Прагляд зыходнага тэксту старонкі Часнок

{{Таксон
| name              = Часнок
| regnum            = Расліны
| image file        = Garlic.jpg
| image title       = Часнок
| image descr       = Цыбуліны часнака
| parent            = Allium
| rang              = Від
| latin             = Allium sativum
| author            = [[L.]], 1753
| syn               = {{anchor|Сінонімы}}
* {{btname|Allium arenarium|[[Sadler]] ex [[Rchb.]]}} [[nom. inval.]]
* {{btname|Allium controversum|[[Schrad.]] ex [[Willd.]]}}
* {{btname|Allium longicuspis|[[Regel]]}}
* {{btname|Allium ophioscorodon|[[Link]]}}
* {{btname|Allium pekinense|[[Prokh.]]}}
* {{btname|Porrum ophioscorodon|(Link) [[Rchb.]]}}
* {{btname|Porrum sativum|(L.) Rchb.}} [[nom. illeg.]]
| children =
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| wikispecies = Allium sativum
| commons = Category:Allium sativum
| itis = 42652
| ncbi = 4682
| eol = 1084926
| grin = 2368
| ipni = 528796
| tpl = kew-296499
}}
'''Часно́к'''<ref name="ЛР">{{кніга
|частка         = Чеснок
|загаловак      = Лекарственные растения и их применение
|выданне        = 5-е, перераб. и. доп.
|месца          = Мн.
|выдавецтва     = «Наука и техника»
|год            = 1974
|старонкі       = 90-92
|старонак       = 592
|тыраж          = 120 000
}}</ref> (''Allium sativum'') — [[Шматгадовыя расліны|шматгадовая]]<ref>{{ФлораСССР|аўтар={{нп3|Аляксей Іванавіч Увядзенскі|Введенский А. И.|ru|Введенский, Алексей Иванович (ботаник)}}|частка=Род 267. Лук — Allium L.|том=4|стар=112—280}}</ref> [[травяністыя расліны|травяністая расліна]]; [[Біялагічны від|від]] роду [[Цыбуля]] сямейства {{bt-bellat|Амарылісавыя|Amaryllidaceae}} падсямейства {{bt-bellat|Цыбулевыя|Allioideae}}, раней адносілася да самастойнага, цяпер скасаванага сямейства Цыбулевыя (''Alliaceae'').

Папулярная [[гародніна|агароднінная]] культура ў шматлікіх народаў па ўсім свеце, што тлумачыцца вострым [[смак]]ам і характэрным [[пах]]ам, звязаных з наяўнасцю ў складзе расліны [[Тыяэфіры|тыяэфіраў]] (арганічных сульфідаў). Долькі [[Цыбуліна|цыбуліны]] («зубчыкі») выкарыстоўваюцца ў якасці [[Вегетатыўнае размнажэнне|пасяўнога]] матэрыялу, ужываюцца ў ежу (у сырым або прыгатаваным выглядзе, як заправа). [[Лісце]], стрэлкі і [[кветканос]]ы таксама ядомыя і ўжываюцца ў асноўным у маладых раслін.

Часнок шырока выкарыстоўваецца ў медыцыне дзякуючы антысептычнаму дзеянню.

== Назва ==
Беларускае слова «часнок» узыходзіць да {{lang-x-slav|*česnъkъ}}, утворанаму ад ''*česnъ'' — [[суфікс]]альную вытворную ад дзеяслова ''*česti'' «часаць, скрэбці, ірваць, драць» з этымалагічным значэннем «расшчэпленая, расколатая (цыбуліна)»<ref>{{кніга|загаловак=Этимологический словарь славянских языков|месца=М.|выдавецтва=Наука|год=1977|том=4|старонкі=89-90}}</ref><ref>{{кніга|загаловак=Słownik Prasłowiański|том=2|выданне=Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk|год=1976|старонкі=172-173, 175-176}}</ref>.

У паўночнай частцы Беларусі распаўсюджаны [[дыялектызм]] «чоснак» з націскам на першым складзе. У Віцебскай і Мінскай абласцях выкарыстоўваецца назва часнык гародны<ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref><ref>[[Мікалай Васілевіч Шатэрнік|Шатэрнік М. В.]] Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929</ref>, у Гомельскай — часнак<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|8}}</ref>, у Гродзенскай — чоснік, часнык<ref name="Киселевский"/><ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref>.

У [[Чэшская мова|чэшскай мове]] часнок метафарычна называецца {{lang-cs|židovská vanilka}}<ref>{{кніга|аўтар=Березович Е. Л.|загаловак=Язык и традиционная культура|месца=М.|год=2007|старонкі=435}}</ref>. Падобная назва расліны маецца і ў [[Кашубская мова|кашубскай мове]] — ''żёdovsk'ė jabłka''<ref>{{кніга|аўтар=Sychta B.|загаловак=Słownik gwar kaszubskic. T. 1–7|месца=Wrocław — Warszawa|год=1973|старонкі=300}}</ref>. Гэтыя назвы звязаны са стэрэатыпным уяўленнем пра часнок (і цыбулю) як пра любімы кампанент ежы і адметную прыкмету перш за ўсё [[Яўрэі|яўрэяў]]<ref>{{кніга|аўтар=Rogowska E.|загаловак=Kaszubskie nazwy roślin uprawnych|месца=Gdańsk|год=1998|старонкі=45}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Zowczak M.|загаловак=Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej|месца=Wrocław|год=2000|старонкі=175–176}}</ref>.

Па-латыні часнок называецца ''alium'' (з I стагоддзя н. э. з’яўляецца варыянт напісання — ''allium''). Гэтае слова не мае агульнапрынятай этымалогіі. Існуе версія, што яно паходзіць ад ''āla'' «крыло» (па гэтай версіі, пад крылом маецца на ўвазе зубчык часнака)<ref>{{кніга|аўтар=de Vaan M.|загаловак=Etymological dictionary of Latin and the other Italic languages|месца=Leiden — Boston|выдавецтва=Brill|год=2008|pages=33}}</ref>. Гэта слова было выкарыстана ў якасці навуковай назвы — {{bt-latbel|Allium|Цыбуля}} — для шырокага роду, да якога, акрамя часнаку, адносяцца {{bt-bellat|цыбуля рэпчатая|Allium cepa}}, {{bt-bellat|цыбуля мядзведжая{{!}}чарамша|Allium ursinum}} і многія іншыя расліны.

[[Відавы эпітэт]] у навуковай (лацінскай) назве часнака, ''sativum'', перакладаецца як «пасяўны».

== Распаўсюджанне і экалогія ==
Радзімай з'яўляецца [[Сярэдняя Азія]]. Акультурванне часнака адбывалася ў горных раёнах [[Таджыкістан]]а, [[Туркменія|Туркменіі]], [[Узбекістан]]а, на поўначы [[Іран]]а, у [[Афганістан]]е і [[Пакістан]]е<ref name="EricBlock">{{кніга
 | аўтар        = Eric Block.
 | загаловак     = Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science
 | выдавецтва = Royal Society of Chemistry
 | год          = 2010
 | allpages     = 480
 | isbn         = 1849731802
}}</ref>. [[Аляксей Іванавіч Увядзенскі, батанік|А. І. Увядзенскі]] выказаў здагадку, што часнок паходзіць ад цыбулі віду {{bt-bellat||Allium longicuspis}}, які расце на дне цяснін ў гарах [[Туркменія|Туркменіі]], на [[Цянь-Шань|Цянь-Шані]] і [[Паміра-Алай|Паміра-Алаі]]<ref name="Введенский" >{{ФлораСССР|аўтар=[[Аляксей Іванавіч Увядзенскі, батанік|Введенский А. И.]]|частка=Род 267. Лук — Allium L.|том=4|стар=112—280}}</ref>. Пазнейшыя даследаванні пацвердзілі вернасць гэтай здагадкі і паказалі, што часнок генетычна не адрозніваецца ад віду {{bt-bellat||Allium longicuspis}}<ref>{{артыкул
 |аўтар        = Pooler, M. R. and P. W. Simon.
 |загаловак     = Characterization and classification of isozyme and morphological variation in a diverse collection of garlic clones
 |мова         = en
 |выданне     = Euphytica
 |тып          = журнал
 |год          = 1993
 |нумар        = 68
 |старонкі     = 121—130
 }}</ref><ref>{{артыкул
 |аўтар        = Volk, G. M., Henk, A. D., Richards, C. M.
 |загаловак     = Genetic Diversity among U.S. Garlic Clones as Detected Using AFLP Methods
 |спасылка       = http://www.garlicseedfoundation.info/allium_sativum_DNA.htm
 |мова         = en
 |выданне      = J. Amer. Soc. Hort. Sci
 |тып          = журнал
 |год          = 2004
 |нумар = 129
 |старонкі = 559—569
 }}</ref>.

== Батанічнае апісанне ==

{{Фотакалонка|Garlic plant.jpg|POL czosnek 333.JPG|POL czosnek 111.JPG|Knoblauch Bluete 1.JPG|Knoblauch Bluete 3.JPG|align=right|ш=200|color=#BBDD99|тэкст=Злева направа: Карнявая сістэма,<br />цыбуліна,<br />зубок,<br />лісце<br /> і кветканос (стрэлка) часнака}}

Часнок — [[шматгадовыя расліны|шматгадовая]] [[травяністыя расліны|травяністая]] [[цыбуліна|цыбульная]] расліна<ref name="ЛР"/>.

=== Падземная частка ===

[[Корань расліны|Каранёвая сістэма]] махрыстая.

[[Цыбуліна]] складаная, утварае ў пазухах сваіх лускавін ад 2 да 50 цыбулінак-«дзетак» (названых ва ўжытку «зубкамі» або «зубчыкамі»)<ref name="Стебель">{{кніга|аўтар={{нп3|Аляксандр Аляксандравіч Фёдараў, батанік|Фёдоров Ал. А.|ru|Фёдоров, Александр Александрович (ботаник)}}, {{нп3|Маісей Эльевіч Кірпічнікаў|Кирпичников М. Э.|ru|Кирпичников, Моисей Эльевич}}, [[Зінаіда Трафімаўна Арцюшэнка|Артюшенко З. Т.]]|загаловак=Атлас по описательной морфологии высших растений. Стебель и корень|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/atlasatlas_opis_morph1962_st_kor.djvu|адказны=Под общ. ред. чл.-кор. АН СССР П. А. Баранова|месца=М.—Л.|выдавецтва=Изд-во АН СССР|год=1962|старонкі=59|старонак=392|тыраж=3000|ref=Фёдоров и др.|archive-url=https://web.archive.org/web/20140114115024/http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/atlasatlas_opis_morph1962_st_kor.djvu|archive-date=14 студзеня 2014}}</ref>, кожная з якіх пакрыта жорсткай скурыстай луской<ref name="БСЭ" >{{З ВСЭ|http://slovari.yandex.ru//БСЭ/Луковые%20мухи/|загаловак=Луковые мухи}}</ref>. Цыбуліна круглявая, некалькі пляскатая, да сярэдзіны авальна-рабрыстая. Цыбуліны могуць быць белыя, жаўтлявыя, цёмна-фіялетавыя, ружова-фіялетавыя. З дапамогай цыбулінак часнок размнажаецца вегетатыўна, што і выкарыстоўваецца ў культуры<ref name="Стебель" />. Знешнія цыбулінкі даўгаватыя, да сярэдзіны патоўшчаныя; вонкавая паверхня выпуклая, унутраная — увагнутая.

