Перайсці да зместу

Рэвалюцыя 1905 г. у Царстве Польскім

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Рэвалюцыя 1905 - 1907 гг. у Польшчы - частка Расійскай рэвалюцыі 1905 г., якая адбылася ў Царстве Польскім і працягвалася да 1907 г. Лічыцца адной з буйных хваляў забастовак і найшырэйшы эмансіпацыйны рух, які калі-небудзь бачыла Польшча на той момант (да 1970 - 1980-х гадоў [1]). Адной з галоўных падзей таго перыяду стала паўстанне ў Лодзі ў чэрвені 1905 года. На працягу гэтага перыяду адбывалася шмат меншых выступленняў і ўзброеных змаганняў паміж сялянамі і рабочымі з аднаго боку і ўрадам з другога. Патрабаванні дэманстрантаў уключалі як паляпшэнне ўмоў жыцця рабочых, так і палітычных свабод, у прыватнасці, звязаных з павелічэннем аўтаноміі Польшчы. У 1905 годзе Польшча была на парозе новага паўстання, рэвалюцыі або грамадзянскай вайны.[2] Некаторыя польскія гісторыкі нават лічаць падзеі таго перыяду чацвёртым польскім паўстаннем супраць Расійскай імперыі.[3]

Становішча

[правіць | правіць зыходнік]
Карона Польская, адміністрацыйны падзел у 1907 годзе

Пагаршэнне эканамічных умоў (спад эканамічны 1901-1903 гг.) спрыяла палітычнай напружанасці ў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Польшчы. Эканоміка Кароны Польскай моцна пацярпела ад руска-японскай вайны: да канца 1904 г. больш за 100 000 польскіх рабочых страцілі працу.[2] Прызыў у расійскую армію і працяглая палітыка русіфікацыі яшчэ больш абвастралі сітуацыю.[4] Навіны і меркаванні аб расійскай рэвалюцыі 1905 года хутка распаўсюдзіліся з Санкт-Пецярбурга па ўсёй Расійскай імперыі і ў Польшчу, якая кантралюецца Расіяй. Гэтым скарысталіся фракцыі ў Расеі і Польшчы, якія жадалі радыкальных пераменаў.[5]

Тым часам, сутыкнуліся дзве фракцыі сярод польскіх палітычных лідэраў. Польская сацыялістычная партыя (Polska Partia Socjalistyczna, PPS ), якая было лаяльна Юзэфу Пілсудскаму, лічыла, што палякі павінны паказаць сваю рашучасць і аднавіць незалежнасць праз актыўныя, гвалтоўныя пратэсты супраць расейцаў.[6] Гэта меркаванне не падзяляли ні Нацыянальна-дэмакратычная партыя Рамана Дмоўскага[7], ні «левае» (або «маладое») крыло ППС.[8] Нацдэмы лічылі, што палякі павінны супрацоўнічаць з расійскімі ўладамі і павялічваць сваё прадстаўніцтва ў Думе [7], у той час як левыя ППС хацелі сумесна з расійскімі рэвалюцыянерамі зрынуць цара і бачылі стварэнне сацыялістычнага грамадства як больш важнага, чым польская незалежнасць.[8]

Рэвалюцыя

[правіць | правіць зыходнік]

У 19 стагоддзі Лодзь стала буйным польскім прамысловым цэнтрам, моцна урбанізаваным і індустрыялізаваным, і, такім чынам, аплотам сацыялістычнага руху. Да 22 студзеня 1905 г. рабочыя Лодзі ўжо баставалі, а 31 студзеня царская паліцыя паведаміла, што забастоўшчыкі неслі плакаты з лозунгамі «Далоў самадзяржаўе ! Далоў вайну!».[2] Падобным чынам у Варшаве, сталіцы Польшчы і буйным прамысловым цэнтры, паўстанні і дэманстрацыі былі звычайнымі. 14 студзеня ў Варшаве адбылася ўсеагульная забастоўка; за наступныя некалькі дзён у Варшаве загінулі больш за 90 чалавек [2], а 17 студзеня ўрад Расіі абвясціў, што Варшава знаходзіцца ў стане аблогі.[2]

