай акругі Усходняя Прусія]].

На акупаванай тэрыторыі з першых дзён Вялікай Айчыннай вайны дзейнічалі [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі 1941-1944|савецкія партызанскія фарміраванні]]. Таксама з [[1941]] сюды была распаўсюджана дзейнасць [[Польскі партызанскі рух у Беларусі 1941-1944|польскіх партызанскіх сіл]], а польскія падпольныя арганізацыі існавалі і ў даваенны перыяд 1939—1941. У шэрагу раёнаў [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай вобласці]] дзейнічалі ўкраінскія [[АУН]] і [[УПА]].

== Эвакуацыя ў савецкі тыл ==
Пакуль нямецкія войскі хутка прасоўваліся на ўсход, захоплівая цэлыя раёны, у якіх нават не паспелі абвясціць эвакуацыю, сярод большасці раённых партыйных кіраўнікоў панавала разгубленасць, і нават паніка. Так, у тэлефанаграме сакратар Кармянскага райкома КП(б)Б А. І. Рыцінкаў паведаміў, што 8 камуністаў і 11 старшынь сельсаветаў перайшлі на бок ворага. У дакладной запісцы сакратара Рагачоўскага райкама КП(б)Б значыцца, што 20 камуністаў-кіраўнікоў «змаладушнічалі і самастойна пакінулі раён»<ref>Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (далей — НАРБ). Ф. 4. — Воп. 33а. — Спр. 64. — Арк. 2 — 3.</ref>. Старшыня Лідскага выканкома Ф. І. Зайцаў у дакладной запісцы, адзначыў, што пасля трохразовай спробы дабіцца ад абласнога кіраўніцтва ў Баранавічах адказу на пытанне «Што рабіць — эвакуіраваць насельніцтва ці не?», пачуў параду: «Рабіце так, як вам падказвае мэтазгоднасцт». Ацэньваючы сітуацыю,
кіраўнік Лідскага выканкама заўважыў, што працаўнікі раёна і Баранавіцкай вобласці адчуваюць разгубленасць, прычым не з-за боязі за свой лёс, а з прычыны бездапаможнасці і няведання таго, што трэба рабіць<ref>НАРБ. Ф. 4. — Воп. 33а. — Спр. 201. — Арк. 58 — 60.</ref>.

== Нацыянальная палітыка ==
На захопленай [[Трэці Рэйх|Трэцім Рэйхам]] тэрыторыі БССР пад акупацыяй апынулася каля 8 млн чалавек, а таксама 900 тыс. савецкіх ваеннапалонных<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=96}}</ref>. Нямецкай адміністрацыяй праводзілася палітыка [[генацыд]]у, [[рабаванне|рабавання]] і [[гвалт]]у. Усё гэта адбывалася па нямецкаму [[план «Ост»|плане «Ост»]].

Першым крокам акупантаў стала ўвядзенне абмежаванняў грамадзянскіх свабод мясцовага насельніцтва. Было абвешчана надзвычайнае становішча. Усё насельніцтва, якое пражывае на акупаванай тэрыторыі, падлягала абавязковаму ўліку і рэгістрацыі ў мясцовых адміністрацыях. Забаранялася дзейнасць усіх арганізацый, а таксама правядзенне мітынгаў і сходаў. Уводзіўся прапускны рэжым і дзейнічаў каменданцкая гадзіна. З першых дзён вайны немцы праводзілі масавыя чысткі: забівалі камуністаў, камсамольцаў, актывістаў савецкай улады, прадстаўнікоў інтэлігенцыі. З асаблівай жорсткасцю знішчалася «расава шкодная» частка насельніцтва: яўрэі, цыганы, фізічна і псіхічна хворыя.

Масавае знішчэнне насельніцтва ажыццяўлялі асаблівыя аператыўныя групы — [[айнзацгрупа|айнзацгрупы]], якія дзяліліся на спецыяльныя і аператыўныя<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=97}}</ref>.

