Прагляд зыходнага тэксту старонкі Узбекская мова

{{Мова
|імя = Узбекская мова
|саманазва = O‘zbek tili,  ئۇزبېك تیلى,  Ўзбек тили ({{IPA|/ozbek/}})
|краіны = [[Узбекістан]], [[Кыргызстан]], [[Афганістан]], [[Казахстан]], [[Туркменістан]], [[Таджыкістан]], [[Расія]], [[Турцыя]], [[Кітай]] і інш.
|рэгіёны =
|афіцыйная мова =
{{UZB}} <br />
{{AFG}}<ref>[http://www.afghan-web.com/politics/current_constitution.html Канстытуцыя Афганістана. Артыкул 16]</ref>
|рэгулюе = Інстытут мовы і літаратуры імя [[Алішэр Наваі|Алішэра Наваі]]
|колькасць носьбітаў =
[[Выява:Flag of the United Nations.svg|border|22px|Увесь свет]] больш за 30 млн.<ref>[http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=uzn Joshua Project]</ref><ref>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=15756 Joshua Project]</ref> <br />
{{Узбекістан}} 23,0 млн<ref name=autogenerated1>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html CIA — The World Factbook — Uzbekistan]</ref> <br />
{{Афганістан}} каля 1,4 млн<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=AF Ethnologue report for Afghanistan]</ref> <br />
{{Таджыкістан}} 873 тыс.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TJ Ethnologue report for Tajikistan]</ref> <br />
{{Кыргызстан}} 870 тыс.<ref>[http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23 Перапіс-2009]</ref> <br />
{{Казахстан}} каля 450 тыс.<ref>[[Перапіс насельніцтва Казахстана 2009 года]]</ref><br />
{{Туркменістан}} 317 тыс.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TM Ethnologue report for Turkmenistan]</ref> <br />
{{Расія}} 273 тыс.<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Інфармацыйныя матэрыялы пра канчатковыя вынікі Ўсерасійскага перапісу насельніцтва 2010 года]</ref>
|рэйтынг = 28
|статус =
|вымер =
|катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
|класіфікацыя =
[[Алтайскія мовы]]
: [[Цюркскія мовы|Цюркская галіна]]
:: [[Карлукскія мовы|Карлукская група]]
::: [[Карлукска-харэзмійскія мовы|Карлукска-харэзмійская група]]
:: [[Кыпчакскія мовы|Кыпчакская група]]
::: [[Нагайскія мовы|Нагайска-кыпчакская падгрупа]]
:: [[Агузскія мовы|Агузская група]]
|пісьменнасць = [[Лацінскі алфавіт|лацінка]], [[кірыліца]], [[арабскае пісьмо]] (гл. [[Узбекскае пісьмо]])
|ISO1 = uz
|ISO2 = uzb
|ISO3 = uzb, uzn, uzs
}}
[[file:Idioma uzbeko.png|frameless|right]]
'''Узбекская мова''' (O‘zbek tili, Ўзбек тили) — [[цюркскія мовы|цюркская]] мова, афіцыйная мова [[Узбекістан]]а. У свеце налічваецца каля 18 мільёнаў носьбітаў узбекскай мовы, большасць ва Узбекістане.

Распаўсюджана ў асноўным ва Узбекістане (дзяржаўная мова краіны), часткова ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах былога [[СССР]], у [[Афганістан]]е (паводле новае канстытуцыі адна з трох дзяржаўных моў краіны, разам з [[пушту]] і [[Дары (мова)|дары]]) і [[Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] КНР. У СССР, паводле перапісу 1989 года, было каля 16,7 млн [[Узбекі|узбекаў]] (трэці па колькасці этнас СССР пасля [[Рускія|рускіх]] і [[Украінцы|ўкраінцаў]]), з якіх каля 16,4 млн назвалі ўзбекскую роднай мовай; у Афганістане ўзбекаў каля 1,2 млн; з улікам хуткага росту ўзбекскага насельніцтва сучасныя лічбы вышэйшыя; узбекская — адна з самых буйных цюркскіх моў побач з [[Турэцкая мова|турэцкай]] і [[Азербайджанская мова|азербайджанскай]].

