Прагляд зыходнага тэксту старонкі Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка

{{Перанакіраванне|ЦАР}}
{{Дзяржава
 |Беларуская назва=Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка
 |Арыгінальная назва={{lang-fr|République Centrafricaine}}<br />{{lang-sg|Ködörösêse tî Bêafrîka}}
 |Родны склон=Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі
 |Герб=Coat_of_arms_of_the_Central_African_Republic-NEW.png
<!-- |Замест герба=-->
 |Дэвіз=Unité, Dignité, Travail
 |Назва гімна=La Renaissance
<!-- |Аўдыё=-->
 |Дзяржаўны лад=[[Прэзідэнцкая рэспубліка]]
 |lat_dir =N |lat_deg =6 |lat_min =36 |lat_sec = 0
  |lon_dir =E |lon_deg =20 |lon_min =43 |lon_sec = 0
  |region                 = CF
  |CoordScale             =5000000
 |На карце=Central African Republic (orthographic projection).svg
 |Мовы=[[Французская мова|французская]] і [[санга (мова)|санга]]
 |Дата незалежнасці=[[13 жніўня]] [[1960]]
 |Незалежнасць ад=[[Францыя|Францыі]]
 |Сталіца=[[Бангі]]
 |Найбуйнейшы горад=[[Бангі]]
 |Форма кіравання=[[Прэзідэнцкая рэспубліка]]
 |Пасады кіраўнікоў=[[Спіс прэзідэнтаў Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі|Прэзідэнт]]<br />[[Спіс прэм'ер-міністраў Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі|Прэм'ер-міністр]]
 |Кіраўнікі=[[Фастэн-Аршанж Туадэра]]<br />[[Махамат Камун]]
 |Месца па тэрыторыі=42
 |Тэрыторыя=622&nbsp;984
 |Працэнт вады= 0
 |Месца па насельніцтве=115
 |Насельніцтва={{рост}}5 625 118<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150530030612/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html |date=30 мая 2015 }}</ref>
 |Год перапісу=2017
 |Шчыльнасць насельніцтва=9
 |ВУП=3454 млн<ref>http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=105&pr.y=1&sy=2014&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=626&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=</ref>
 |Год разліку ВУП=2017
 |Месца па ВУП=156
 |ВУП на душу насельніцтва=693
 |ІРЧП=0,352
 |Год разліку ІРЧП=2016
 |Месца па ІРЧП=188
 |Валюта=[[Франк КФА]]
 |Дамен=[[.cf]]
 |Тэлефонны код=236
 |Часавы пояс=+1
<!-- |Заўвагі=-->
}}
'''Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка'''<ref>Напісанне ў адпаведнасці з [[Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі (2008)|Правіламі беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 2008 года]]</ref>, '''Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка'''<ref>Напісанне ў адпаведнасці з БелЭн, том 17</ref>, '''ЦАР''' ({{lang-fr|République Centrafricaine}}) — [[дзяржава]] ў [[Цэнтральная Афрыка|Цэнтральнай Афрыцы]]. Мяжуе на захадзе і паўднёвым захадзе з [[Камерун]]ам, на поўдні — з [[Рэспубліка Конга|Рэспублікай Конга]] і [[ДРК]], на паўночным захадзе — з [[Чад]]ам, на паўночным усходзе — з [[Судан]]ам. Не мае выхаду да мора. Плошча 623 тыс.км². Афіцыйная мова — [[французская мова|французская]], найбольш пашыраная — санго. Сталіца — [[Бангі|горад Бангі]]. Нацыянальнае свята — Дзень абвяшчэння рэспублікі ([[1 снежня]]).У 2010-х для краіны характэрная палітычная нестабільнасць, для вырашэння ўнутраных канфліктаў прыцягваліся міратворчыя сілы ААН.  Сваёй слабаразвітасцю вылучаецца нават сярод краін Цэнтральнай Афрыкі: у 2016 годзе ЦАР займала апошняе месца ў свеце па паказчыках [[ВУП на душу насельніцтва]] і [[ІЧР]]<ref>http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf</ref>. Зрэшты, няма благога без добрага: у 2008 годзе часопіс National Geografic прызнаў прыроду ЦАР найменш пацярпелай ад забруджання ў свеце. 

== Геаграфічнае становішча ==
ЦАР знаходзіцца ў [[Цэнтральная Афрыка|Цэнтральнай Афрыцы]]. Мяжуе на захадзе і паўднёвым захадзе з [[Камерун]]ам, на поўдні — з [[Рэспубліка Конга|Рэспублікай Конга]] і [[ДРК]] (мяжа праходзіць па рэках Убангі і Уэле), на паўночным захадзе — з [[Чад]]ам, на паўночным усходзе — з [[Судан]]ам. Не мае выхаду да мора, што адбіваецца на эканоміцы самым негатыўным чынам. Адсутнасць выхаду да мора часткова кампенсуецца наяўнасцю буйных рачных сістэм.