=== Лісце ===

[[Лісце]] няполае, вузкае, ланцэтападобна-выцягнутае, жалабковае, з ніжняга боку з кілем<ref name="Коршиков" />, сантыметровай шырыні, завостранае да канца, цэльнакрайняе<ref>{{cite web|url=http://medicina.kharkov.ua/medicinal-plant/786-garlic.html|title=Лекарственное растение чеснок|work=Медицина и фармацевтика|publisher=medicina.kharkov.ua|archive-url=https://web.archive.org/web/20110906111505/http://medicina.kharkov.ua/medicinal-plant/786-garlic.html|archive-date=6 верасня 2011|access-date=19 снежня 2013|url-status=dead}}</ref>, прамастаячае або паніклае, у даўжыню дасягаюць {{s|30-100 см}}. Кожны наступны ліст прарастае знутры папярэдняга, тым самым утвараючы ілжывае [[сцябло]], больш трывалае, чым у [[цыбуля рэпчатая|рэпчатай цыбулі]].

[[Кветканос]] (кветканоснае сцябло, стрэлка) — вышынёй ад 60 да {{s|150 см}}<ref name="БСЭ" />, амаль да паловы апрануты ліставымі похвамі<ref name="Коршиков">{{кніга|аўтар=Коршиков Б. М., Макарова Г. В, Налетько Н. Л. и др.|загаловак=Лекарственные свойства сельскохозяйственных растений|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/lekarstv_svojstva_seljsk_rast_1985.djvu |адказны=Под ред. Борисова М. И., Соколова С. Я.|месца=Минск|выдавецтва=Ураджай|год=1985|старонкі=38—40|старонак=272}}</ref>, да цвіцення на канцы закручваецца ў спіраль і заканчваецца [[суквецце]]м у выглядзе парасоніка<ref>{{cite web|author=Терёхина Н. В.|url=http://www.agroatlas.ru/ru/content/cultural/Allium_sativum_K/|title=Основные сельскохозяйственные культуры - Allium sativum L. - Чеснок.|work=AgroAtlas — агроэкологический атлас России и сопредельных стран|archive-url=https://web.archive.org/web/20100226193307/http://www.agroatlas.ru/ru/content/cultural/Allium_sativum_K/|archive-date=26 лютага 2010|access-date=19 снежня 2013|url-status=dead}}</ref>, які да цвіцення пакрыты плёнкавай перапонкай<ref name="ЛР"/>.

=== Суквецце і кветкі ===

[[Суквецце]] — просты шарападобны [[Парасон, суквецце|парасон]], які складаецца са [[Стэрыльнасць, размнажэнне|стэрыльных]] [[Кветка|кветак]], паветраных размнажальных цыбулінак-бульбачак, пакрытых шчыльнай [[абгортка]]й-пакрывалам, з характэрным выцягнутым носікам<ref name="ЛР"/>. Афарбоўка пакрывала — сартавая прыкмета.

У суквецці развіваюцца кветкі і бульбачкі (насення культурная расліна не дае). Колькасць бульбачак у суквецці, іх велічыня, форма і афарбоўка залежаць ад сорту. У сартоў з высокімі стрэлкамі бульбачкі дробныя, у суквецці ўтвараецца 120—300 кветак і 200—450 бульбачак. У сартоў з нізкімі стрэлкамі бульбачкі буйныя, у суквецці іх 5—30, кветак няма або яны адзінкавыя.

[[Кветка|Кветкі]] на доўгіх [[кветаножка]]х, з простым (гэта значыць без дыферэнцыяцыі на [[чашачка|чашачку]] і [[вяночак]]), вяночкападобным [[калякветнік]]ам, які складаецца з шасці пялёсткаў<ref name="Коршиков" />. Пялёсткі калякветніка белыя або бледна-ліловыя, з адной жылкай, гладкія, маюць даўжыню каля 3 мм. [[Тычынка|Тычынак]] шэсць<ref name="Введенский" /><ref>{{cite web|url=http://www.greeninfo.ru/vegetables/garlic.html|title=Чеснок — Луковичные культуры — Овощные культуры|work=Greeninfo.ru — электронная энциклопедия|archive-url=https://web.archive.org/web/20091216202049/http://www.greeninfo.ru/vegetables/garlic.html|archive-date=16 снежня 2009|access-date=20 снежня 2013|url-status=dead}}</ref>.

=== Плод і насенне ===

[[Плод]] — [[каробачка]]. [[Насенне|Насення]] часнок амаль не дае<ref name="Введенский" />.

Лік [[храмасома|храмасом]]: [[Плоіднасць|2n]] = 16, 48<ref>Флора европейской части СССР / Отв. ред. Ан. А. Фёдоров. — Л.: Наука, 1979. — Т. IV. Ред. тома Ю. Д. Гусев. — С. 268. — 355 с. — 3950 экз.</ref>.

== Біялагічныя асаблівасці ==
Часнок — шматгадовая расліна, якая размнажаецца [[Вегетатыўнае размнажэнне|вегетатыўна]], з цыбулінай у якасці назапашвальнага органа.

Сарты часнаку ў межах кожнага тыпу захоўваюць свае асаблівасці ў пэўных глебава-кліматычных зонах і пры пераносе ў іншыя ўмовы вырошчвання могуць відазмяняцца.

У нястрэлкавага часнаку ў перыяд росту адрозніваюць ніжнюю патоўшчаную частку — будучую цыбуліну — 1 несапраўднае сцябло, што падтрымлівае лісце. У стрэлкавага часнаку ў цэнтры цыбуліны знаходзіцца цыбук (стрэлка), які заканчваецца суквеццем. Лісце часнаку пляскатае, лінейнае, кілепадобнае або жалабаватае. Цыбуліна складаная, з некалькіх зубкоў (ад 2 да 15). Форма, велічыня і афарбоўка цыбуліны залежаць ад [[сорт]]у. Цыбуліны стрэлкавых сартоў круглаватыя ці круглавата-пляскатыя. Зубкі буйныя, размешчаны па крузе. У звычайнага часнаку цыбуліна ў большасці выпадкаў няправільнай формы, складзеная з некалькіх зубкоў рознай велічыні, вуглавата-круглаватая, сегментаваная. Зубкі размяшчаюцца няправільнымі канцэнтрычнымі кругамі або па спіралі. Звонку цыбуліна абкружана некалькімі агульнымі сухімі шалупінкамі з афарбоўкай ад фіялетавай да белай.

== Хімічны склад ==

{{Пажыўны склад
| name=Свежы часнок (цыбуліна)
| вада = 58—59 г
| kJ=623 
| protein=6,4 ±0,2 г
| fat=0,5 г 
| carbs=33,1 г 
| fiber=2,1 г
| sugars=1 г
| iron_mg=1,7
| sodium_mg=17
| betacarotene_ug=5
| opt1n=[[Марганец]] 
| opt1v=1,7 мг
| opt2n=[[Селен]] 
| opt2v=14 ±3 мкг
| кальццй, мг=181 ±25
| магній, мг=24—26
| phosphorus_mg=153 ±8
| potassium_mg=401 ±26
| zinc_mg=1,2
| vitC_mg=31 ±2 
| pantothenic_mg=0,6
| vitB6_mg=1,2
| folate_ug=3 
| thiamin_mg=0,2 
| riboflavin_mg=0,1
| niacin_mg=0,7 
| справа=1 
| source_usda=1 }}

У зубках часнаку 35—42 % сухіх рэчываў, 6—8 % сырога бялку, 7—25 % аскарбінавай кіслаты, вітамінаў В, РР, В<sub>2</sub><ref name="ЛР"/>. У часночным попеле выяўлены: [[фосфар]], [[калій]], [[медзь]], [[малібдэн]], [[кальцый]], [[кобальт]] і інш. Асаблівае значэнне мае [[ёд]]<ref name="ЛР"/>, знойдзены ў ім каштоўныя для чалавека [[амінакіслоты]]. Па колькасці тыяміну часнок пераўзыходзіць іншую агародніну. Востры смак і пах часнаку надаюць эфірныя алеі і сульфіды. Лісце і маладыя цыбулькі часнаку маюць у сабе да 140 мг% вітаміну С, [[карацін]] (правітамін А). У лісці таксама ўтрымліваюцца 0,5 % цукроў, 20-27 % [[Поліцукрыды|поліцукрыдаў]].

[[Смак]] і [[пах]] часнаку абумоўлены наяўнасцю [[эфірны алей|эфірнага алею]] (0,23-0,74 %), у якім утрымліваецца [[аліцін]] і іншыя арганічныя злучэнні сульфіднай групы ([[фітанцыды]])<ref name="ЛР"/>.

[[Аліцын]] — эфірны алей часнака, арганічнае рэчыва, якое з'яўляецца наймацнейшым [[Антыаксіданты|антыаксідантам]], гэта значыць пазбаўляе клеткі ад [[Свабодныя радыкалы|свабодных радыкалаў]]<ref>{{cite web
 |url         = http://www.membrana.ru/particle/13494
 |title       = Учёные объяснили целительные свойства чеснока
 |date        = 9 лютага 2009
 |work        = Membrana: Люди. Идеи. Технологии.
 |publisher   = «Мембрана»
 |access-date  = 2011-02-18
 |lang        = ru
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20120829221710/http://www.membrana.ru/particle/13494
 |archive-date = 29 жніўня 2012
 |url-status     = dead
}}</ref>. У той жа час гэта рэчыва з'яўляецца моцнадзейным ядам, які здольны забіваць мікробы, ракавыя і здаровыя клеткі<ref>{{cite web
 |url         = http://www.membrana.ru/particle/13494
 |title       = Учёные научились уничтожать раковые опухоли «чесночной бомбой»
 |date        = 30 снежня 2009
 |work        = Membrana: Люди. Идеи. Технологии.
 |publisher   = «Мембрана»
 |access-date  = 2011-02-18
 |lang        = ru
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20120829221710/http://www.membrana.ru/particle/13494
 |archive-date = 29 жніўня 2012
 |url-status     = dead
}}</ref>. Аліцын уяўляе сабой складаную сумесь лятучых безазоцістых араматычных злучэнняў, якія складаюцца ў асноўным з [[полісульфіды|полісульфідаў]], якія валодаюць пякучым пахам<ref name="Lebedeva" />. Акрамя стэрылізуючага (супрацьмікробнага) дзеяння, аліцын аказвае раздражняльны, сокагонны і адхарквальны эфект<ref name="Lebedeva" />.

