Прагляд зыходнага тэксту старонкі Сапегі

[[Image:POL COA Lis.svg|thumb|Герб «Ліс»]]
{{значэнні|Сапега}}
'''Сапегі''', у актах і хроніках: ''Sapieha'', ''Sopieha'', ''Sopiha'', ''Sopiezycz'' — [[ВКЛ|вялікалітоўскі]] шляхецкі род [[Ліс (герб)|герба «Ліс»]], які ў 16 ст. ўвайшоў у лік магнатэрыі. Прадстаўнікі роду Сапегаў у 15-18 ст. валодалі буйнымі латыфундыямі і мелі значны ўплыў — займалі вышэйшыя дзяржаўныя, адміністрацыйныя і вайсковыя пасады — сярод іх 25 ваявод, 4 кашталяны, 3 вялікіх і 1 польны гетман, 2 канцлеры і 3 падканцлеры, 3 маршалкаў вялікіх, 3 генералы артылерыі, 2 біскупы, некалькі маршалкаў дворных і інш., агулам 16 Сапегаў займалі дыгітарскія пасады. Сапегі лічыліся другім па значнасці, пасля [[Радзівілы|Радзівілаў]], магнацкім родам ВКЛ. Першапачаткова Сапегі [[праваслаўе|праваслаўныя]], у 2-й пал. 16 ст. частка Сапегаў далучылася да [[пратэстанцтва]], але ўжо ў кан. 16 ст. Сапегі перайшлі ў [[каталіцтва]].

{{змест злева}}

== Паходжанне ==
Паводле радаводаў Сапегаў, складзеных ў 17-18 ст., іх паходжанне выводзілася ад троцкага кашталяна [[Пунігайла|Пунігайлы]], нібыта сына [[Нарымонт Гедзімінавіч|Нарымонта Гедзімінавіча]], сын якога Сунігайла Пунігайлавіч быццам ахрысціўся з імем Сямён. Гэтая генеалогія заснаваная «''Historia Illustris domus Sapiehianae''» (Вільня, 1724), панегірычным творы [[Антоній Алаіз Міштольт|А. А. Міштольта]], на падставе гэтага Сапегі прэтэндавалі на тытул князёў. Аднак [[Адам Банецкі]], [[Юзаф Вольф]] і [[Уладзіслаў Сямковіч]] у сваіх даследаваннях паказалі, што Сапегі паходзяць ад [[Сямён Сапега|Сямёна Сапігі (Сапегі)]] (узг. 1440-я), пісара гаспадарскага пры [[Казімір Ягелончык|Казіміры Ягелончыку]]. Нашчадкі ж гістарычнага [[Ян Сунігайла|Сунігайлы]], кашталяна троцкага, згодна даследванням У.Сямковіча не мелі нічога агульнага з Сапегамі. Першапачатковыя маёнткі Сапігі і яго сыноў знаходзіліся ў [[Смаленская зямля|Смаленскай зямлі]]: [[Ельня]], Гарадзішча, Апакаўскі Пасад, але ў з-за войнаў Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ страцілі іх, у вайну 1500—1503 — Гарадзішча і Апакаў, у вайну 1512—1522 — Ельню. Аднак Сапегі, як і шмат іншых баярскіх і княжацкіх родаў, захавалі вернасць Вялікаму княству Літоўскаму.

== Гісторыя роду ==
=== 15-16 ст. ===
[[Сямён Сапега]] меў 4 сыноў, з якіх [[Багдан Сямёнавіч Сапега|Багдан]] і [[Іван Сямёнавіч Сапега|Іван (Івашка)]] сталі пачынальнікамі 2 галоўных ліній роду — чарэйска-ружанскай і кодзенскай (у далейшым кожная з іх працягвала драбіцца). '''Багдан Сямёнавіч''' (да [[1450]] — пасля [[1512]]) праз шлюб з княжной з [[Друцкія-Сакалінскія|Друцкіх-Сакалінскіх]] мацярынскія маёнткі сваёй жонкі: Чарэю ў Лукомскім княстве, Белую (сучасны Лепель) на Полаччыне, Тухачоў пад Віцебскам — пазнейшае ядро ўладанняў Сапегаў. '''Іван (Івашка) Сямёнавіч''' (каля [[1450]]—[[1517]]) як і бацька, зрабіў кар’еру ў якасці пісара гаспадарскага, потым сакратара. Выконваючы шэраг пасольскіх і іншых дыпламатычных даручэнняў, ён атрымаў за службу шмат наданняў, з якіх буйнейшымі былі Друя, Іказнь і Пагост на Браслаўшчыне, Боткі на Падляшшы, Кодня на Берасцейшчыне.