== Прырода ==
[[Файл:CARvillagefromthesky.jpg|thumb|left|Вёска ў ЦАР]]
Паверхня ЦАР уяўляе сабой хвалістае пласкагор'е Азанжэ вышынёй ад 600 да 900 метраў, што раздзяляе басейны ракі [[Конга (рака)|Конга]] і возера [[Чад (возера)|Чад]]. У яго межах вылучаюць усходнюю і заходнюю часткі. Усходняя частка мае агульны ўхіл на поўдзень, да рэк [[Мбому]] (Бому) і [[Убангі]]. На пласкагор’і ўзвышаюцца астанцовыя гранітныя масівы Ядэ на захадзе і Фертыт на ўсходзе (вышыня да 1388 метраў, [[гара Нгаўі]]). На поўначы ўзвышша паступова пераходзіць у забалочаную раўніну паўднёвай ускраіны ўпадзіны Чад. [[Карысныя выкапні]]: [[алмаз]]ы, [[уранавая руда|уранавыя]], медныя, жалезныя, нікелевыя і кобальтавыя руды, [[нафта]]. [[File:Republique Centrafricaine - Boali - Chutes de Boali.jpg|thumb|left|Вадаспад Баалі на рацэ Мбалі]] У межах краіны знаходзіцца цэнтр буйнейшай у свеце магнітнай анамаліі Бангуі, паходжанне якой застаецца невытлумачальным.

Клімат і расліннасць змяняюцца з поўначы на поўдзень.  Сярэдняя гадавая тэмпература складае 27 ° С,  на поўдні — 25 ° С. Сярэдняя гадавая колькасць [[ападкі|ападкаў]] на поўдні перавышае 1900 мм, на поўначы яна складае 1250 мм у год; працягласць вільготнага сезона скарачаецца з поўдня (травень-кастрычнік) на поўнач (чэрвень-верасень), у сярэднім ён доўжыцца з ліпеня па кастрычнік; снежань і студзень — самыя сухія месяцы. 

Буйнейшыя рэкі адносяцца да сістэмы Конга: гэта Убангі і яе прытокі Кота, Мпока, Куака. Галоўныя рэкі на ўсходзе краіны — Шынкі і Мбар — суднаходныя ў ніжнім цячэнні; вышэй праходжанню суднаў перашкаджаюць парогі. На поўначы бяруць пачатак рэкі сістэмы [[Шары]] басейна возера Чад.

Толькі на паўднёвым захадзе захаваліся густыя вільготныя трапічныя лясы, якія цяпер займаюць 8 % тэрыторыі; па кірунку на паўночны ўсход лясы па далінах рэк змяняюцца саваннымі рэдкалессямі і злакоўнікамі. Большая частка ЦАР адносіцца да экарэгіёна Усходніх Суданскіх саванаў — класічных саванаў з самым класічным афрыканскім жывёльным светам: ільвы, жырафы, леапарды, сланы.  Крайняя поўнач трапляе ў зону паўпустыннага [[Сахель|Сахеля]]. Нацыянальныя паркі: Андрэ-Фелікс, Бамінгі-Бангоран, Сен-Флорыс. Фауна нават у нацпарках моцна церпіць ад браканьераў, што пранікаюць з тэрыторыі Судана. Хуткасць звядзення трапічных лясоў не менш за 4 % штогод.

== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя ЦАР}}
=== Старажытнасць === 


Здаўна па тэрыторыі краіны праходзілі шляхі шматлікіх міграцый афрыканскіх народаў, і гэта ў значнай ступені паўплывала на яе засяленне. Першымі жыхарамі на гэтай тэрыторыі, відаць, былі [[пігмеі]]. Аб існаванні зямель да захаду ад вытокаў Ніла, населеных цёмнаскурымі народамі, было вядома старажытным егіпцянам. Жывёлаводы перасяліліся сюды з паўночных саванаў, якія былі закранутыя працэсамі апустыньвання. Знойдзеныя ў пачатку 60-х гадоў XX стагоддзя антраполагам [[П'ер Відаль|П'ерам Відалем]] на паўднёвым захадзе краіны [[мегаліт]]ы Буар вышынёй да 3 м адносяцца да эпохі [[неаліт]]у. 