; Іншыя кампаненты
# {{нп3|Піравінаградная кіслата||ru|Пировиноградная кислота}}<ref name="Melchior">Hans Melchior, Hans Kastner: Przyprawy, badania botaniczne i chemiczne. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1978.</ref>
# {{Нп3|Саліцын||en|Salicin}}
# {{Нп3|Сітастэрол||en|beta-Sitosterol}}
# {{нп3|Кафейная кіслата||ru|Кофейная кислота}}
# {{нп3|Хларагенавая кіслата||ru|Хлорогеновая кислота}}
# {{нп3|Дыялілдысульфід||ru|Диаллилдисульфид}}
# {{Нп3|Ферулавая кіслата||en|Ferulic acid}} (3-гідроксі-4-метоксі-фенілпрапенавая кіслата)
# {{нп3|Гераніол||ru|Гераниол}}
# {{Нп3|Кемпферол||en|Kaempferol}}
# {{нп3|Ліналаол||ru|Линалоол}}
# {{Нп3|Алеанолавая кіслата||en|Oleanolic acid}}
# {{Нп3|Кумарынавая кіслата||en|Coumaric acid}}
# {{нп3|Флораглюцын||ru|Флороглюцин}}
# {{нп3|Фіцінавая кіслата||ru|Фитиновая кислота}}
# {{нп3|Кверцэцін||ru|Кверцетин}}
# {{нп3|Рутазід|Руцін|ru|Рутозид}}[[Рутин]]
# {{Нп3|Алілцыстэін||en|S-Allyl cysteine}}
# [[Сапаніны]]
# {{Нп3|Стыгмастэрол||en|Stigmasterol}}

== Культываванне ==
Старажытная [[культурная расліна]], культурныя формы падзяляюць на стрэлкавыя сцеблаўтваральныя і звычайныя нястрэлкавыя. Стрэлкавы падвід вырошчваецца ў азімай культуры (высаджваецца восенню). Звычайны можа вырошчвацца ў яравой і азімай культуры.

=== Агратэхніка ===

Адрозніваюць [[Яравыя і азімыя культуры|яравы і азімы]] часнок. Азімы часнок аддае перавагу [[супяшчаныя глебы]]<ref>{{cite web
 |author      = Татьяна Казакова.
 |url         = http://www.supersadovnik.ru/article_plant.aspx?id=1000529
 |title       = Озимый чеснок
 |work        = Супер садовник
 |publisher   = ООО «Бонниер Пабликейшенз»
 |access-date  = 2010-01-25
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20111108191304/http://www.supersadovnik.ru/article_plant.aspx?id=1000529
 |archive-date = 8 лістапада 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>, а яравы добра расце на сярэдне- і [[суглінкі|лёгкасугліністых]] глебах<ref>{{cite web
 |author      = Казакова Т<!--атьяна-->.
 |url         = http://www.supersadovnik.ru/article_plant.aspx?id=1000532
 |title       = Яровой чеснок
 |work        = Супер садовник
 |publisher   = ООО «Бонниер Пабликейшенз»
 |access-date  = 2010-01-25
 |lang        = ru
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110902180548/http://www.supersadovnik.ru/article_plant.aspx?id=1000532
 |archive-date = 2 верасня 2011
 |deadurl     = yes
}}</ref>.

Пад часнок выдзяляюць акультураныя, рыхлыя, лёгкія ўрадлівыя ўчасткі, лепшыя для яго глебы з нейтральнай рэакцыяй. Добрыя папярэднікі для часнаку — [[агурок|агуркі]], [[гарбуз]]ы, [[кабачок|кабачкі]], ранняя і цвятная капуста. [[Бульба]] як папярэднік непрыдатная, таму што пасля яе часнок больш пашкоджваецца [[Фузарыёзы|фузарыёзам]]; нельга часнок размяшчаць пасля цыбулі і часнаку раней як праз 4 гады. Участак павінен быць выраўнаваны, без застою расталых і дажджавых вод, добра асветлены<ref name="arvest">{{артыкул
 |аўтар         = Брижань В. И.
 |загаловак      = Чеснок — одна из самых древних культур
 |спасылка        = http://www.arsvest.ru/archive/issue910/garden/view19150.html
 |выданне       = Арсеньевские вести
 |тып           = газета
 |месца         = Владивосток
 |год           = 2010
 |нумар         = 34 (910)
 }}</ref>. Пры падрыхтоўцы ўчастка да пасадкі ўносяць перагной або [[кампост]], [[суперфасфат]], [[хлорысты калій]]. Вырошчваюць часнок звычайна на градах, схема пасадкі — аднарадковая з міжрадкоўямі 20—26 см.

Азімыя сарты размнажаюцца вегетатыўным шляхам трыма відамі пасадкавага матэрыялу<ref>{{артыкул
 |аўтар         = {{comment|Сузан В. Г.|кандидат с/х наук}}
 |загаловак      = Агротехника озимого чеснока
 |спасылка        = http://elibrary.ru/download/64046914.pdf
 |выданне       = [[Аграрны веснік Урала|Аграрный вестник Урала]]
 |тып           = журнал
 |месца         = Екатеринбург
 |выдавецтва  = Издательский дом Уральск. гос. сельскохоз. академии
 |год           = 2007
 |нумар         = 4
 |старонкі     = 46—48
 |issn          = 1997-4868
}}</ref>:

* Зубкамі (бакавымі пупышкамі) цыбулін;
* Адназубковымі цыбулінамі (сявок), якія гадуюцца з паветраных цыбулінак;
* Паветранымі цыбулінкамі ў культуры праз рунь.

Для пасадкі выкарыстоўваюць буйныя і сярэдняга памеру цыбуліны, якія за 2—3 дні да пасадкі падзяляюць на зубкі. Высаджваюць часнок ранняй вясной, азімы часнок — увосень. Буйныя зубкі заграбаюць на адлегласці 8—10 см адзін ад аднаго, дробныя — 5—6 см на глыбіню 3—4 см ад верхавінкі зубка да паверхні глебы. Участак падтрымліваюць у рыхлым стане, чыстым ад пустазелля, паліваюць па меры неабходнасці, у перыяд вегетацыі.

Праз 2 месяцы пасля з’яўлення ўсходаў азімы часнок ідзе ў стрэлкі. Калі паветраныя цыбулінкі не выкарыстоўваюцца як пасадачны матэрыял, то пасля адрастання на 10—12 см да закручвання ў кольцы стрэлкі выдаляюць. Праз тры з палавінай месяцы пасля ўсходаў азімы часнок звычайна гатовы да ўборкі. Прыкметамі выспявання служаць пажаўценне і засыханне лісця, растрэскванне абгорткі суквецця ў адзінкавых раслін, змена афарбоўкі бульбачак. Ва ўмовах [[Беларусь|Беларусі]] часнок паспявае ў канцы ліпеня — пачатку жніўня. Яго падкопваюць, выбіраюць з глебы і раскладваюць для прасушкі на 3—7 дзён. Потым часнок абразаюць, выдаляючы карані і надземную частку, пакідаючы частку стрэлкі над плечукамі цыбуліны вышынёй 1,5—2 см.

Калі для вырошчвання азімага часнаку выкарыстоўваюць паветраныя цыбулінкі, то стрэлкі зразаюць пры растрэскванні абгорткі, звязваюць у невялікія снапы і падвешваюць на пасляўборачнае даспяванне. Захоўваюць іх абмалочанымі або ў зрэзаных суквеццях. Сяўбу бульбачак праводзяць у тыя самыя тэрміны, што і пасадку зубкоў. На наступнае лета атрымліваюць дробную сеянку, якую выкарыстоўваюць як пасадачны матэрыял.

Яравы часнок менш ураджайны, чым азімы, але валодае добрай лежнасцю, цыбуліны яго здольныя захоўвацца на працягу аднаго года, а ў некаторых сартоў і да 2 гадоў. Вырошчваюць яго так, як і азімы. Убіраюць пры масавым засыханні ніжняга лісця, пажаўценні і паляганні верхняга. У большасці сартоў гэта адзначаецца ў канцы лета — пачатку восені.

== Сарты ==

{{Фотакалонка|All Garlic Ail Ajo.jpg|Italian garlic PDO.JPG|Ail rose.jpg|тэкст=Зверху ўніз: ''Ail blanc de Lomagne'', ''Aglio Bianco Polesano'', ''Ail rose de Lautrec'' |color=#BBDD99|ш=200}}

У {{нп3|Дзяржаўны рэестр селекцыйных дасягненняў Расіі|Дзяржаўным рэестры селекцыйных дасягненняў Расіі|ru|Государственный реестр селекционных достижений}} па стане на снежань 2011 года ўнесена 19 [[сорт|сартоў]] азімага часнаку і 7 сартоў яравога часнаку<ref>[http://www.gossort.com/reestr/oxrana_21.html#9359580 Реестр охраняемых селекционных достижений РФ] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160128152930/http://www.gossort.com/reestr/oxrana_21.html#9359580 |date=28 студзеня 2016 }}{{V|8|12|2011}}</ref>.

Шэраг сартоў часнаку вырошчваецца ў Еўропе пад знакам {{Нп3|Ахоўная назва паходжаня|ахоўнай назвы паходжання|fr|Appellation d'origine protégée}}.<br /> Сярод іх:
* {{Нп3|Aglio Bianco Polesano||fr|Aglio Bianco Polesano}}
* {{Нп3|Aglio Bianco Piacentino||fr|Aglio Bianco Piacentino}}
* {{Нп3|Ail blanc de Lomagne||fr|Ail blanc de Lomagne}}
* {{Нп3|Ail rose de Lautrec||fr|Ail rose de Lautrec}}
* {{Нп3|Ajo Morado de Las Pedroñeras||fr|Ajo Morado de Las Pedroñeras}}

=== Шкоднікі і хваробы ===
Часнок пакутуе ад хвароб і шкоднікаў, многія з якіх характэрныя для відаў роду ''Allium'', некаторыя паражаюць і іншыя цыбульныя расліны, а часам маюць больш шырокі спектр гаспадароў. Большасць хвароб і шкоднікаў маюць эндэмічны характар і адрозніваюцца ў залежнасці ад рэгіёна або ўмоў вырошчвання. Хваробы культурных відаў цыбулі не паражаюць дзікарослыя або вельмі рэдкія ў іх{{Sfn|Казакова|1978|с=223}}.