На тэрыторыі Беларусі фашыстамі было створана 260 канцэнтрацыйных [[лагер смерці|лагераў смерці]], іх філіялаў і аддзяленняў<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=98}}</ref>. Самым буйным з'яўляўся Трасцянецкі лагер смерці, у якім за гады вайны было знішчана 206,5 тыс. чалавек<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=99}}</ref>.

У гарадах арганізоўваліся спецыяльныя зоны пражывання яўрэяў — [[гета]]. Усяго ў Беларусі было створана, па розных дадзеных, ад 111 да больш чым 200, а па дадзеных доктара гістарычных навук [[Эмануіл Рыгоравіч Іофе|Эмануіла Іофе]] — 299 гета ў 277 населеных пунктах на даваеннай тэрыторыі БССР, з якіх на сучаснай тэрыторыі Беларусі — 238 гета ў 216 населеных пунктах. Найбольш буйныя гета меліся ў [[Мінскае гета|Мінску]], [[Гродзенскае гета|Гродне]], [[Бабруйскае гета|Бабруйску]], [[Баранавіцкае гета|Баранавічах]], [[Брэсцкае гета|Брэсце]], [[Пінскае гета|Пінску]], [[Слонімскае гета|Слоніме]], [[Гомельскае гета|Гомелі]]. Яўрэі падвяргаліся сістэматычнаму мэтанакіраванаму знішчэнню ў рамках палітыкі «[[канчатковае рашэнне яўрэйскага пытання|канчатковага рашэння яўрэйскага пытання]]».

У мэтах барацьбы з анцігерманскім супраціўленнем нямецкімі акупацыйнымі ўладамі шырока выкарыстоўваліся [[Карныя аперацыі нямецкіх акупацыйных улад|карныя экспедыцыі]] (антыпартызанскія аперацыі). Знішчаліся цэлыя раёны, якія ператвараліся ў «зоны пустыняў». За час акупацыі БССР было праведзена звыш 140 карных экспедыцый. Першая з іх — [[Аперацыя «Прыпяцкія балоты»|«Прыпяцкія балоты»]] — адбылася ў ліпені — жніўні 1941 на тэрыторыі [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай]], [[Мінская вобласць|Мінскай]], [[Пінская вобласць|Пінскай]] і [[Палеская вобласць|Палескай абласцей]]. За час аперацыі нямецкімі карнымі атрадамі было расстраляна 13788 чалавек<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=100}}</ref>. За ўвесь час нямецкай акупацыі было знішчана 628 населеных пунктаў разам з жыхарамі, 5295 населеных пунктаў знішчаныя з часткай жыхароў<ref name="ReferenceA">{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=101}}</ref>.

Найбольш буйнымі карнымі аперацыямі з'яўляліся [[Карная аперацыя «Арол»|«Арол»]], [[Карная аперацыя «Dreieck»|«Трыкутнік»]], [[Карная аперацыя «Чароўная флейта»|«Чароўная флейта»]], [[Карная аперацыя «Котбус»|«Котбус»]], [[Карная аперацыя «Herman»|«Герман»]]. У справаздачы аб выніках экспедыцыі «Герман» (ліпень — жнівень [[1943]]), праведзенай на тэрыторыі [[Валожынскі раён|Валожынск]]ага, [[Івянецкі раён|Івянецкага]], [[Любчанскі раён|Любчанск]]ага, [[Навагрудскі раён|Навагрудс]]кага і [[Юрацішкаўскі раён|Юрацішкаўск]]і раёнаў, [[К. фон Готберг]] паведамляў у [[Берлін]], што забіта 4280 чалавек, ўзята ў палон 20944 чалавек, у тым ліку 4180 дзяцей. Нямецкімі салдатамі было рэквізавана 3145 [[курыца|кур]]эй, 6776 [[карова|каро]]ў, 499 [[цялё|цял]]ят, 9571 [[авечка|авеч]]ак, 1517 [[свіння|свін]]ей і звыш 100 сельскагаспадарчых машын<ref name="ReferenceA"/>.
[[Выява:Praca niameccyna.jpg|thumb|left|Улётка часоў нямецкай акупацыі Беларусі]]