Помнік паўстанню 1905 года ў Лодзі

28 студзеня ППС Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы заклікалі да ўсеагульнай забастоўкі; больш за 400 000 рабочых прынялі ўдзел у страйках па ўсёй Польшчы, якія працягваліся чатыры тыдні.[5] Гэта была толькі прэлюдыя да яшчэ большай серыі страйкаў, якія ўскалыхнулі Польшчу ў наступным годзе.[5] У 1905-1906 гадах адбылося каля 7000 забастовак і іншых спыненняў працы, у якіх удзельнічала 1,3 мільёна палякаў.[5] Пратэстоўцы патрабавалі як паляпшэння ўмоў для працоўных, так і большай палітычнай свабоды для палякаў.[2][4] З лютага да дэманстрацый далучыліся студэнты польскіх універсітэтаў, пратэстуючы супраць русіфікацыі і патрабуючы права вучыцца на польскай мове.[2][4] Да іх далучыліся старшакласнікі і нават некаторыя з пачатковых класаў.[2] У той час як расійскі ўрад саступіў і пагадзіўся на некаторыя саступкі польскаму нацыяналістычнаму руху (зняцце некаторых абмежаванняў на выкарыстанне польскай мовы ў класах), многія - асабліва рабочыя - па-ранейшаму былі незадаволеныя.[2][5] У некаторых месцах у Польшчы школьныя страйкі працягваліся каля трох гадоў.[5] Буйныя дэманстрацыі адбыліся 1 траўня (Дзень працы), і каля 30 чалавек былі расстраляныя падчас дэманстрацыі ў Варшаве.[2] Пазней у тым жа месяцы грамадскі парадак у Варшаве на час распаўся падчас стыхійнай кампаніі супраць злачынных элементаў і расійскіх калабарантаў.[5]

Вуліца Мёдава ў Варшаве, 1906 год, адразу пасля выбуху бомбы ППС.

У сярэдзіне чэрвеня 1905 г. расійская паліцыя адкрыла агонь па адной са шматлікіх дэманстрацый рабочых у Лодзі.[5][9] У выніку паўстання ў Лодзі за некалькі дзён баёў у гарадах і загінулі больш за дзве тысячы чалавек, у тым ліку больш за сотню мірных жыхароў.[4][5][9] На працягу года ў буйных польскіх гарадах, якія знаходзіліся пад кантролем Расеі, адбылося некалькі пратэстаў і забастовак [2], але, як пісаў польскі журналіст Уладзімер Каліцкі, паўстанне ў Лодзі было найбольш драматычным.[9] Расійскі ўрад спрыяў хаосу, спрабуючы распальваць антыяўрэйскія пагромы .[5] Іншым прыкметным з'явай было стварэнне Заглембскай рэспублікі (польск. Republic Zagłębiowska ), польскай сацыялістычнай дзяржавы з цэнтрам вакол рэгіёну Загленба-Дамброўскай, які існаваў з кастрычніка па лістапад 1905 года [4] Падобная сацыялістычная дзяржава Астравецкая Рэспубліка вакол горада Астравец-Свёнтак існавала з канца снежня 1905 да сярэдзіны студзеня 1906 года [10] .

Наступствы

[правіць | правіць зыходнік]
Мемарыяльная дошка ў Астравецкім Свентакшыскім Астравецкай рэспубліцы 1905-1906 гг.

У той час як большасць хваляванняў адбывалася ў 1905 годзе, да 1906-1907 гадоў у Польшчы працягвалі адбывацца хваляванні рабочых, дэманстрацыі і час ад часу ўзброеныя сутыкненні. Забастоўкі ў Лодзі працягваліся да сярэдзіны 1906 г., калі толькі вялікая расійская вайсковая прысутнасць і масавыя звальненні бастуючых рабочых з фабрык супакоілі горад.[5] Хваляванні ў Польшчы вымусілі расейцаў трымаць там армію ў 250-300 тыс. жаўнераў — армію, нават большую, чым тая, якая змагалася з японцамі на ўсходзе.[2]

Баявая арганізацыя Польскай сацыялістычнай партыі Пілсудскага, заснаваная ў 1904 г., якая спрыяла некаторай эскалацыі ваенных дзеянняў, актывізавалася ў наступныя некалькі гадоў, пачынаючы кампанію забойстваў і рабаванняў пераважна з 1906 г., хоць яны сталі значна менш актыўнымі ў адносінах да канец дзесяцігоддзя.[5][11] Фракцыя Пілсудскага была часова аслаблена, і ППС раскалолася, хоць да 1909 г. фракцыя Пілсудскага зноў аднавіла вядомасць на польскай падпольнай палітычнай сцэне.[12] Пілсудскаму ў выніку ўдалося дабіцца незалежнасці Польшчы і стаць важнай палітычнай фігурай у міжваеннай Польшчы .