Неінфекцыйным захворваннем з'яўляецца пажаўценне і засыханне кончыкаў лісця, часам — адміранне ніжніх лістоў, гэта адбываецца па прычыне нізкай вільготнасці глебы{{Sfn|Хохряков и др.|2003|с=381}}.

==== Інфекцыйныя захворванні ====
Часнок схільны да грыбковых і бактэрыяльных захворванняў. [[вірусы|Віруснае]] захворванне, якое сустракаецца ў іншых відаў цыбулі — [[мазаіка цыбулі]] — часнок не чапае{{Sfn|Казакова|1978|с=227}}.

Бактэрыяльная гніль можа паражаць часнок як падчас вегетацыі, так і пры захоўванні. Выклікаецца бактэрыямі {{bt-bellat||Erwinia carotovora}}, {{bt-bellat||Erwinia aroideae}}, {{bt-bellat||Pseudomonas xanthochlora}}. Праяўляецца ў выглядзе карычневых язвачак рознай формы і памераў на зубках цыбулін, зубкі становяцца шклопадобными, прымаюць выгляд «падмарожаных». Магчыма з'яўленне перламутравай афарбоўкі і рэзкага гніласнага паху. Часнок, разам з цыбуляй рэпчатай, адносіцца да відаў, якія найбольш паражаюцца бактэрыяльнай гніллю{{Sfn|Казакова|1978|с=223—224}}.

[[Фузарыёз]] з'яўляецца адным з самых небяспечных захворванняў часнаку<ref>{{cite web|url=http://www.arsvest.ru/archive/issue660/garden/view8022.html|title=Чеснок заболел|author={{comment|Лудилов В.|доктар с/г навук}}|date=3 ноября 2005|work=Газета Приморья «АВ»|publisher=«Арсеньевские вести»|access-date=2011-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20101228003041/http://www.arsvest.ru/archive/issue660/garden/view8022.html|archive-date=28 снежня 2010|url-status=dead}}</ref>. Выклікаецца грыбком {{bt-bellat||Gibberella pulicaris}} і прыводзіць да пажаўцення лісця, на якім затым з'яўляецца ружовы налёт спор. Споры заражаюць цыбуліну з донца і выклікаюць адміранне каранёў. Паражоныя цыбуліны пры захоўванні праз месяц пакрываюцца белым або ружаватым міцэліем і згніваюць. Хвароба сустракаецца ў сярэдняй паласе, але пераважна распаўсюджаная ў больш паўднёвых рэгіёнах, дзе грыбок добра пераносіць зіму ў глебе{{Sfn|Казакова|1978|с=226—227}}. Частата сустракаемасці фузарыёзнага завядання на часнаку дасягае ў асобныя гады 70 %, што выклікае ў перыяд вегетацыі і захоўвання страту ўраджаю ў памеры ад 17,8 да 50 %. Небяспека гэтага захворвання заключаецца не толькі ў значным зніжэнні ўраджаю, але і ў здольнасці ўзбуджальнікаў выпрацоўваць шырокі спектр небяспечных для здароўя людзей і жывёл [[мікатаксіны|мікатаксінаў]]<ref>{{артыкул
 |аўтар         = {{comment|Никульшин В. П.|кандыдат с/г навук}}
 |загаловак      = Селекция чеснока озимого на устойчивость к фузариозу
 |спасылка        = http://www.m-avu.narod.ru/PDFkee_65_11_2009/30_nikulschin.pdf
 |адказны = Под ред. Сёмина А. Н.
 |выданне       = Аграрный вестник Урала
 |тып           = журнал
 |месца         = Екатеринбург
 |выдавецтва  = Уральская государственная сельскохозяйственная академия
 |год           = 2009
 |выпуск        = 11
 |нумар         = 65
 |старонкі      = 66
 |issn          = 1997-4868
}}</ref>.

Акрамя гэтага, часнок схільны да наступных грыбковых захворванняў<ref name="arvest"/>:
* [[перанаспароз]], ці [[несапраўдная мучністая раса]] (глядзіце [[перанаспароз цыбулі]]) выклікаецца [[Ааміцэты|ааміцэтам]] {{bt-bellat||Peronospora destructor}}. Часнок адносіцца да відаў цыбулі, якія пяронаспароз паражае ў адносна меншай ступені. Захворванне распаўсюджана ва ўсіх раёнах вырошчвання, акрамя рэгіёнаў з гарачым і сухім кліматам. Паразіт здольны доўга развівацца ў тканках расліны, не паказваючы яўных прыкмет паталогіі, хвароба пачынае праяўляцца ў перыяд споранашэння грыбка. На лісці і стрэлцы з'яўляецца шэры налёт, затым гэтыя часткі расліны засыхаюць, а цыбуліны недаспяваюць. Такія цыбуліны заражаныя спорамі, якія могуць прарасці пры высадцы на наступны год{{Sfn|Казакова|1978|с=224—225}}.
* чорная цвіль, або [[стэмфіліёз]] выклікаецца паўсапрафітным [[Аскаміцэты|аскаміцэтам]] {{bt-bellat||Stemphylium allii}}. Паражае часнок пры вырошчванні ва ўмовах цёплага і вільготнага клімату, для іншых відаў цыбулі з'яўляецца другасным захворваннем, спадарожным пяронаспарозу. Чорная цвіль паражае лісце, на якім з'яўляюцца жаўтаватыя плямы, потым пакрываюць цёмным цвілепадобным налётам; захворванне прыводзіць да зніжэння ўраджаю{{Sfn|Казакова|1978|с=226}}.
* {{нп3|Шэйкавая гніль цыбулі|чорная шэйкавая гніль|ru|Шейковая гниль лука}} — захворванне некаторых відаў [[Цыбуля|цыбулі]], выкліканае [[Плесневыя грыбы|грыбком]] {{bt-bellat||Botritis allii}}.
* іржа,
* Зялёная цвіль можа з'явіцца пры захоўванні, выклікаецца [[пеніцыл]]ам {{bt-bellat||Penicillium glaucum}}{{Sfn|Хохряков и др.|2003|с=383}}.
* чорная цвілепадобная гніль (пры захоўванні),
* белая гніль.

==== Насякомыя-шкоднікі ====
{{Біяфота|Delia antiqua maggots at Allium porrum , uienvlieg maden op prei.jpg|Лічынкі цыбулевай мухі|color=#BBDD99}}

Значную шкоду часнаку наносяць [[цыбулевыя мухі]] — некалькі відаў насякомых сямейства {{bt-bellat|Сапраўдныя мухі{{!}}сапраўдных мух|Muscidae}} і {{bt-bellat|Журчалкі{{!}}мух-журчалак|Syrphidae}}. Шкодзяць лічынкі, якія сілкуюцца сакавітай тканкай цыбулін. Пашкоджаныя цыбуліны загніваюць, лісце расліны жоўкне і засыхае<ref name="БСЭ"/>.
* {{bt-bellat||Delia antiqua}} даўжынёй 5—7 мм, светла-шэрая са слабым зеленаватым адценнем на спіне. Лічынка даўжынёй да 10 мм, белая. Акрамя часнаку, пашкоджвае {{bt-bellat|Цыбуля-батун{{!}}цыбулю-батун|Allium fistulosum}}, {{bt-bellat|цыбуля рэпчатая{{!}}цыбулю рэпчатую}}, {{bt-bellat||Allium ascalonicum}} і {{bt-bellat||Allium porrum}}. Распаўсюджаная ў Еўразіі і Паўночнай Амерыцы, у тым ліку ў арктычных рэгіёнах. Мухі зімуюць у глебе і выходзяць з [[Пупарый|пупарыяў]] у сярэдзіне мая, лічынкі развіваюцца ў ліпені — жніўні, у больш цёплых рэгіёнах (Украіна) цыбулевая муха можа даваць два пакаленні{{Sfn|Бровдий и др.|1974|с=547}}.
* {{bt-bellat||Eumerus strigatus}} даўжынёй 6,5-9 мм, бронзава-зялёная. Лічынка даўжынёй да 11 мм, ад брудна-жоўтага да зеленавата-шэрага колеру, маршчыністая. Пашкоджвае цыбулю, часнок, цюльпаны, нарцысы, касачы, часам падземныя часткі бульбы, морквы, буракоў. Сустракаецца ў Еўразіі, у краінах былога СССР — паўсюдна, акрамя [[Крайняя Поўнач|Крайняй Поўначы]]. Зімуюць лічынкі або пупарыі, мухі выходзяць у чэрвені і адкладаюць яйкі на працягу паўтары месяцаў. У жніўні — верасні з'яўляецца другое пакаленне.
* {{bt-bellat||Eumerus tuberculatus}} па распаўсюджванню і жыццёваму цыклу падобная з {{bt-bellat||Eumerus tuberculatus}}, гэтыя віды маюць невялікія адрозненні ў марфалогіі [[імага]]{{Sfn|Бровдий и др.|1974|с=521}}.

Іншыя шкоднікі часнака<ref name="arvest"/>:
* цыбулевыя {{bt-bellat|Пузыраногія{{!}}трыпсы|Thysanoptera}} — дробныя (даўжынёй 0,8-0,9 мм) насякомыя з махрыстымі крыламі. Цела вузкае, даўгаватае, светла-жоўтай або цёмна-бурай афарбоўкі. Лічынкі без крылаў, бялёсыя або зелянява-жоўтыя;
* {{bt-bellat||Ceutorhynchus jakowlewi}} — жук даўжынёй 2,2-2,5 мм, з тонкай доўгай падкурчанаю пад грудзі галаватрубкаю. Цела жука чорнае, пакрыта бялёсымі лускавінкамі, з-за чаго здаецца шэрым. Лічынкі даўжынёй да 6,5 мм, бязногія, жаўтлява-белыя, са светла-бурай галавой. Распаўсюджаны ва ўмераным клімаце ад Заходняй Еўропы да Казахстана. Жукі і лічынкі пашкоджваюць лісце, выклікаючы іх пажаўценне і ўсыханне. Часцей за нападаюць не на часнок, а на іншыя віды цыбулі{{Sfn|Бровдий и др.|1974|с=154—155}}.
* цыбулевыя молі ({{bt-bellat|Acrolepia assectella|[[Zeil.]]}}, {{bt-bellat|Acrolepiopsis assectella caucasica|[[Zagulajev]]}}) — цёмна-карычневыя матылькі. Размах крылаў 8-10 мм. Гусеніцы жаўтлява-зялёныя, з падоўжнымі жаўтлявымі палосамі і плямамі, даўжынёй да 40 мм.
* {{bt-bellat||Ditylenchus allii}} — вельмі дробны ніткападобны белы чарвяк 1-1,5 мм даўжынёй і таўшчынёй 0,04 мм, добра прыкметны толькі пры моцным павелічэнні,
* Некаторыя віды [[Соўкі|совак]] і іншыя.