Да 2-й паловы 16 ст. Сапегі не вылучаліся сярод іншай шляхты ні высокімі пасадамі, ні асаблівым багаццем. Але прадстаўнікі абедзвюх галін (асабліва старэйшай — чарэйскай) пашыралі свае ўладанні. Іван Багданавіч і яго сын Іван праз шлюбы і выслугі набылі Палону, Лемніцу і Астроўну ў Віцебскім ваяводстве, вялікую частку спадчыны князёў Друцкіх (Талачын і Стараселле каля Друцка, Горы і Горкі за Дняпром, Дзярэчыя Лукі на Віцебшчыне каля сучаснага Суража і інш.), Ляйпунікі ў Літве. [[Януш Багданавіч Сапега|Януш Багданавіч]] праз шлюб з княжной Крошынскай атрымаў Лунна на Гродзеншчыне. Прадстаўнік малодшай — кодзенскай галіны [[Павел Сапега (ваявода новагародскі)|Павел Іванавіч]], у далейшым новагародскі ваявода, дзякуючы шлюбу з княжной з Гальшанскіх, набыў частку Гальшан, а таксама Станькава і Жыцін у Менскім ваяводстве. Праўда, пасля смерці яго брата Міхала Іванавіча Іказненскі замак і іншыя браслаўскія ўладанні Сапегаў часова адышлі да нашчадкаў па жаночай лініі.

Узвышэнне роду звязана з дзейнасцю [[Леў Іванавіч Сапега|Льва Іванавіча Сапегі]], які на працягу свайго жыцця займаў ледзь не ўсе найважнейшыя пасады ў дзяржаве — быў падканцлерам, канцлерам, вялікім гетманам, ваяводам віленскім. Спачатку перайшоўшы з праваслаўя ў кальвінізм, Леў Сапега пазней стаў католікам, адным з прыхільнікаў караля [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]], пры якім асабліва ўзмацнілася Контррэфармацыя. Багацці яго няўхільна пашыраліся; да бацькоўскай і мацярынскай спадчыны Леў далучыў Ласосін, Ружану і Зэлву на Слонімшчыне, Асвею і Бешанковічы на Полаччыне, Бялынічы, Цяцерын і Круглае ў Аршанскім павеце, частку ўладанняў князёў Лукомскіх, Здзяцель (Дзятлава) на Новагародчыне, Чарнобыль на Кіеўшыне і шмат больш дробных уладанняў. Ён жа выкупіў Іказнь і Друю ў нашчадкаў кодзенскай галіны роду Сапегаў. У яго ўладанні знаходзіліся і вялізныя дзяржаўныя маёнткі (староствы): Слонім, Свіслач, Магілёў, Куранец, Маркава, Мядзел і інш. У выніку шлюбу яго сына [[Ян Станіслаў Сапега|Яна Станіслава]] з дачкой і спадчынніцай [[Ян Караль Хадкевіч|Яна Караля Хадкевіча]] род Сапегаў прыдбаў маёнткі Быхаў, Ляхавічы, Цімкавічы, Любашанскае староства і шмат іншых уладанняў. Багацці Льва Сапегі дазвалялі яму нават фінансаваць вайну са Швецыяй за Інфлянты. Ён жа быў і адным з натхняльнікаў паходу на Маскву ў час гэтак званай Рускай смуты пачатку 17 ст.