Нямецкія акупацыйныя ўлады часта выкарыстоўвалі [[дзеці|дз]]яцей у якасці {{нп5|Донарства крыві|донараў крыві|ru|Донорство крови}}. Мясцовае насельніцтва прыцягвалася да расчыстцы замініраваных участкаў, было [[жывы шчыт|жывым шчыт]]ом у баявых аперацыях супраць партызан і войскаў [[Чырвоная Армія|Чырвонай Армі]]і. Нямецкай адміністрацыяй ужывалася {{нп5|дэпартацыя грамадзян СССР на працу ў Германію|дэпартацыя насельніцтва на прымусовыя працы|ru|Угон граждан СССР на работу в Германию}} ў [[Германія|Германі]]ю, [[Аўстрыя|Аўстры]]ю, [[рэжым Вішы|Францыю]], [[Пратэктарат Багеміі і Маравіі|Чэхію]]. Такіх «добраахвотных» работнікаў называлі [[остарбайтар]]ы. З Беларусі было вывезена каля 400 тыс. чалавек. 186 тыс. беларусаў загінула на працах<ref name="ReferenceB">{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=102}}</ref>.

Усе эканамічныя і [[прыродныя рэсурсы]] захопленых раёнаў былі абвешчаныя нямецкай уласнасцю. Уводзілася абавязковая [[працоўная павіннасць]]. Аб сутнасці эканамічнай палітыкі ва Усходняй Еўропе (уключаючы Беларусь) можна меркаваць па патрабаваннях [[рэйхсмаршал]]а [[Герман Вільгельм Герынг|Г. Герынга]] да рейхскамісараў у жніўні 1942<ref name="ReferenceB"/>.

{{пачатак цытаты}}Вы накіраваны туды для таго, каб працаваць на дабрабыт нашага народа, а для гэтага неабходна забіраць усё магчымае. Пры гэтым мне абсалютна ўсё роўна, калі вы мне скажаце, што людзі акупаваных абласцей паміраюць з голаду. Хай паміраюць, абы толькі былі жывыя немцы. Я зраблю ўсё — я прымушу выканаць пастаўкі, якія на вас ускладаю, і калі вы гэтага не зможаце зрабіць, тады я пастаўлю на ногі органы, якія пры любых абставінах вытрасуць гэтыя пастаўкі.{{канец цытаты}}

Насельніцтва Беларусі павінна было плаціць непасільныя плацяжы: 3-4 ц [[збожжа]] з [[гектар]]а, 350 л [[малако|мала]]ка з кожнай каровы, 100 кг [[свініна|свінін]]ы з аднаго двара, 35 [[яйка|я]]ек ад кожнай курыцы, 6 кг [[птушка|птушк]]і з двара, 1,5 кг [[воўна|воўн]]ы з кожнай авечкі і ў сярэднім 100 рублёў на чалавека<ref>{{кніга|аўтар=Каваленя А. А. і інш.|загаловак=Вялікая Айчынная вайна савецкага народа|старонкі=103}}</ref>.

Усе гэтыя мерапрыемствы, якія праводзяцца нямецкай адміністрацыяй на тэрыторыі Беларусі, спрыялі ўздыму вызваленчага руху. З першых дзён вайны беларусы пачалі аказваць супраціўленне нямецкім акупацыйным уладам. Пасля ўвядзення розных абмежаванняў і падаткаў незадаволенасць сярод мірнага насельніцтва нарастала ў геаметрычнай прагрэсіі, што дазволіла паспяхова арганізаваць [[Савецкі партызанскі рух у Беларусі 1941-1944|партызанскі рух на Беларусі]].