==== Кляшчы-шкоднікі ====
* {{bt-bellat||Tyroglyphidae}}, прадстаўнікі родаў {{bt-bellat||Tirophagus}} і {{bt-bellat||Rhizoglyphus}} — дробныя, з авальным бялёса-шклопадобным целам васьміногія кляшчы даўжынёй 0,7-1,1 мм. Пашкоджваюць маладыя расліны цыбулі і часнаку ў грунце і пры захоўванні.
* {{bt-bellat||Aceria tulipae}} — выключна дробныя (0,21-0,25 мм), з падоўжаным целам, маюць усяго дзве пары хадзільных канечнасцей<ref>[http://dimetris.com.ua/wiki/четырехногий_чесночный_клещ ''Мишустин Р. И.'' Клещ чесночный четырёхногий (''Aceria tulipae'' Keif)] {{ref-ru}}</ref>.

== Значэнне і ўжыванне ==

=== Гісторыя культуры ===

{{Фотакалонка|2-ortaggio,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|Tacuinum sanitatis-garlic.jpg|ш=200|color=#BBDD99|тэкст=Збор часнаку. <br />Выява з кнігі {{нп3|Tacuinum Sanitatis||uk|Tacuinum Sanitatis}}, XV стагоддзе ([[Нацыянальная бібліятэка Францыі]])}}

З глыбокай старажытнасці часнок вырошчвалі ў [[Старажытная Індыя|Індыі]], куды яго завезлі [[арыі]]. Індыйцы выкарыстоўвалі яго ў лячэбных мэтах, пры гэтым у ежу гэту расліну не ўжывалі з-за рэзкага паху<ref name=Lebedeva>{{кніга
 |загаловак      = Целительная сила чеснока и лука
 |спасылка        = http://books.google.ru/books?id=naynVkEf3gUC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
 |адказны = Сост. Л. Г. Лебелева
 |месца         = СПб.
 |выдавецтва  = Нева
 |год           = 2003
 |старонак       = 96
 |isbn          = 5-7654-2568-2
}}</ref>.

Акультурванне часнака пачалося каля 5 тысяч гадоў назад<ref>{{cite web
 |datepublished = November 2005
 |url           = http://www.ania.it/aero_trasp/attivita/MANUALE_2005_DEFINITIVO_INGL.pdf
 |title         = Alimentary products and the cold chain: elements, insurance and loss prevention
 |format        = pdf
 |publisher     = ANIA
 |access-date    = 2010-01-22
 |lang          = en
 |description   = стр. 149
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20061210075017/http://www.ania.it/aero_trasp/attivita/MANUALE_2005_DEFINITIVO_INGL.pdf
 |archive-date   = 10 снежня 2006
 |url-status       = dead
}}</ref>. Ён карыстаўся вялікай папулярнасцю ў антычнасці, яго апрацоўвалі [[Старажытны Рым|рымляне]], [[Асірыя|асірыйцы]], [[Старажытны Егіпет|егіпцяне]], [[Старажытная Грэцыя|грэкі]], [[яўрэі]] і [[арабы]].

Самыя раннія вядомыя спасылкі паказваюць, што часнок быў важнай часткай штодзённага харчавання многіх егіпцян, таксама егіпецкія рукапісы гэтага перыяду апісваюць 800 лекавых прэпаратаў, 22 з якіх вырабляліся на аснове часнаку<ref name='Lutomski'>
{{кніга
 |аўтар          = Jerzy Lutomski.
 |загаловак       = Известный и неизвестный чеснок
 |арыгінал      = Czosnek znany i nieznany
 |месца          = Варшава
 |выдавецтва   = Wydawnictwo Spółdzielcze
 |год            = 1989
 |старонкі       = 5—7
 |isbn           = 83-209-0721-7
}}</ref>. Ён уваходзіў у рацыён рабочых, занятых на цяжкай працы, напрыклад, пры будаўніцтве пірамід. У старажытнай гісторыі наогул часта згадваецца, што часнок давалі рабочым для падтрымання і павелічэння іх сілы, каб такім чынам павялічыць прадуктыўнасць іх працы<ref>
{{кніга
 |аўтар          = Susan Moyers.
 |загаловак       = Garlic in Health, History, and World Cuisine
 |месца          = St. Petersburg, FL
 |выдавецтва   =Suncoast Press
 |год            = 1996
 |старонак       = 264
 |isbn           = 0965423603
| lang          = en
}}</ref>. Аднойчы ў Старажытным Егіпце (каля 1600 гадоў да н. э.) успыхнула паўстанне, калі працоўныя пры будаўніцтве пірамід не атрымалі часнок<ref name='Lutomski'/>. Невядома, ці быў папулярны часнок ў вышэйшага класа, ці ён быў ежаю толькі бедных слаёў, але вядома, што ў 1922 годзе пры раскопках [[Тутанхамон#Грабніца|грабніцы Тутанхамона]], датаванай каля 1300 гадоў да н. э., былі выяўленыя цыбуліны часнаку<ref>
{{кніга
 |аўтар          = Orville C Green, Nicholas Polydoris.
 |загаловак       = Garlic: Review & Recommendations. Cancer & Heart Disease
 |выдавецтва   =Real Estate News Corporation
 |год            = 1993
 |старонак       = 90
 |isbn           = 0963771302
| lang          = en
}}</ref>. Лук і часнок знаходзілі ў саркафагах на закрытых вачах і ва ўнутраных поласцях мумій<ref name=Lebedeva />. Магчыма, часнок меў рытуальнае значэнне (альбо яго там пакінулі рабочыя)<ref>{{cite web
 |author        = Richard S. Rivlin
 |url           = http://jn.nutrition.org/cgi/content/full/131/3/951S#FN3
 |title         = Historical Perspective on the Use of Garlic
 |work          = The Journal of Nutrition
 |publisher     = The American Society for Nutritional Sciences
 |access-date    = 2010-01-25
 |lang          = en
 |description   = Department of Medicine, Memorial Sloan-Kettering Cancer Center and Weill Medical College of Cornell University, New York Presbyterian Hospital, New York
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20090626071007/http://jn.nutrition.org/cgi/content/full/131/3/951S#FN3
 |archive-date   = 26 чэрвеня 2009
 |url-status       = dead
}}</ref>.

Часнок згадваецца ў [[Біблія|Бібліі]]: «Прышэльцы сярод іх пачалі аддавацца прыхамаці; а з імі і сыны Ізраілевыя сядзелі і плакалі і казалі: хто накорміць нас мясам? Мы памятаем рыбу, якую ў Егіпце мы елі дарам, агуркі і дыні, і цыбулю, і рэпчатую цыбулю і '''часнок'''; а цяпер душа нашая знемагае; нічога няма, толькі [[Манна нябесная|манна]] ў вачах нашых» ({{Біблія|Лік|11:4}} — {{Біблія2|Лік|11:6}}). Гэта значыць, у Бібліі, датаванай V ст. да н. э. — II ст. н. э., ёсць звесткі аб тым, што ізраільцяне ў Старажытным Егіпце елі шмат цыбулі, часнаку і цыбулі-парэя, якіх ім не ставала ў падарожжах з Майсеем<ref name=Lebedeva/>. Згадка гэтай расліны ў Бібліі і Каране сведчыць пра яго вялікае значэнне ў якасці вострай прыправы і лячэбнай расліны для старажытных цывілізацый<ref name="EricBlock"/>.

=== Выкарыстанне ===
{{Фотакалонка|Black garlic.jpg|Ajos aliñados-2009.jpg|align=left|ш=220|color=#BBDD99|тэкст=''Зверху'': «Чорны часнок» - папулярная страва ў Японіі і Карэі. ''Унізе'': часнок ў аліўкавым алеі - страва іспанскай кухні.}}

==== У кулінарыі ====

Дзякуючы востраму смаку, часнок шырока выкарыстоўваецца ва ўсім свеце як заправа. Ён з'яўляецца важным элементам многіх страў у розных рэгіёнах, напрыклад, ва [[Усходняя Азія|Усходняй]] і [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]], на [[Сярэдні Усход|Сярэднім Усходзе]] і ў [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]]; часнок — абавязковы атрыбут [[Міжземнаморская кухня|міжземнаморскай кухні]].

У [[Карэя|Карэі]] і [[Японія|Японіі]] галоўкі часнаку [[закісанне|квасяць]] пры высокіх тэмпературах; атрыманы прадукт, так званы {{нп3|Чорны часнок|«чорны часнок»|en|Black garlic (food)}}, мае прыкра-салодкі смак; яго можна купіць у ЗША, Вялікабрытаніі і Аўстраліі, яго сталі вырабляць і прадаваць у Расіі.

Стрэлкі часнаку квасяць, соляць, марынуюць, тушаць.

У якасці прыправы выкарыстоўваюць сушоны молаты часнок. Ён бывае розных фракцый: шматкамі, дробнены, перамолаты ў муку<ref>{{cite web|url=http://masterspice.com.ua/entsiklopediya-spetsiy/chesnok.html|title=Чеснок|work=Энциклопедия специй|publisher=ООО «Мастер Спайс»|access-date=2010-01-12|lang=ru|archive-url=https://www.webcitation.org/65E4dEsN8?url=http://masterspice.com.ua/entsiklopediya-spetsiy/chesnok.html|archive-date=5 лютага 2012|url-status=live}}</ref>.

{{нп3|Аёлі||ru|Айоли}} — соус, які ўяўляе сабой сумесь часнаку, аліўкавага алею і яечнага жаўтка, вельмі папулярны на поўначы [[Міжземнамор’е|Міжземнамор'я]].

{{нп3|Турэн||fr|Tourin}} — часночны суп з [[Гасконь|Гасконі]].

Спажываецца ён у свежым і марынаваным выглядзе, выкарыстоўваецца ў мясаперапрацоўчай, агароднінна-кансервавай прамысловасці, у медыцыне і ветэрынарыі.

==== У медыцыне ====

Часнок — каштоўны харчовы прадукт, які мае таксама і лекавае значэнне. У лекавых мэтах выкарыстоўваюць цыбуліны часнаку — {{lang-la|Bulbus Allii sativi}}<ref name="ЛР"/>.