== Асаблівасці ==
Распаўсюджаная ў самым сэрцы цюркамоўнага арэалу, сучасная ўзбекская мова мае складаную дыялектную структуру і займае своеасаблівае месца ў класіфікацыі цюркскіх моў. Дыялекты большасці буйных цэнтраў рассялення ўзбекаў (ташкенцкі, ферганскі, каршынскі, самаркандcка-бухарскі і туркестана-чымкенцкі) належаць да карлуцкай, або паўднёва-ўсходняй групы цюркскіх моў; на гэтай падставе да яе прынята адносіць, разам з [[Уйгурская мова|уйгурскай]], і ўзбекскую мову ў цэлым. Аднак у складзе сучаснай узбекскай маецца і група гаворак, якія адносяцца да кыпчацкай групы (яны распаўсюджаныя па ўсёй тэрыторыі краіны, а таксама ў іншых рэспубліках [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]] і ў [[Казахстан]]е); гаворкі ж [[Харэзм]]ы і шэрагу прылеглых тэрыторый на паўночным захадзе краіны (і дзве гаворкі ў Казахстане) належаць да агускай групы.

Для ўзбекскай мовы, у адрозненні ад роднасных цюркскіх моў, характэрная адсутнасць сінгарманізму (прыпадабненне галосных у слове), а таксама оканне. Закон гармоніі галосных, характэрны для большасці цюркскіх моў, палягае ў тым, што ў слове могуць прысутнічаць альбо толькі галосныя пярэдняга шэрагу, альбо толькі галосныя задняга шэрагу. Ва ўзбекскай жа агульнацюркскія галосныя [o] і [ö] адпавядаюць аднаму гуку [o], гукі [u] і [ü] — [u], а гукі [ı] і [i] — [i]. Рэшткі вакальнага сінгарманізму захаваліся толькі ў кыпчацкіх гаворках. Оканне палягае ў пераходзе ў шэрагу выпадкаў агульнацюркскага [a] ў [o].

У фанетыцы, граматыцы і лексіцы прыкметна моцны ўплыў [[Персідская мова|персідскай мовы]]; у лексіцы маюцца таксама шматлікія арабскія і расійскія запазычанні.

== Гісторыя ==
Узбекская мова мае даўнюю пісьмовую традыцыю ў форме сярэднеазіяцкай цюркскай мовы ([[Чагатайская мова|чагатайскай]], або [[Стараўзбекская мова|стараўзбекскай]]), якая склалася да XV—XVI стст. на аснове карлуцка-ўйгурскіх дыялектаў [[Маверанахр]]а і стала афіцыйнай мовай у дзяржаве Тымура ([[Тамерлан]]а). Стараўзбекская мова зазнала ўплыў літаратурнай мовы Караханідскай дзяржавы ( XI—XII стст.; т. зв. караханідcка-ўйгурская мова), карлуцка-харэзмійскай літаратурнай мовы даліны [[Сырдар’я|Сырдар’і]] (12—14 стст.; вядомая таксама як харэзмска-цюркская мова) і персідскай літаратуры. Росквіт цюркамоўнай літаратуры ў Сярэдняй Азіі прыпадае на XV—XVI стст.; вяршыня паэзіі на стараўзбекскай мове — творчасць [[Алішэр Наваі|Алішэра Наваі]] (1441—1501; часам мову гэтага перыяду называюць сярэдняўзбекскай).

== Сучасная літаратурная мова ==
Сучасная літаратурная ўзбекская мова сфарміравалася на аснове ферганска-ташкенцкай групы гаворак. Пісьменнасць на ўзбекскай мове да 1928 існавала на [[Арабскае пісьмо|арабскай]], у 1928—1940 на [[Лацінскае пісьмо|лацінскай]] аснове, з 1940 да 1992 — на аснове [[Кірыліца|кірыліцы]] з некаторымі дадатковымі літарамі. На ўзбекскай мове створана разнастайная арыгінальная літаратура. Ва ўзбекскіх школах на ёй вядзецца выкладанне ўсіх агульнаадукацыйных дысцыплін; пашыраецца яе выкарыстанне ў вышэйшай школе.

У [[1992]] годзе пачаўся перавод узбекскай мовы ізноў на лацінскі алфавіт. Аднак казаць пра выцясненне кірыліцы лацінкай яшчэ рана, праўдападобна, можа ўсталявацца раўналежнае выкарыстанне абодвух алфавітаў. Сучасны лацінскі алфавіт аднак, істотна адрозніваецца як ад папярэдняга лацінскага алфавіта ўзору 1928 года, гэтак і ад сучасных цюркскіх лацінак (турэцкай, азербайджанскай, крымскай і інш.). У прыватнасці, у сучаснай узбекскай лацінцы няма сімвалаў з [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]], а ў алфавіце 1928 года выкарыстоўваліся не толькі сімвалы з дыякрытычнымі знакамі, але і ўнікальныя сімвалы, створаныя савецкімі лінгвістамі.