Пачынаючы з [[1941]], [[В. Кубэ]], які кіраваў грамадзянскай адміністрацыяй у [[Генеральны камісарыят Вайсрутэнія|генеральным камісарыяце «Вайсрутэнія» («Беларусь»)]] праводзіў палітыку г. зв. «[[Вайсрутэнізацыя|вайсрутэнізацыі]]», якая, між іншым, вылікала сур'ёзныя канфлікты між ім і кіраўніцтвам [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|нацысцкай партыі]], аб'ектыўна паспрыяла ўзмацненню беларускага не-савецкага нацыянальнага пачуцця і пацягнула за сабой шэраг трывалых палітычных наступстваў, у тым ліку ў савецкай пасляваеннай нацыянальнай і дэмаграфічнай палітыцы.

Пачынаючы з [[1942]] дадаткова да дапаможнай паліцыі нямецкія ўлады фарміравалі на тэрыторыі Беларусі <!-- у якіх акругах-->ваенна-паліцэйскія сілы, у т.л., беларускія ([[Беларускі корпус самааховы]]).

== Людскія, матэрыяльныя і культурныя страты Беларусі падчас вайны ==
Паводле падлікаў нямецкіх даследчыкаў, на тэрыторыі Беларусі (у межах чэрвеня 1941 г.) пражывалі 10,6 млн. чал. З іх 7,88 млн (74,3%) беларусаў, 935 тыс. (8,8%) яўрэяў, 925 тыс. (8,7%) палякаў, 590 тыс. (5,6%) рускіх, 162,5 тыс. (1,5%) украінцаў, 90 тыс. (0,9%) літоўцаў, 6,5 тыс. (0,06%) немцаў<ref>Крывашэй, Д. А. Нацыянальныя супольнасці Беларусі ў перыяд германскай акупацыі: (чэрвень 1941 — ліпень 1944 г.) / Д. А. Крывашэй; НАН Беларусі, Ін-т гісторыі. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — 196, [2] c. — С. 6. ''Са спасылкай на:'' Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Ф. 510. — Воп. 1.
 — Спр. 108. — Арк. 45 — 46.</ref>.

Тры гады акупацыі Беларусі (1941—1944), падвойнае праходжанне германа-савецкага фронту, узброеныя сутычкі партызанскіх груп, мелі страшныя наступствы: загінула 2 млн чал. (з их ад 250 тыс. да 1 млн яўрэяў<ref>Smilowitsjy, L. Die Partizipation der Juden am Leben der Belorussischen Sozialistischen Sowjetrepublik (BSSR) im ersten Nachkriegsjahrzehnt, 1944—1954 // «Existiert das Ghetto noch?»: Weißrussland: jüdisches Überleben gegen nationalsozialistische Herrschaft / hrsg. von der Projektgruppe Belarus im Jugendclub Courage Köln e. V. — Berlin [etc.]: Assoziation A, 2003. — 319 s. — S. 277.</ref>), каля 3 млн чал. сталі бяздомнымі<ref>Gerlach, Ch. Kalkulierte Morde: die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weißrußland, 1941―1944 / Christian Gerlach. — Hamburg: Hamburger Ed., 1999. — 1232 s. — S. 11. — ISBN 3-930908-54-9.</ref>. Але, вельмі цяжка дакладна вызначыць колькасць чалавечых ахвяр у Беларусі падчас нямецкай акупацыі. У савецкія часы было прынята лічыць, што загінуў кожны чацвёрты жыхар Беларусі. Праз 50 гадоў пасля Другой сусветнай вайны афіцыйна лічылася, што колькасць ахвяр складалася 2 млн. 200 тыс. чал.<ref>Кравченко, И. Немецко-фашистский оккупационный режим в Белоруссии // Немецко-фашистский оккупационный режим. (1941—1944 гг.): [Сборник статей] / Институт марксизма-ленинизма при ЦК КПСС, Отделение истории Великой Отечественной войны; Под общ. ред. проф. Е. А. Болтина. — М.: Политиздат, 1965. — 388 с. — С. 63.</ref> Упершыню яна стала вядома ў 1944 г. у выніку абагульнення звестак «Надзвычайнай камісіі па расследаванні злачынстваў нямецка-фашысцкіх акупантаў».