=== 17-18 ст. ===
[[File:Church of St. Michael in Vilnius02(js).jpg|thumb|[[Касцёл Святога Міхала Арханёла і кляштар бернардзінак (Вільнюс)|Касцёл Святога Міхаіла]], пабудаваны па замове [[Леў Сапега|Льва Сапегі]] ў 1594–1597 гадах у [[Вільнюс|Вільні]], Літва]]
[[File:Side façade of the Sapiegos Palace in Antakalnis eldership in Vilnius, Lithuania in 2024.jpg|thumb|Бакавы фасад палаца Сапегаў, які быў пабудаваны ў 1691–1697 гадах у Вільні, Літва]]
Вялізныя багацці Льва Сапегі і яго сыноў пасля смерці ў 1656 апошняга з іх, Казіміра Льва, былі падзелены паміж аддаленымі родзічамі і сваякамі. Найбольшую іх частку атрымаў траюрадны брат Казіміра Льва — [[Павел Ян Сапега]], які і без таго меў немалыя маёнткі (Высокае на Берасцейшчыне і Беліца ў Аршанскім павеце). Цяпер да іх далучыліся Ружана, Ляхавічы, Быхаў, Чарэя, Косава. Павел Ян увайшоў у лік найбуйнейшых магнатаў, што спрыяла і яго палітычнаму ўзвышэнню. У 1656, у крытычны час «Патопу», ён атрымаў віленскае ваяводства і гетманскую булаву. Менавіта пад яго кіраўніцтвам вайна з Расіяй і Швецыяй была скончана паспяхова, тэрыторыя ВКЛ была ачышчана ад рускіх войск.

Пры сынах Паўла Яна магутнасць Сапегаў дасягнула максімуму. Кароль [[Ян Сабескі]], каб супрацьдзейнічаць [[Пацы|роду Пацаў]], даваў вышэйшыя дзяржаўныя пасады Сапегам, якія ў сваю чаргу не грэбавалі злоўжываннямі. [[Казімір Ян Сапега]], які праз шлюб з дачкой [[Ежы Караль Глябовіч|Ежы Караля Глябовіча]] атрымаў палову спадчыны апошняга, у 1680-я дасягнуў дамінавання ў ВКЛ. У [[1696]] супраць Сапегаў пачалася адкрытая барацьба большай часткі шляхты ВКЛ на чале з віцебскім кашталянам Коцелам. На сойме 1696 шляхце ўдалося правесці канчатковае ўраўнаванне сваіх правоў з правамі польскай шляхты («каэквацыя»), у т.л. ў кантролі над дзейнасцю вышэйшых службовых асоб, і хоць сойм 1697 пацвердзіў «каэквацыю» і прымірыў абодва бакі, канфлікт паміж Сапегамі і шляхтай працягваўся. Пасля абрання ў 1697 саксонскага кюрфюрста Аўгуста Моцнага каралём Рэчы Паспалітай К. Я. Сапега павёў курс на аддзяленне ВКЛ ад Польшчы з мэтаю захапіць вялікакняскую ўладу. 14.9.1700 імператар [[Леапольд I Габсбург|Леапольд I]], каб узмацніць свой уплыў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], надаў прадстаўнікам чарэйска-ружанскай лініі роду Сапегаў тытул князёў Свяшчэннай Рымскай імперыі. Маючы войска ў 9 тыс. наёмнікаў, Казімір Ян Сапега быў блізкі да сваёй мэты — толькі ўзброеная кааліцыя Караля Станіслава Радзівіла, князёў Агінскіх, Вішнявецкіх і іншых магнатаў, пачаўшы супраць Сапегаў сапраўднаю грамадзянскую вайну, здолела перамагчы іх у бітве пад Алькенікамі (1700) на поўдзень ад [[Вільня|Вільні]]. Пасля гэтага Сапегі перайшлі на бок шведскага караля Карла XII у часе [[Паўночная вайна (1700—1721)|Паўночнай вайны]] (1700—1721) і падтрымалі караля [[Станіслаў Ляшчынскі|Станіслава Ляшчынскага]] — шведскага вылучэнца на сталец Рэчы Паспалітай. Шляхта працягвала ваяваць супраць Сапегаў і заключыла з рускім царом [[Пётр I|Пятром I]] дагавор аб расійскай ваеннай і грашовай дапамозе ([[Сандамірская канфедэрацыя]]). Тады Сапегі пайшлі нават на стварэнне казацка-сялянскіх атрадаў на чале з Юрэвічам, Більдзюкевічам і Хмарай, яны дзейнічалі супраць шляхты ва ўсходняй частцы Беларусі (пад Дуброўнай, Галоўчынам, Быхавам). У [[1702]] гэтыя атрады былі разбіты. У [[1704]] расійская армія ачысціла цэнтральную частку ВКЛ ад шведскіх і сапегаўскіх атрадаў. Але ўжо ў 1707 Казімір Ян Сапега дамогся поўнай амністыі і ў далейшым быў віленскім ваяводам і гетманам да канца жыцця. Пасля Паўночнай вайны палітычны ўплыў Сапегаў значна паменшыўся, аднак яны па-ранейшаму атрымлівалі галоўныя пасады ў цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі ВКЛ. Нашчадкі Казіміра Яна Сапегі адышлі ў цень у параўнанні з нясвіжскай галіной Радзівілаў і князямі Агінскімі.