=== Каланіяльны перыяд ===
У XVI - XVII стагоддзях на тэрыторыю міжрэчча Убангі - Шары з абязлюдзелых узбярэжжаў сталі прыходзіць паляўнічыя за жывым таварам. Аднак праз аддаленасць ад акіянаў і становішча ў сэрцы трапічнай Афрыкі краіна аж да XIX ст. заставалася невядомай еўрапейцам. Падчас [[Каланіяльны падзел Афрыкі|падзелу Афрыкі]] тэрыторыя будучай ЦАР увайшла ў сферу інтарэсаў французаў. У 1895 годзе Францыя стварыла залежную тэрыторыю Убангі-Шары. Пасля Першай сусветнай вайны калонія была аддадзена ў арэнду буйным кампаніям, якія прымушалі мясцовае насельніцтва працаваць у нечалавечых умовах на плантацыях [[гевея|гевеі]], кавы, не плацячы грошай і нават беручы ў заложнікі сем'і рабочых. Дзесяткі тысяч завербаваных у суседняе Конга абарыгенаў загінулі падчас прымусовых работ на будаўніцтве чыгункі Конга-Акіян. Усё гэта прывяло да моцнага антыкаланіяльнага "паўстання ручкі матыгі" (1928), жорстка задушанага каланіяльнымі ўладамі. У час Другой сусветнай вайны верх атрымалі антыфашысцкія [[Шарль дэ Голь|галісцкія]] сілы. 

=== Перыяд незалежнасці===
[[File:Bokassa with Ceausescu.jpg|thumb|Прэзідэнт Бакаса з румынскім дыктатарам Чаушэску, 1970]]
Першы абраны пасля атрымання незалежнасці прэзідэнт [[Давід Дако]] быў зрынуты ў [[1966]] годзе ў выніку ваеннага перавароту. Да ўлады прыйшоў [[Жан-Бэдэль Бакаса]], які абвясціў ЦАР імперыяй, а сябе — імператарам. У [[1979]] годзе пры ваеннай падтрымцы [[Францыя|Францыі]] да ўлады вярнуўся Дако, краіне была вернута ранейшая назва. У [[1981]] годзе ў выніку чарговага ваеннага перавароту прэзідэнтам стаў генерал [[Андрэ Калінгба]].

У пачатку [[1990-я|1990-х]] гадоў ваенныя ўлады абвясцілі, што прыступаюць да стварэння ўмоў для вяртання краіны да грамадзянскага кіравання. Аднавілася дзейнасць палітычных партыяў, быў прыняты Закон аб выбарах. У [[1993]] годзе на прэзідэнцкіх выбарах, прызнаных міжнароднымі назіральнікамі вольнымі і дэмакратычнымі, перамог [[Анж-Фелікс Патасэ]]. У верасні [[1999]] года ён быў перавыбраны на новы шасцігадовы тэрмін. Рэжым Патасэ трымаўся ў асноўным за кошт прамой ваеннай падтрымкі [[Лівія|Лівіі]] і фактычна кантраляваў толькі сталіцу ЦАР.

У 2012-2013 гг. на тэрыторыі краіны дзейнічала мяцежная кааліцыя «Селека». Групоўка праводзіла ваенныя дзеянні супраць афіцыйных уладаў і арміі ЦАР.  24 сакавіка 2013 г. паўстанцы ўвайшлі ў Бангі і іх лідар Мішэль Джатодзія абвясціў сябе прэзідэнтам краіны, зрэшты, праз 10 месяцаў ён склаў з сябе паўнамоцтвы.

== Дзяржаўны лад ==
ЦАР — [[рэспубліка]]. Дзейнічае [[канстытуцыя Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі|канстытуцыя]] ад 2016 года. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным прамым галасаваннем на 6 гадоў. [[Заканадаўчая ўлада]] належыць Нацыянальнаму сходу — парламенту (85 дэпутатаў, выбіраюцца на 5 гадоў). [[Выканаўчая ўлада|Выканаўчую ўладу]] ажыццяўляе прэзідэнт і ўрад.

ЦАР дзеліцца на 16 прэфектур. Сталічны горад Бангі выдзелены ў асобную адміністрацыйную адзінку, прыраўнаваную да прэфектуры.

== Насельніцтва ==
[[Файл:Bayaka kids.jpg|thumb|left|Дзеці пігмеяў [[ака (пігмеі)|ака]]]]
Колькасць насельніцтва ў сённяшніх умовах не паддаецца дакладнаму падліку, розныя крыніцы прыводзяць дадзеныя ад 4,6 да 5,7<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150530030612/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html |date=30 мая 2015 }}</ref> млн чалавек (2017). Штогадовы прырост ацэньваецца ў 2 %, сумарны каэфіцыент нараджальнасці — 4,3. Праацягласць жыцця ў 2017 годзе складае 52,8 гадоў, гэта трэцяе месца з канца перад [[Ангола|Анголай]] і С’ера-Леоне<ref>http://apps.who.int/gho/data/node.main.688?lang=en</ref>. Па розных ацэнках, ад 4 да 11 % насельніцтва хворыя на СНІД, прычым толькі 3 % насельніцтва маюць доступ да высакаактыўнай антырэтравіруснай тэрапіі.  