Часночны сок змяшчае ў сабе [[біялагічна актыўныя рэчывы]], якія аказваюць супрацьмалярыйнае, [[Фунгіцыды|фунгіцыднае]] (супрацьгрыбковае), супрацьгліставае, супрацьпратайзойнае, супрацьвіруснае і супрацьзапаленчае дзеянне<ref name="ЛР"/><ref name="remedium">{{артыкул|аўтар={{comment|Анисимова О.|кандыдат медыцынскіх навук}}|загаловак=Аптечка от природы: чеснок|спасылка=http://www.rosapteki.ru/arhiv/detail.php?ID=12158&SECTION_NAME=%C0%ED%EE%ED%F1:|выданне=Российские аптеки|тып=журнал|год=2007|нумар=22|archive-url=https://web.archive.org/web/20140819192704/http://www.rosapteki.ru/arhiv/detail.php?ID=12158&SECTION_NAME=%C0%ED%EE%ED%F1:|archive-date=19 жніўня 2014}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар={{comment|Беляков К. В.|кандыдат фармацэўтычных навук}}|загаловак=Чеснок. Объективно об эффективности|спасылка=http://old.consilium-medicum.com/media/provisor/06_05/42.shtml|адказны=Под ред. проф. П. В. Морозова|выданне=Consilium medicum|тып=журнал|год=2006|том=4|нумар=5|archive-url=https://archive.today/20130119211104/http://old.consilium-medicum.com/media/provisor/06_05/42.shtml|archive-date=19 студзеня 2013}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Турова А. Д.|загаловак=Лекарственные растения СССР и их применение|месца=М.|год=1967}}</ref>.

Прэпараты на аснове часнака паніжаюць артэрыяльны ціск<ref name="ЛР"/>, актывізуюць сардэчную дзейнасць, паскараюць вывядзенне [[халестэрын]]у з арганізма, расшыраюць сасуды, паляпшаюць дзейнасць [[Страўнікава-кішачны тракт|органаў стрававання]]<ref name="ЛР"/>. Часнок ўмацоўвае дзясны, паніжае захворваемасць зубоў карыесам. Кашка і сок часнаку выкарыстоўваюцца для лячэння гнойных ран, язваў і апёкаў<ref name="ЛР"/>. Пры прастудах, [[грып]]е, [[Востры танзіліт|ангіне]], [[коклюш]]ы добры эфект дае інгаляцыя парай часнаку. Часнок зніжае колькасць цукру ў крыві, прадухіляе [[цукровы дыябет]].

У [[міф]]ах [[Старажытны Егіпет|Старажытнага Егіпта]] сумесь солі з часнаком згадваецца, як [[Антыпірэтыкі|гарачкапаніжальны сродак]]<ref>{{кніга|аўтар=Рак И. В.|загаловак=Мифы Древнего Египта|месца=СПб.|выдавецтва=Петро-РИФ|год=1993|старонак=270|серыя=Древний Восток: Религия. Мифология. Культура|isbn=5-85388-013-6}}</ref>.

У медыцыне ўжываюць прэпараты з цыбулін часнаку — [[Настойка, лекавая форма|настойку]] часнаку і [[Экстракт|спіртовую выцяжку]] ([[алілсат]]), якія ўзмацняюць рухальную і сакраторную функцыі [[Страўнікава-кішачны тракт чалавека|страўнікава-кішачнага тракту]], што спрыяе развіццю нармальнай [[Мікрафлора чалавека|кішачнай флоры]] і павышэнню супраціўляльнасці арганізма да [[Вострая рэспіраторная вірусная інфекцыя|прастудных]], інфекцыйных захворванняў і служыць сродкам павышэння [[Імунітэт чалавека|імунітэту]] арганізму<ref name="ЛР"/><ref name="remedium" />. Апошняе звязана яшчэ і з тым, што кампаненты часнаку павялічваюць актыўнасць [[фагацыт]]аў, Т-лімфацытаў, [[Макрафагі|макрафагаў]] і клетак-кілераў. Часнок прызначаюць унутр таксама для падаўлення працэсаў гніення<ref name="remedium" /> і закісання ў [[кішэчнік]]у (пры [[атанія|атаніі кішэчніка]] і [[каліт]]ах). Таму ў якасці [[Харчовыя дабаўкі|дабаўкі да ежы]] часнок можа прадухіліць атручванне няякаснымі прадуктамі<ref name="Golan">{{кніга|аўтар=Голан Л., Виноградова Н.|частка=Каталог трав|загаловак=Лекарственные растения. Современная Materia Medica. Справочник|спасылка=http://books.google.ru/books?id=uJLmrRFgCP8C&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|выдавецтва=AND Group, Inc|год=2009|старонкі=204|старонак=260|серыя=Materia Medica|isbn=978-1-4116-8088-3}}</ref>.

Часнок гоіць і абеззаражвае раны. Лічыцца, што часночныя прэпараты стымулююць [[імунітэт]] і зніжаюць рызыку [[Рак, захворванне|ракавых захворванняў]]<ref>{{артыкул|аўтар=Wei-Cheng You et al.|загаловак=Allium Vegetables and Reduced Risk of Stomach Cancer|спасылка=http://jnci.oxfordjournals.org/content/81/2/162.short|мова=en|выданне=JNCI Journal of National Cancer Institute|год=1988|pages=162—164|doi=10.1093/jnci/81.2.162| issn=0027-8874 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.umm.edu/altmed/articles/garlic-000245.htm|title=Garlic|quote=In fact, researchers who reviewed 7 studies found a 30% reduction in risk of colorectal cancer among people who ate a lot of raw or cooked garlic.|description=Артыкул пра часнок на сайце медыцынскага цэнтра універсітэта Мерыленда|lang=en|access-date=2012-02-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20120129025706/http://www.umm.edu/altmed/articles/garlic-000245.htm|archive-date=29 студзеня 2012|url-status=dead}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Steinmetz K. A. et al.|загаловак=Vegetables, Fruit, and Colon Cancer in the lowa Women's Health Study|спасылка=http://aje.oxfordjournals.org/content/139/1/1.short|мова=en|выданне=American Journal of Epidemiology|выдавецтва=Oxford University Press|год=1994|volume=139 (1)|pmid=8296768}}</ref>.

Часнок змяшчае вялікую колькасць [[аліцын]]у. {{Нп3|Сульфенавая кіслата|Сульфенавыя кіслоты|en|Sulfenic acid}}, якія з'яўляюцца прадуктам распаду аліцыну, рэагуюць са [[Свабодныя радыкалы|свабоднымі радыкаламі]]. Гэта тлумачыць антыаксідантныя ўласцівасці часнаку, у якім няма [[Флаваноіды|флаваноідаў]], як у [[Зялёны чай|зялёным чаі]] або [[вінаград]]зе<ref>{{cite web|url=http://www.membrana.ru/particle/13494|title=Учёные объяснили целительные свойства чеснока|date=9 лютага 2009|work=Мембрана|access-date=2012-07-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20120829221710/http://www.membrana.ru/particle/13494|archive-date=29 жніўня 2012|url-status=dead}}</ref>.

===== Часнок для барацьбы з інфекцыямі і паразітамі =====
Тое, што часнок з'яўляецца прыродным [[Антыбіётыкі|антыбіётыкам]], было навукова даказана толькі ў XIX стагоддзі, калі [[Луі Пастэр]] выявіў, што часнок здольны забіваць бактэрыі<ref name="remedium" />. Свежы часнок валодае актыўнасцю супраць бактэрый {{Bt-bellat||Escherichia coli}}, {{Bt-bellat||Staphylococcus aureus}}, {{Bt-bellat||Salmonella}} і грыба {{Bt-bellat||Candida}}<ref name="Golan" />.

Даказана [[Вірусы|супрацьвіруснае]] дзеянне часнаку<ref>{{артыкул|аўтар=Tsai Y. et al.|загаловак=Antiviral Properties of Garlic: In vitro Effects on Influenza B, Herpes Simplex and Coxsackie Viruses|спасылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17342616?ordinalpos=3&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_DefaultReportPanel.Pubmed_RVDocSum|выданне=Planta Med|год=1985 Oct|volume=51|issue=5|pages=460—461|pmid=17342616}}</ref>, у прыватнасці, часнок у пэўнай мэры дапамагае прадухіліць [[грып]]<ref>{{артыкул|аўтар=Nagai K.|загаловак=Preventive effect of garlic extract against influenza|спасылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4202430?ordinalpos=7&itool=EntrezSystem2.PEntrez.Pubmed.Pubmed_ResultsPanel.Pubmed_DefaultReportPanel.Pubmed_RVDocSum|dslfyyt=Kansenshogaku Zasshi|год=1973 Sep|volume=47|issue=9|старонкі=321—325|pmid=4202430|мова=ja}}</ref>.

У барацьбе з [[паразіт]]амі кішэчніка, у першую чаргу — са [[Стужачныя чэрві|стужачнымі чарвямі]], ўжываюць [[Клізма|клізмы]] з растворам часнаку.

===== Дзеянне на сардэчна-сасудзістую сістэму =====
Часнок здольны зніжаць [[халестэрын]] {{нп3|ЛПНШ|ліпапратэінаў нізкай шчыльнасці|ru|Липопротеины низкой плотности}} і агульны ўзровень халестэрыну, павышаць узровень карыснага халестэрыну {{нп3|ЛПВШ|ліпапратэінаў высокай шчыльнасці|ru|Липопротеины высокой плотности}}, а таксама зніжаць [[Крывяны ціск|артэрыяльны ціск]], што карысна для прафілактыкі [[атэрасклероз]]у і [[артэрыяльная гіпертэнзія|артэрыяльнай гіпертэнзіі]]<ref>[http://www.umm.edu/altmed/articles/000245.htm University of Maryland Garlic]{{Недаступная спасылка}}.</ref>.

Кампаненты аліцыну ўступаюць у рэакцыю з [[Эрытрацыты|чырвонымі крывянымі клеткамі]]. У выніку рэакцыі ўтвараецца [[серавадарод]], які памяншае напружанне сценак крывяносных сасудаў. Унутры крывяносных сасудаў рэчыва спрыяе больш актыўнаму крывацёку. Гэта, у сваю чаргу, вядзе да зніжэння крывянага ціску, дазваляе даць больш кіслароду жыццёва важным органам і знізіць нагрузку на сэрца<ref>{{cite web
 |url         = http://www.vokrugsveta.ru/news/2418/
 |title       = Медики спорят о пользе чеснока для сердца
 |date        = 16 кастрычніка 2007
 |work        = {{нп3|Вокруг света||ru|Вокруг света}}
 |publisher   = Изд-во «Вокруг Света»
 |access-date  = 2011-07-02
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20120829231640/http://www.vokrugsveta.ru/news/2418/
 |archive-date = 29 жніўня 2012
 |url-status     = dead
}}</ref>.

===== Супрацьпаказанні =====
Няма адзінага меркавання, ці разбурае часнок [[Мікрафлора чалавека|мікрафлору]] кішэчніка<ref>{{cite web
 |datepublished = 10 кастрычніка 2009
 |url           = http://vrednoli.ru/2009/10/10/vreden-li-chesnok/
 |title         = Вреден ли чеснок
 |access-date    = 2009-12-10
 |work          = Вредно ли
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20140223142254/http://vrednoli.ru/2009/10/10/vreden-li-chesnok/
 |archive-date   = 23 лютага 2014
 |url-status       = dead
}}</ref>.