Іншым наступствам стала эвалюцыя польскіх палітычных партый і думкі.[3] Сярод польскіх сялян узнялася нацыянальная свядомасць. Нягледзячы на няўдачу ў дасягненні найбольш радыкальных мэт рэвалюцыі, расійскі ўрад саступіў некаторыя патрабаванні, як у сацыяльнай, так і ў палітычнай сферах, супрацьстаяўшы паражэнскім пачуццям сярод многіх палякаў, якія яшчэ памяталі поўную паразу папярэдніх паўстанняў; у прыватнасці, русіфікацыя была часткова адменена ў адукацыі ў Польшчы.[3]

Рэвалюцыя 1905 г. у польскіх карцінах

[правіць | правіць зыходнік]
  • Witold Wojtkiewicz Manifestacja uliczna (Вулічная дэманстрацыя)
    Witold Wojtkiewicz Manifestacja uliczna (Вулічная дэманстрацыя)
  • Stanisław Masłowski Wiosna roku 1905 (вясна 1905 года). Казацкі патруль суправаджаў падлеткаў-паўстанцаў.
    Stanisław Masłowski Wiosna roku 1905 (вясна 1905 года). Казацкі патруль суправаджаў падлеткаў-паўстанцаў.
  • Władysław Skoczylas, Demonstracja uliczna w 1905 (Вулічная дэманстрацыя 1905 г.)
    Władysław Skoczylas, Demonstracja uliczna w 1905 (Вулічная дэманстрацыя 1905 г.)

Глядзіце таксама

[правіць | правіць зыходнік]
  • Крывавая серада (Польшча)
  • Варшавянка (1905)

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Tych, Feliks (2018). "Przedmowa". In Wielgosz, Przemysław (рэд.). O rewolucji: 1905, 1917. Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”. p. 9. ISBN 9788365304599.
  2. ↑ а б в г д е ё ж з і к л Abraham Ascher, The Revolution of 1905: Russia in Disarray, Stanford University Press, 1994, ISBN 0-8047-2327-3, Google Print, p.157-158
  3. ↑ а б в (польск.) REWOLUCJA 1905-07 NA ZIEMIACH POLSKICH, Encyklopedia Interia, retrieved on 8 April 2008
  4. ↑ а б в г д Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак WIEMRew1905007 няма тэксту
  5. ↑ а б в г д е ё ж з і к л Norman Davies, Gods Playground: A History of Poland, Columbia University Press, 2005, ISBN 0-231-12819-3, Print, p.273-278
  6. ↑ Zamoyski, Adam The Polish Way A Thousand-Year History of the Poles and their Culture, London: John Murray Ltd, 1987 ISBN 0-7195-4674-5., p.330
  7. ↑ а б Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Urb 118 няма тэксту
  8. ↑ а б (польск.) PIŁSUDSKI JÓZEF Архівавана 3 мая 2008. by Andrzej Chojnowski. Entry in Polish PWN Encyclopedia
  9. ↑ а б в (польск.) Włodzimierz Kalicki, Rok 1905: Przebudzeni bombą Архівавана 3 мая 2008 года., Gazeta Wyborcza, 2005-12-09, Retrieved on 9 October 2007.
  10. ↑ Ostrowiec Świętokrzyski. Monografia historyczna miasta, Ostrowiec Świętokrzyski 1997
  11. ↑ Urbanowski, op.cit., Pages 121
  12. ↑ Urbanowski, op.cit., Pages 131

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Роберт Э. Блобаўм, Rewolucja: Руская Польшча, 1904-1907, Cornell University Press, 1995
  • Акадэмічныя рэцэнзіі: [1], [2], [3]
  • Роберт Блобаўм, Рэвалюцыя 1905-1907 гадоў і крызіс польскага каталіцызму, Славянскі агляд, вып. 47, No 4 (Зіма, 1988), с. 667–686, JSTOR
  • Рычард Д. Льюіс, Рэвалюцыя ў сельскай мясцовасці : Расійская Польшча, 1905-1906, Цэнтр расійскіх і ўсходнееўрапейскіх даследаванняў Пітсбургскага ўніверсітэта, 1986
  • Мясо Я., Барацьба за нацыянальную школу ў Каралеўстве Польскім у 1905-1907 гады (Стогоддзе школьнай забастоўкі), Rozprawy z Dziejow Oswiaty (Даследаванні па гісторыі адукацыі), год: 2005, том: 44, нумар:, старонкі: 75-103, [4] Архівавана 14 жніўня 2009.
  • Эндру Станіслаў Джон Памыкальскі, Польскае паўстанне 1905 г. падчас Расійскай рэвалюцыі 1905 г., дысертацыя (магістратура) -- Дзяржаўны ўніверсітэт Сан-Хасэ, 1982 г.
  • Скот Уры, Барыкады і сцягі: Рэвалюцыя 1905 года і трансфармацыя варшаўскага яўрэйства, Stanford University Press, 2012.ISBN 978-0-804763-83-7ISBN 978-0-804763-83-7
  • (польск.), Stanisław Wiech (рэд.), Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim iw Rosji, KOBD, 2005
  • Эндру Кір Уайз, Аляксандр Ледніцкі : паляк сярод расейцаў, расеец сярод палякаў : Польска-расійскае прымірэнне ў рэвалюцыі 1905 года, Columbia University Press, 2003

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Рэвалюцыя_1905_г._у_Царстве_Польскім"