== «Наркамаўская» сталінская рэформа ва ўзбекскай мове ==
Першы лацінскі алфавіт быў канчаткова распрацаваны і зацверджаны актам урада Узбекістана ў 1926 г. Масавае практычнае ўжыванне яго пачалося ў 1928 г. З пераходам на новы алфавіт друкаваная прадукцыя і пісьменнасць насельніцтва сталі хутка расці.

Пераход на лацінізаваны алфавіт спярша не прывёў да прынцыповых змен у арфаграфіі (карысталіся старой чагатайскай традыцыяй). Але ў 1929 г. на моўнай канферэнцыі ў [[Самарканд]]зе была прынятая новая арфаграфія. Гэта арфаграфія, пабудавана на паслядоўным правядзенні сінгарманізму (які для цюркскіх моў усё адно што аканне-яканне і пазначэнне мяккасці зычных для беларускай), накіроўвала літаратурную ўзбекскую мову ў бок гаворак глыбінных, якія менш зазналі ўплыў іншых рэгіянальных гаворак і адрывала яго ад гаворак буйных гарадскіх цэнтраў, дзе сінгарманізм даўно згублены. Для выражэння сінгарманізму была дадаткова ўведзена тры літары для галосных, і лік іх такім чынам быў даведзены да дзевяці (пры шасці галосных фанемах у ташкенцкай гаворцы).

Гэтая арфаграфія, на думку камуністаў, «навязаная буржуазнымі нацыяналістамі», была скасавана ў 1934 годзе на моўнай канферэнцыі ў Ташкенце. Канферэнцыя адмовілася ад сінгарманістычнай арфаграфіі і паменшыла колькасць знакаў для галосных да шасці, як гэта было і ў рэфарміраваным [[Арабскі алфавіт|арабскім алфавіце]].

== Асаблівасці транслітарацыі ==
У традыцыйна прынятай праз расійскую ў беларускай мове транслітарацыі ўзбекскіх асабістых імёнаў і геаграфічных назваў ёсць дзве асаблівасці. Першая — захаванае яшчэ з царскіх часоў неадлюстраванне на пісьме ўзбекскага окання. Напрыклад, узбекскія імёны і назвы, перадаюцца па-беларуску праз расійскае пасярэдніцтва як ''Усман'', ''Абдула'', ''[[Бекабад]]'', ''[[Андыжан]]'', па-ўзбекску вымаўляюцца і пішуцца ''Usmon'', ''Abdullo'', ''Bekobod'', ''Andijon''.

Другая асаблівасць — гэта традыцыя перадачы гуку [o] у многіх словах, якая паўстала пад уплывам узбекскага кірылічнага алфавіту. Раней гэты гук абазначаўся ва ўзбекскай кірыліцы літарай '''[[ў]]''' і перадаваўся праз '''[[У (кірыліца)|у]]''' з-за падабенства адпаведных літар. Насамрэч у гэты гук — больш закрыты, чым [о], але больш адкрыты, чым [у]. Параўнайце: {{Lang-be|Узбекістан}}, {{Lang-uz|Ўзбекистон/O'zbekiston}}.

{{Няма зносак|дата=31.08.2023}}

== Гл. таксама ==
* [[Узбекскі лацінскі алфавіт]]

{{зноскі}}

== Спасылкі ==
{{Interwiki|uz|узбекскай|}}
* [http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/leb/leb-4951.htm УЗБЕКСКИЙ ЯЗЫК // Літературная энціклопедія, т. 11, 1939]
* [http://www.ferghana.ru/zvezda/hamid.html Абдулхамид Исмоили. О философии узбекского языка. Эссе // Звезда Востока]
* [http://www.czudovo.info/list.php?what=1&ln=uz&in=into_ru Узбекско-русский словарь (латиница и кириллица)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140814204631/http://www.czudovo.info/list.php?what=1&ln=uz&in=into_ru |date=14 жніўня 2014 }}

{{Цюркскія мовы}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Узбекская мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Афганістана]]
[[Катэгорыя:Мовы Кыргызстана]]
[[Катэгорыя:Мовы Узбекістана]]
[[Катэгорыя:Узбекі]]
[[Катэгорыя:Цюркскія мовы]]