Цыбуля і часнок таксічныя для катоў і сабак<ref>{{cite web
 |datepublished = сакавік 2009
 |url           = http://www.avma.org/animal_health/brochures/hazards/household_brochure.asp
 |title         = What you should know about household hazards to pets
 |work          = брошюра Американской ветеринарной медицинской ассоциации
 |publisher     = American Veterinary Medical Association
 |access-date    = 2010-02-06
 |lang          = en
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20090122225830/http://www.avma.org/animal_health/brochures/hazards/household_brochure.asp
 |archive-date   = 22 студзеня 2009
 |url-status       = dead
}}</ref>.

Пры захворваннях нырак<ref name="Lebedeva" /><ref>{{кніга|аўтар=Блинова К. Ф. и др.|загаловак=Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|адказны=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|месца={{М.}}|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=257|isbn=5-06-000085-0}}</ref>, [[Жоўцекамянёвая хвароба|жоўцекамянёвай хваробы]], [[анемія|анеміі]], язве страўніка ці кішэчніка<ref>{{cite web
 |datepublished = красавік 2010
 |url           = http://noialbinoi.de/2010/04/dejstvie-chesnoka-na-kishechnik-i-pishhevarenie/
 |title         = Действие чеснока на кишечник и пищеварение
 |work          = Сайт: Всё о продуктах питания
 |access-date    = 2010-04-02
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20100502015145/http://noialbinoi.de/2010/04/dejstvie-chesnoka-na-kishechnik-i-pishhevarenie/
 |archive-date   = 2 мая 2010
 |url-status       = dead
}}</ref> варта быць вельмі асцярожным ва ўжыванні часнаку.

==== Іншае ====

У ветэрынарнай практыцы прэпараты часнаку выкарыстоўваюцца для прафілактыкі захворванняў страўніка і кішэчніка ў цялят, ягнят, жарабят. Ужываюць яго таксама для прадухілення псавання прадуктаў харчавання (кладуць у крупы, муку), барацьбы са шкоднікамі і хваробамі сельскагаспадарчых раслін (высаджваюць паміж радамі іншых культур).

== Класіфікацыя ==
[[Сістэма Кронквіста|Класіфікацыя Кронквіста]] (1988) адносіла гэты род да {{bt-bellat|Лілейныя{{!}}лілейных|Liliaceae}}, пазней паводле вынікаў [[філагенетыка|філагенетычных]] даследаванняў род {{bt-bellat|Цыбуля|Allium}} быў выдзелены ў асобнае сямейства {{bt-bellat|Цыбулевыя|Alliaceae}} ({{нп3|Сістэма APG II||ru|Система APG II}}), аднак у больш позняй [[Сістэма APG III|Сістэме класіфікацыі APG III]] (2009) роды, якія ўваходзілі ў гэта сямейства, былі ўключаны ў сямейства {{bt-bellat|Амарылісавыя|Amaryllidaceae}}<ref name="APG3" />.

; Таксанамічная схема
{{Табліца1222222
|a=аддзел [[Кветкавыя|'''Кветкавыя''', ці '''Пакрытанасенныя''']]
|b1=парадак '''[[Спаржакветныя]]'''
|b2=яшчэ 58 парадкаў кветкавых раслін (згодна з [[Сістэма APG III|Сістэмаю класіфікацыі {{s|APG III}}]])<ref name="APG3">{{артыкул|аўтар=Angiosperm Phylogeny Group (2009)|загаловак=An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III|спасылка=http://www3.interscience.wiley.com/journal/122630309/abstract|выданне=Botanical Journal of the Linnean Society|тып=часопіс|месца=Лондон|год=2009|том=161|нумар=2|старонкі=105—121|doi=10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20170525104318/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/abstract|archive-date=25 мая 2017}}{{ref-en}}{{V|28|1|2013}}</ref>
|c1= яшчэ 13 сямействаў, сярод якіх найбольш буйныя — <!--у алфавітным парадку-->[[Касачовыя]]<!--болей чым 2000 відаў-->, [[Асфадэлавыя]]<!--каля 900 відаў-->, [[Архідныя]]<!--больш за 22000 відаў-->, [[Спаржавыя]]<!--2500 відаў-->
|c2=сямейства '''[[Амарылісавыя]]''' (каля 1600 відаў)
|d1=падсямейства '''''[[Allioideae]]'''''
|d2=яшчэ два падсямействы, ''[[Agapanthoideae]]'' і ''[[Amaryllidoideae]]''<ref name="GRIN-Amaryllidaceae">[http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/family.pl?49 Семейство ''Amaryllidaceae'' J. St.-Hil., nom. cons.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130221190111/http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/family.pl?49 |date=21 лютага 2013 }} // ''[[Germplasm Resources Information Network]]'' (''GRIN'') — 3 чэрвеня 2003 (апошнія змены). {{ref-en}}{{V|8|1|2013}}</ref>
|e1=яшчэ дзве трыбы: ''[[Gilliesieae]]'', ''[[Tulbaghieae]]''<ref name="GRIN-Amaryllidaceae" />
|e2=трыба '''''[[Allieae]]'''''
|f1=род '''[[Цыбуля]]'''
|f2=яшчэ каля 15 родаў, з іх да роду Цыбуля найбольш блізкі {{bt-bellat||Nectaroscordum}}
|g1 = яшчэ некалькі соцень відаў, у тым ліку [[Цыбуля-батун]], [[Цыбуля-парэй]], [[Цыбуля рэпчатая]], [[Цыбуля скарада]], [[Цыбуля мядзведжая]]
|g2=<div style="background-color:#90A0A0; font-size:200%; margin:15px;">'''Часнок'''</div>
|color=darkgreen
|bgcolor=#EEE8AA
}}

== Часнок у народнай культуры ==

=== Павер'і славян ===
{{Біяфота|Willem van Mieris Greengrocer.jpg|тэкст= Гандляр зелянінай.<br /> {{нп3|Вілем ван Мірыс||ru|Мирис, Виллем ван}},<br />(1731)|color=#BBDD99}}

У [[Славянская міфалогія|міфалогіі]] [[Славяне|славянскіх народаў]] змеі шукаюць гаючыя травы і вылечваюцца з дапамогай іх, нават змяя, рассечаная папалам, датыкаючыся да гэтай травы, зноў зрастаецца. Успаміны пра змяіную траву пераважна звязваюцца з часнаком і цыбуляй. Таму часнаку прыпісваюцца магічныя ўласцівасці. На думку чэхаў, часнок на даху дома засцерагае будынак ад удару маланкі. У Сербіі існуе павер'е, што калі перад [[Дабравешчанне]]м забіць змяю, вырасціць на яе галаве цыбуліну часнаку, потым гэты часнок прывязаць да шапкі, а шапку надзець на галаву, то ўсё ведзьмы збягуцца і стануць адымаць часнок, таму што ў ім заключана вялікая сіла. Таму, хто хацеў атрымаць верх на судовым паядынку, ведзьмакі і знахары раілі забіць змяю, яе язык пакласці ў левы бот, а калі спатрэбіцца, то пакласці ў гэты бот тры долькі часнаку і ісці на судовае пасяджэнне або на поле бітвы. Часнаку прыпісвалася ўласцівасць праганяць ведзьмаў, нячыстых духаў і хваробы. Для гэтай мэты сербы націралі сябе сокам часнаку, а чэхі вешалі яго над дзвярыма. У некаторых вёсках паўднёвай Расіі, калі нявеста збіралася ў царкву, ёй завязвалі ў касу часнок для прадухілення наслання<ref name="Афанасьев">{{кніга|аўтар=Афанасьев А. Н.|загаловак=Поэтические воззрения славян на природу. Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов. В трёх томах|месца=М.|выдавецтва=Современный писатель|год=1995|том=2|старонкі=194}}</ref>. У міфалогіі славян і мастацкай літаратуры часнок — [[Талісман|абярэг]] супраць [[вампір]]аў<ref>{{артыкул|аўтар = Михайлова Т. А.|загаловак=Граф Дракула: проблема прототипа|спасылка=http://ivgi.rsuh.ru/binary/object_45.1332506751.12211.pdf|выданне=Миф в фольклорных традициях и культуре новейшего времени|тып=Зборнік|год=2009|issn =978–5–7281–1079–8 }}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Кузнецова И. В.|загаловак=Персонажи демонологии в славянских устойчивых сравнениях|спасылка=http://phraseoseminar.slovo-spb.ru/kuznetsova_i_v_demonolodija.pdf|выданне=Вестник Орловского государственного университета|год=2011}}</ref>. Гэтыя ўласцівасці прыпісваліся часнаку ў сувязі з яго моцным пахам<ref>{{кніга|аўтар=Колосова В. Б.|загаловак=Лексика и символика славянской народной ботаники. Этнолингвистической аспект|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kolosova2009_leksika_i_simvolika_slavjanskoj_narodnoj_botaniki.pdf |месца=М.|выдавецтва=Индрик|год=2009|старонкі=49|старонак=352|isbn=978-5-91674-026-4}}</ref>.

[[Русіны (гістарычны этнонім)|Русіны]] выкарыстоўвалі часнок каб выявіць [[Ведзьма|ведзьму]]. Для гэтага здзяйсняўся спецыяльны магічны абрад: у [[Вігілія|вігілію]] пасля вячэры збіралі часнок, які вырошчваўся да Вялікадня, і раскладвалі яго па кутах стала. Затым трэба было ўзяць пёры часнаку, якія выраслі, і пратрымаць іх у роце на працягу ўсёй службы ў царкве, пакуль не паставяць кулічы. У гэты момант становіцца відаць, што ў некаторых жанчын на галаве даёнка з малаком — гэта і ёсць ведзьмы<ref>{{артыкул|аўтар=Толстая С. М.|загаловак=Магические способы распознавания ведьмы|спасылка=http://sms.zrc-sazu.si/pdf/01/SMS_01_Tolstaja.pdf|выданне=Studia Mythologica Slavica|год=1998|старонкі=144}}</ref>.

Часнок лічыцца чароўнай раслінай у [[балгары|балгараў]]<ref name = "usachova">{{cite web|author=Усачева В. В.|url=http://www.pagan.ru/slowar/ch/chesnok8.php|title=Чеснок|work=Дом Сварога — языческий проект (Библиотека Дома Сварога)|access-date=2009-11-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20100717174025/http://www.pagan.ru/slowar/ch/chesnok8.php|archive-date=17 ліпеня 2010|url-status=dead}}</ref>, а ў народаў поўначы — расліна [[сатана|сатаны]]<ref name="usachova" />.