Большасць насельніцтва належыць да [[банту]] і адамаўа-усходніх падгруп. Паўсюдна жывуць [[гбая]] (33 %), [[Банда (народ)|банда]] (27 %), манджыа (13 %), на поўначы — [[Сара (народ)|сара]] (10 %), уздоўж ракі [[Убангі]] — бубангі, на захадзе — [[Зандэ (народ)|зандэ]], у лясных раёнах пігмеі бінга і іншыя. Еўрапейцаў 6,5 тысяч, у тым ліку 3,5 тысяч французаў. Афіцыйная мова — французская; мовай міжнацыянальных зносін выступае крэольская мова санго. Сярод вернікаў прыхільнікаў мясцовых традыцыйных вераванняў 35 %, пратэстантаў і каталікоў па 25 %, мусульман 15 % (2002). Падчас рэлігійнага канфлікта 2013 многія мусульмане былі вымушаны эміграваць у суседнія Чад і Камерун.  Пісьменнымі з'яўляюцца ледзьве больш за траціну дарослага насельніцтва (36 % у 2017)<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150530030612/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html |date=30 мая 2015 }}</ref>

Сярэдняя шчыльнасць — 8 чал./км², што ў 7 разоў менш за сярэднеафрыканскі паказчык. Больш заселеныя паўднёвыя і паўднёва-заходнія раёны — каля 12 чал/км². У гарадах пражывае прыблізна трэцяя частка насельніцтва, адзін з самых нізкіх паказчыкаў у свеце. Аднак аўтарытэтная крыніцца cia.gov ацэньвае ўзровень урбанізацыі ў 2017 годзе ў 40 %<ref>https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150530030612/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ct.html |date=30 мая 2015 }}</ref>. Найбуйнейшыя гарады: [[Бангі]] (542  тысячы жыхароў у 2015<ref>http://www.geonames.org/CF/largest-cities-in-central-african-republic.html</ref>, [[Бамбары]], Бербераты, Буар, Басангоа.

== Эканоміка ==
[[File:Bangui Shopping District.jpg|thumb|Раён шопінгу ў Бангі]]
Сваёй слабаразвітасцю вылучаецца нават сярод краін Цэнтральнай Афрыкі: у 2016 годзе ЦАР займала апошняе месца ў свеце па паказчыках [[ВУП на душу насельніцтва]] (каля 700 долараў)  і [[ІЧР]]. Аднак трэба адзначыць, што прыведзеная статыстыка базуецца на дадзеных аб экспарце і многія віды дзейнасці (здабыча слановай косці и мяса дзікіх жывёл, народная медыцына, саматужная агранка алмазаў) не ўлічваюцца і фактычныя паказчыкі ВУПу і ўзроўню жыцця некалькі вышэй. 

Радовішчы карысных выкапняў разведаны слаба і, акрамя алмазаў, практычна не распрацоўваюцца. Да 2014 алмазы складалі 30-55 % кошту экспарту краіны, яшчэ столькі ж алмазаў вывозілася падпольна. Другую пазіцыю ў экспарце краіны займала драўніна. У апошнія чатыры гады (2014-2017) доля алмазаў у экспарце скарацілася да 1-3 %, доля драўніны вырасла да 50 %.<ref>http://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=38&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Product&year=2014</ref> На другім месцы ў экспарце цяпер сельскагаспадарчая прадукцыя. Апрацоўчая прамысловасць практычна не развітая. 

У сельскай гаспадарцы трэба адзначыць яе натуральны характар з перавагай драбназямельнага ўкладу. Аб’ёмы вырошчвання харчовых культур — [[Маніёк|касавы]] (галоўнай харчовай культуры цэнтральнаафрыканцаў), маісу — на парадак большыя за экспартныя бавоўнік, каву і арахіс. І, як ні дзіўна, большая частка насельніцтва ЦАР забяспечвае сябе харчаваннем, і ўсё было б яшчэ лепей, каб не муха [[цэцэ]], распаўсюджанне якой стрымлівае развіццё жывёлагадоўлі. Лішкі харчовых культур экспартуюцца і ў некаторыя гады гэта прыносіць прыбытак нават большы за экспарт бавоўны і кавы.

== Некаторыя цікавінкі ==
* Назвы пяці буйнейшых гарадоў ЦАР пачынаюцца з літары «Б»

{{Зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|17}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Central African Republic}}
{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка ў тэмах}}
{{Афрыка}}
{{Афрыканскі саюз}}
{{ЦАВЭС}}
{{Франкафонія}}

[[Катэгорыя:Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка| ]]
[[Катэгорыя:Франкамоўныя краіны]]
[[Катэгорыя:Унітарныя дзяржавы]]
[[Катэгорыя:Былыя калоніі Францыі]]
[[Катэгорыя:Краіны, якія не маюць выхаду да мора]]
[[Катэгорыя:Цэнтральная Афрыка]]