Малодшая — кодзенская галіна Сапегаў не мела такіх дасягненняў, але і яе прадстаўнікі былі не з апошніх у Рэчы Паспалітай. Асноўныя маёнткі кодзенскай галіны ляжалі за межамі сучаснай Беларусі: Кодзень на забужскай частцы Берасцейскага ваяводства, Боткі і Дубна на Падляшшы. На Беларусі адна з галін Сапегаў ([[Багдан Паўлавіч Сапега|Багдан Паўлавіч]], затым яго сын [[Павел Стэфан Сапега|Павел Стэфан]]) валодала Гальшанамі. Кодзенская галіна праз шлюб [[Тамаш Казімір Сапега|Тамаша Сапегі]], сына Фрыдэрыка, у 1647 набыла спадчыну згаслага роду паноў Дарагастайскіх (Дарагастаі, Мураваную Ашмянку, Нарач і інш.). Брат Томаша [[Крыштаф Францішак Сапега|Крыштаф]] меў за жонку княжну Саламярэцкую, уладальніцу Століна.

=== 19-21 ст. ===
Непраўдзівымі з’яўляюцца звесткі пра наданне Івану Сямёнавічу графскага тытула імператарам Максіміліянам II 6.1.1572 і пацвярджэнне гэтага тытула [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонтам Аўгустам]] 4.5.[[1572]]. Гэтыя фальсіфікаваныя дакументы былі ўпісаны ў [[Метрыка ВКЛ|Метрыку ВКЛ]] у 1744 канцлерам [[Ян Фрыдэрык Сапега|Янам Фрыдэрыкам Сапегам]]. У [[1768]] па просьбе Сапегаў сойм Рэчы Паспалітай на падставе гэтых запісаў прызнаў усіх Сапегаў князямі, нашчадкамі Нарымонта Гедзімінавіча. Княжацкі тытул быў пацверджаны ў [[Царства Польскае|Каралеўстве Польскім]] у [[1822]], у [[Аўстра-Венгрыя|Аўстра-Венгрыі]] — 1840, у [[Расія|Расіі]] — 24.7.1874.

Сапегі збіралі бібліятэкі ([[Бібліятэкі Сапегаў]]), архівы ([[Архівы Сапегаў]]), калекцыі твораў мастацтва, трымалі тэатры. За ўдзел некаторых прадстаўнікоў роду ў [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстанні 1830—1831 гадоў]] іх маёнткі былі канфіскаваны расійскім урадам. У 1915—1918 Сапегі прэтэндавалі на сталец ВКЛ, якое меркавалася аднавіць пасля магчымай перамогі [[Германія|Германіі]] ў [[1СВ|1-й сусветнай вайне]]; У 1918—1939 у Польшчы — землеўладальнікі, дыпламаты, службоўцы. Пасля [[2СВ|2-й сусветнай вайны]] ў эміграцыі.