Згодна з украінскай легендай, часнок вырас з зубоў вядзьмаркі, таму есці яго лічыцца грахом<ref>{{кніга|аўтар=Булашёв Г. О.|загаловак=Украинский народ в своих легендах и религиозных воззрениях и верованиях|частка=Вып. 1. Космогонические украинские народные воззрения и верования|месца=Киев|год=1909|старонкі=379}}</ref>.

Падчас паморку жывёлы на Русі звязкі цыбулі і часнаку вешалі на шыю коней і кароў<ref>{{кніга|аўтар=Решетников Н. Н. и др.|загаловак=Русский народный календарь: пословицы, поговорки, обычаи, обряды, имена|месца=М.|выдавецтва=Олма-Пресс|год=2005|старонкі=268|старонак=608}}</ref>.

=== Павер'і індусаў ===
Старажытныя індыйцы згадваюць часнок — ''Джангіду'' — у адной з самых старажытных кніг, [[Атхарва-Веда|Атхарва-Ведзе]], як сродак супраць хвароб і дэманаў, [[ракшасы|ракшасаў]], злых духаў; гэта сродак, дадзены багамі, яго называюць тым, што далі сокі раллі. Гэта кудмень, які псуе вядзьмарства<ref>Атхарваведа. — Т. 1. Кн. 2, раздел 4. Против болезней и демонов — с амулетом джангида (в пер. Т. Я. Елизаренковой).</ref>.

У іншым перакладзе іншымі словамі пра гэта ж кажа [[Мікалай Канстанцінавіч Рэрых|М. К. Рэрых]] у аўтаманаграфіі «1929 год Вясна». Там жа даецца пераклад слова ''джангіда''<ref>{{Cite web |url=http://rerich9.sitecity.ru/ltext_0204005540.phtml?p_ident=ltext_0204005540.p_2903212000 |title=Автомонография Н. К. Рериха. |access-date=21 лютага 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130927134147/http://rerich9.sitecity.ru/ltext_0204005540.phtml?p_ident=ltext_0204005540.p_2903212000 |archive-date=27 верасня 2013 |url-status=dead }}</ref>.

=== Часнок ў сучасным свеце ===
У [[2009]] годзе ў сувязі з пандэміяй [[свіны грып|свінога грыпу]] ў Кітаі распаўсюдзіўся слых аб тым, што часнок дапамагае арганізму чалавека прадухіліць інфекцыю. На працягу года цэны на часнок у Кітаі павялічыліся амаль у 40 разоў<ref>{{cite web
 |url        = http://www.dunyagazetesi.com.tr/haber.asp?id=70761&cDate=
 |title      = Sarımsak, altından değerli hale geldi
 |work       = DÜNYA Online
 |access-date = 2009-12-19
 |lang       = tr
 |date       = 9 снежня 2009
}}{{Недаступная спасылка}}</ref><ref>{{cite web
 |url         = http://www.vokrugsveta.ru/news/7972/
 |title       = Чеснок на вес золота
 |date        = 27 лістапада 2011
 |work        = {{нп3|Вокруг света||ru|Вокруг света}}
 |publisher   = ООО «Издательство „Вокруг Света“»
 |access-date  = 2011-07-02
 |lang        = ru
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20111128223134/http://www.vokrugsveta.ru/news/7972/
 |archive-date = 28 лістапада 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.

У ЗША з 1998 года існуе штогадовы дабрачынны Фестываль часнаку, усе сродкі ад якога пералічваюцца ў дапамогу мясцовым дзецям, якія пакутуюць псіхічнымі расстройствамі<ref>[http://kbanda.ru/index.php/muzyka/6-v-amerikanskom-shtate-men-sostoitsya-13-yj-blagotvoritelnyj-festival-chesnoka.html В американском штате Мэн состоится 13-й благотворительный Фестиваль чеснока] ({{нп3|Контрабанда||ru|Контрабанда (журнал)}}, 25 жніўня 2011 года)</ref>.

Часнок ляжыць у аснове [[Іспанская кухня|іспанскай кухні]], а сярод самых вядомых аматараў гэтага прадукта — кароль [[Хуан Карлас I]] і Папа Рымскі [[Бенедыкт XVI]]. Іспанскі горад {{нп3|Горад Лас-Педраньерас|Лас-Педраньерас|ru|Лас-Педроньерас}} прызнаны сусветнай сталіцай часнаку<ref>{{cite news
 |url=http://www.euromag.ru/spain/22637.html
 |title=Испанский город официально признан столицей чеснока
 |date=2012-07-21|work=euromag.ru|publisher=Холдинг «Евромаг медиа»
 |lang=ru
 |access-date=2012-07-18
}}</ref><ref>{{cite web
 |url         = http://www.pedroneras.com/web3/?cat=4
 |title       = El Ajo Morado
 |work        = Las Pedroñeras Capital del ajo
 |lang        = es
 |access-date  = 2012-07-18
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/69gT50Ex2?url=http://www.pedroneras.com/web3/?cat=4
 |archive-date = 5 жніўня 2012
 |url-status     = live
}}</ref>.

У [[Варонеж]]ы адкрыўся першы ў свеце музей часнаку<ref>[http://www.chesnok.info/catalog_left/muzej_chesnoka_.html Музей чеснока — Garlic Museum — Knoblauch Museum] {{ref-ru}}</ref>.

=== Часнок у літаратуры ===
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:23em; max-width: 25%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |
''На градзе сядзеў часнок''<br />
''Пасярод гароду.''<br />
''У расе сцюдзёнай мок,''<br />
''Мёрз у непагоду.''<br />
''Тонкі быў.''<br />
''Ды вось чаго''<br />
''Сталі пухнуць шчочкі?''<br />
''Паглядзелі, а ў яго''<br />
''Выраслі зубочкі.''<br />
|-
| style="text-align: left;" | ''[[Віктар Канстанцінавіч Гардзей|Віктар Гардзей]]. «Часнок»''<ref>[http://www.vershy.ru/content/chasnok Віктар Гардзей. «Часнок»]</ref>.
|}

У сусветнай літаратуры часнаку прыпісваюцца магічныя ўласцівасці супраць вампіраў.

=== Часнок у мастацтве ===

==== Часнок у геральдыцы ====

<gallery mode="packed">
File:Escudo de Villares de Órbigo.svg|Герб {{нп3|Вільярэс-дэ-Орбіга||ru|Вильярес-де-Орбиго}}
Файл:Escudo de Vallelado.svg|Герб {{нп3|Вальелада||ru|Вальеладо}}
Файл:Escudo de Valle de Oca.svg|Герб {{нп3|Валье-дэ-Ока||ru|Валье-де-Ока}}
</gallery>

==== Часнок у скульптуры ====

<gallery mode="packed">
File:Korean garlic monument.jpg|Скульптура часнаку ў Карэі
Файл:Korea-Uiseong County-Garlic Tower-01.jpg|Вежа-Часнок у Карэі
</gallery>

==== Часнок у выяўленчым мастацтве ====

Часнок можна пабачыць на палотнах такіх мастакоў, як [[Вінцэнт ван Гог]], {{нп3|Жан Батыст Сімеон Шардэн|Жан Батыст Шардэн|ru|Шарден, Жан Батист Симеон}}, {{нп3|Марыяна Стоўкс||pl|Marianne Stokes}}, [[Эдуард Манэ]] і іншых.

<gallery mode="packed">
File:Van Gogh - Stillleben mit Bücklingen und Knoblauchzwiebeln.jpeg|[[Вінцэнт ван Гог]]. «Нацюрморт з сялёдкай і часнаком». 1887
Файл:Jean Siméon Chardin - Water Glass and Jug - WGA04775.jpg|{{нп3|Жан Батыст Сімеон Шардэн|Жан Батыст Шардэн|ru|Шарден, Жан Батист Симеон}}. «Шклянка вады і чайнік». Каля 1760
Файл:Romania - Garlic Seller, 1909.jpg|{{нп3|Марыяна Стоўкс||pl|Marianne Stokes}}. «Гандлярка часнаком». 1909
File:Édouard Manet - Nature morte au cabas et à l'ail.jpg|[[Эдуард Манэ]]. «Нацюрморт з торбай і часнаком». 1861-1862
</gallery>

==== Часнок у філатэліі ====

Часнок можна пабачыць на паштовых марках Ліхтэнштэйна і Рэспублікі Македонія.

<gallery mode="packed">
File:Garlic. Stamp of Macedonia.jpg|Паштовая марка Рэспублікі Македонія (2016)
</gallery>

== Зноскі ==
{{reflist}}

== Літаратура ==
* Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
* {{кніга|аўтар=Бровдий В. М. и др.|загаловак=Вредители сельскохозяйственных культур и лесных насаждений: в 3 т|адказны=Под ред. В. П. Васильева|том=2|месца=К.|выдавецтва=Урожай|год=1974|мова=ru|ref=Бровдий и др.}}
* {{ФлораСССР|аўтар={{нп3|Аляксей Іванавіч Увядзенскі|Введенский А. И.|ru|Введенский, Алексей Иванович (ботаник)}}|частка=Род 267. Лук — Allium L.|том=4|стар=112—280}}
* {{кніга|аўтар=Казакова А. А.|загаловак=Культурная флора СССР|том=X. Лук|месца=Л.|выдавецтва=Колос|год=1978|мова=ru|ref=Казакова}}
* {{кніга|аўтар=Хохряков М. К. и др.|загаловак=Определитель болезней растений|выданне=3-е изд., испр|месца=СПб.|выдавецтва=Лань|год=2003|старонкі=378—384|isbn=5-8114-0479-4|мова=ru|ref=Хохряков и др.}}

== Спасылкі ==
* [http://www.allium.kpr-eshop.eu/be/ Атлас сартоў часнаку]<!--сартоў, бо гатунак гэта толькі для вырабаў, напр. «мука 1-га гатунку»-->
* [http://rv-blr.com/dictonary/view/6383 Словы «часнык», «чоснак» у этнічным слоўніку]{{Недаступная спасылка}}
* {{cite web|url=http://zviazda.by/2014/12/64796.html|title=Калі б часнок пах ваніллю...|date=17 снежня 2014|publisher=[[Звязда (1917)|Звязда]]|access-date=2015-01-10}}
* {{Плантарыум|2161|Лук чеснок}}
* [http://oopt.aari.ru/bio/19815 ''Allium sativum'' L. // ИАС «ООПТ России»] {{ref-ru}}

{{Цыбуля}}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Добры артыкул|Біялогія}}

[[Катэгорыя:Гародніна]]
[[Катэгорыя:Часнок| ]]
[[Катэгорыя:Расліны ў Бібліі]]
[[Катэгорыя:Лекавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Расліны, апісаныя ў 1753 годзе]]
[[Катэгорыя:Расліны на марках]]