{| class="wikitable"
 !№
 !Вобласці
 !Знішчана ўсяго грамадзянскага насельніцтва
 !Забіта ваеннапалонных
 !Вывезена ў Германію
 |-
 |1
 |[[Бабруйская вобласць|Бабруйская]]
 |82 194
 |54 013
 |15 275
 |-
 |2
 |[[Баранавіцкая вобласць|Баранавіцкая]]
 |181 179
 |88 407
 |33 773
 |-
 |3
 |[[Брэсцкая вобласць|Брэсцкая]]
 |159 526
 |38 858
 |30 008
 |-
 |4
 |[[Віцебская вобласць|Віцебская]]
 |151 421
 |92 891
 |68 434
 |-
 |5
 |[[Гомельская вобласць|Гомельская]]
 |53 630
 |114 476
 |16 745
 |-
 |6
 |[[Гродзенская вобласць|Гродзенская]]
 |111 208
 |41 330
 |53 965
 |-
 |7
 |[[Магілёўская вобласць|Магілёўская]]
 |71 602
 |59 134
 |21 436
 |-
 |8
 |[[Маладзечанская вобласць|Маладзечанская]]
 |42 373
 |34 652
 |8 828
 |-
 |9
 |[[Мінская вобласць|Мінская]]
 |317 515
 |101 590
 |29 815
 |-
 |10
 |[[Палеская вобласць|Палеская]]
 |37 981
 |3 120
 |23 047
 |-
 |11
 |[[Пінская вобласць|Пінская]]
 |95 385
 |24 613
 |30 861
 |-
 |12
 |[[Полацкая вобласць|Полацкая]]
 |105 211
 |157 007
 |52 599
 |-
 |
 |Усяго
 |1 409 225
 |810 091
 |384 786<ref>У даведцы памылкова 377 776</ref>
 |}
Калі да колькасці «мірных жыхароў» практычна няма пытанняў, то да колькасці ваеннапалонных ёсць, бо не ўсе яны да вайны жылі на тэрыторыі [[БССР]].

На мяжы [[20 стагоддзе|XX]]—[[21 стагоддзе|XXI]] стст. гэтая лічба была перагледжана як беларускімі, гэтак і замежнымі навукоўцамі. Так, А. Літвін сцвярджае, што Беларусьпадчас акупацыі згубіла ад 1 млн. 950 тыс. да 2 млн чал. Гэтая лічба ўлічвае беларусаў, што загінулі на тэрыторыі Беларусі, на фронце і падчас прымусовых прац у Германіі<ref>Литвин, А. К вопросу о количестве людских потерь Беларуси в годы ВЕликой Отечественной войны (1941—1945 гг.) // Беларусь у XX стагоддзi: [Зб. навук. прац.] / Навук. рэд. В. П. Андреев. Вып. 1. — Мн.—Томск: Водолей, 2002. — 191 с. — С. 136—137. — ISBN 5-8299-0028-9.</ref>. Расійскі гісторык П. Палян цытуючы заключны даклад «Надзвычайнай камісіі» дэталізуе страты Беларусі па кожнай з 12 абласцей, што існавалі на той час. У гэтым дакладзе 1 360 034 чал. былі залічаны ў рубрыку «забітыя, закатаваныя мірныя жыхары», што складае 22,4 % ад усяго насельніцтва Беларусі на той час<ref>Полян, П. Жертвы двух диктатур: Жизнь, труд, унижение и смерть советских военнопленных и остарбайтеров на чужбине и на родине / Павел Полян. — М.: Росспэн, 2002. — 894, [1] с., [40] л. ил. — С. 11, 737. — ISBN 5-8243-0130-1.</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Генеральны план Ост]]
* [[Аперацыя «Winterzauber»]]

{{зноскі}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}
* [http://jivebelarus.net/history/new-history/occupation-methods-in-belarus.html Юрый Туронак. Метады акупацыі ў Беларусі]

{{Беларусь у Другой сусветнай вайне}}
{{Гісторыя Беларусі 2}}

[[Катэгорыя:Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)| ]]