== Некаторыя прадстаўнікі ==
* [[Антоні Казімір Сапега]]
* [[Яўстах Каятан Сапега]]
* [[Ігнацы Сапега]]
* [[Адам Стафан Сапега]]
* [[Аляксандр Антоні Сапега]]
* [[Ежы Феліцыян Сапега]]

== Галерэя ==
{{Commonscat|Sapieha Family}}
<gallery>
Выява:Jan Kazimier Sapieha. Ян Казімер Сапега (P. Ivanov, 1825-50) (3).jpg|[[Ян Казімір Сапега]]
Выява:Bahdan I Sapieha. Багдан I Сапега (J. Schübeler, 1872) (3).jpg|[[Багдан Сямёнавіч Сапега]] (гравюра [[І. Шубелер]]а, [[1872]] з партрэта 16 ст.)
Выява:Ivan Sapieha. Іван Сапега (J. Schübeler, 1872) (3).jpg|[[Іван Сямёнавіч Сапега]] (гравюра [[І. Шубелер]]а, [[1872]] з партрэта 16 ст.)
Выява:Jan Piotar Sapieha. Ян Пётар Сапега (W. Hondius, 1630).jpg|[[Ян Пётр Сапега]] (гравюра [[В. Гандзіус]]а, 17 ст.)
Выява:Michał Józef Sapieha.PNG|[[Міхал Юзаф Сапега]]
Выява:Alaksandar Michał Sapieha. Аляксандар Міхал Сапега (XVIII) (3).jpg|[[Аляксандр Міхал Сапега]] (партрэт 2-й пал. 18 ст.)
Выява:Kazimier Niestar Sapieha. Казімер Нестар Сапега (J. Pitschmann, 1792).jpg|[[Казімір Нестар Сапега]] (партрэт Ю. Пічмана)
Выява:Jan Fryderyk Sapieha.jpg|[[Ян Фрыдэрык Сапега]] (невядомы мастак, ~[[1720]])
</gallery>

== Гл. таксама ==
* [[Замак Красіцкіх]]

== Літаратура ==
* Сапегі: асобы, кар’еры, маёнткі: зборнік навуковых артыкулаў / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут гісторыі; укладанне: А. А. Скеп’ян; рэдкалегія А. А. Каваленя і інш. — Мінск: А. М. Янушкевіч, 2018. — 320 с.: іл. ISBN 978-985-7165-74-2
* [http://pawet.net/book/hist/sapehi.html Сапегі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20210421135644/http://pawet.net/book/hist/sapehi.html |date=21 красавіка 2021 }} // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 6. — Мн., 2001, С. 222—228 — Эл.рэсурс [http://pawet.net/ pawet.net]
* {{крыніцы/БіЕ|Сапеги}} — Эл.рэсурс vehi.net
* [[Яўстах Севярын Сапега|''Sapieha, J.S.'']] Dom Sapieżyński / Eustachy Seweryn Sapieha. — Warszawa : PWN, 1995. — Cz. 1. — 804 s.
* [[Яўстах Севярын Сапега|''Sapieha, J.S.'']] Dom Sapieżyński / Eustachy Seweryn Sapieha. — Warszawa : PWN, 2008. — Cz. 2, Ikonografia. — 447 s.
* [[Яўстах Севярын Сапега|''Sapieha, J.S.'']] Tak było: Niedemokratyczne wspomnienia Eustachego Sapiehy / Eustachy Seweryn Sapieha. — Warszawa : Świat Książki, 2012. — 416 s.
* [[Марыя Сапега (1910)|''Sapieha, M.'']] Moje życie, mój czas / M. Sapieha. — Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2008. — 575 s.
* ''Гунiн, Л.'' [http://www.balandin.net/Gunin/Bobruisk/CHAPTER_4/sapiegi.htm Сапеги] // Магнаты ВКЛ (геральдическая, родовая и владельческая история (с росписью поколений)
* {{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=2|старонкі=545—550|артыкул=Сапегі|аўтар=[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]]}}
* [[А. Шаланда|''Шаланда, А.'']] Гербы роду Сапегаў // Białoruskie Zeszyty Historyczne (BZH). — Białystok, 1995.- Nr 2/4
* [[Вячаслаў Насевіч|''Насевіч, В. Л.'']] Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў XII—XVIII ст. — Мн.: БелЭН, 1993.

[[Катэгорыя:Сапегі| ]]