Японская шырма

«Касачы ля Яцухасі», Агата Карын, пасля 1709. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк

Японская шырма (таксама бёбу; яп.: 屏風, бё:бу, літаральна — сцяна ад ветру) — невялікая партатыўная перагародка, зробленая з некалькіх панэляў з выкарыстаннем роспісу і каліграфіі, прызначаная для аддзялення часткі пакоя і арганізацыі інтэр’ера. Жывапіс на шырмах атрымаў у Японіі вельмі шырокае распаўсюджванне і адыгрывае значную ролю ў гісторыі мастацтва Японіі.

Асаблівасці вырабу і роспісу японскай шырмы

«Іпамеі», Судзукі Кііцу, пачатак XIX стагоддзя. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк

«Сасновы лес», Хасэгава Тохаку, XVI стагоддзе. Такійскі нацыянальны музей

«Бурлівыя хвалі», Агата Карын, каля 1704. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк

Як і многія прадметы побыту і віды мастацтва Японіі, японскія шырмы сыходзяць каранямі ў Кітай; прататыпы шырмаў датуюцца часам праўлення Імперыі Хань. Слова бёбу літаральна азначае «абарона ад ветру», за кошт чаго можна меркаваць, што гэта першапачатковае прызначэнне шырмаў. Яны ставіліся перад дзвярыма, абараняючы дом ад злых духаў. Першыя шырмы з’явіліся ў VIII стагоддзі, калі японскія майстры сталі вырабляць свае ўласныя працы на аснове кітайскіх узораў.

У Японіі вырабляліся двухстворкавыя шырмы, сустракаліся таксама шырмы з шасці і васьмі створак. Вышыня японскіх шырмаў звычайна прыкладна 150—160 см, а даўжыня можа даходзіць да 360 см. Для вырабу шырмы выкарыстоўвалася трывалая папера «гампі», а таксама пазалочаная папера і шоўк. Майстры рабілі роспіс на асобных лістах, затым лісты змацоўваліся на ўнутранай і знешняй рамах. Панэлі японскіх шырмаў шчыльна датыкаюцца адна да адной у разгорнутым выглядзе. Такім чынам, майстар мог ствараць на ўсёй плошчы шырмы адзіны малюнак. Многія жывапісцы ўлічвалі дынаміку складання шырмы і выкарыстоўвалі згіны для стварэння кампазіцыі і перспектывы (напрыклад, «Сасновы лес», Хасэгава Тахаку).

Функцыі шырмы

«Кіпарыс (шырма)», Кано Эйтоку, каля 1580—1590. Такійскі нацыянальны музей

Шырмы ў Японіі выкарыстоўваліся і выкарыстоўваюцца ў цяперашні час у розных аспектах арганізацыі інтэр’ера жылля. Складаныя панэлі маглі аддзяляць месца для адасобленага чытання або заняткаў пісьменніцтвам, асабістай сустрэчы, сну, а таксама чайнай цырымоніі або правядзення рытуалаў. У мінулым шырма служыла паказчыкам багацця і ўлады яе ўладальніка.

Гісторыя

«Пейзаж с гібонамі», Сэссон Сюкэй, каля 1570. Метраполітэн-музей, Нью-Ёрк

У перыяд Нара (646—794) адбылося зараджэнне арыгінальнай японскай шырмы, яе вонкавага выгляду. Першыя шырмы ў Японіі былі пры двары імператара і служылі для важных цырымоній. Часцей за ўсё сустракаліся шасцістворкавыя шырмы; размалёўка на панэлях выраблялася па шоўку; змацаванне панэляў рабілася пры дапамозе нітак шоўку.

У перыяд Хэйан (794—1185) шырмы сталі часткай інтэр’еру дамоў даймё, а таксама будысцкіх і сінтаісцкіх храмаў. На храмавых шырмах часта можна сустрэць малюнак паэта-пустэльніка ці мудрацоў. Дзэнігата (яп. 銭 形), металічныя дэталі круглай формы, сталі выкарыстоўвацца для змацавання панэляў шырмы. У канцы IX стагоддзя на шырмах сталі з’яўляцца японскія сюжэты. Гэта звязана з развіццём стылю сіндэн-дзукуры ў архітэктуры. Менавіта ў хэйанскую эпоху ў Японіі развівалася канцэпцыя эмацыйных адносін да рэчаў, у тым ліку да шырм, імкненне бачыць у рэчах прыгажосць і зачараванне (аварэ), што адбілася і ў мастацтве наступных стагоддзяў.

У перыяд Мурамаці (1392—1568) шырмы з’явіліся ў многіх дамах, крамах і додзё. Часцей за ўсё сустракаліся двухстворкавыя шырмы. Замест дзэнігаты для змацавання сталі выкарыстоўвацца папяровыя петлі. Такім чынам, маса шырмы істотна памяншалася. Таксама гэтая тэхналогія дазволіла адмовіцца ад вертыкальных драўляных уставак на згінах, і мастакі маглі ствараць адзіны малюнак па ўсёй паверхні шырмы. Пейзажы ў тэхніцы суйбоку адным з першых на шырмах стаў рабіць Сюбун. У Кіёта зарадзіўcя асаблівы жанр роспісу шырмаў з панарамнымі відамі горада і яго прыгарадаў, ракуцю ракугаі.

Перыяд Адзуці-Мамаяма (1568—1600) і пачатак перыяду Эда (1600—1868) характарызуецца ростам папулярнасці шырмаў. Яны сталі з’яўляцца ў селішчах самураяў, становячыся сімвалам іх сілы і багацця. У працэсе вырабу шырмаў і ў тэматыцы роспісу адбыліся некаторыя змены. У сувязі з тым, што шырма стала несці ў сабе сімвал багацця, роспіс часта рабілі на залатым фоне яркімі фарбамі, сярод сюжэтаў з’явіліся карціны з паўсядзённага жыцця (сярод якіх можна вылучыць Тагасодэ), а таксама эпічныя сцэны, пейзажы з чатырма порамі года, жывёлы і расліны. Піянерамі ў гэтым сталі прадстаўнікі школы Кано і майстар Кано Эйтоку. З XVI стагоддзя шырмы сталі з’яўляцца ў дамах простых гараджан.

У XIX стагоддзі ў сувязі з узнікненнем і папулярнасцю япанізму японскія шырмы сталі імпартаваць у Еўропу. Французскі мастак Адзілон Рэдон стварыў серыю панэляў, натхніўшыся японскімі бёбу. У цяперашні час працэс вырабу шырмаў часта аўтаматызаваны, некаторыя сем’і, якія перадаюць сваё рамяство з пакалення ў пакаленне, працягваюць традыцыі ручнога вырабу бёбу.

Мастакі, якія працавалі з шырмамі

• Сюбун (1414—1463)
• Сэсю (1420—1506)
• Кано Эйтоку (1543—1590)
• Таварая Сатацу (1600—1643)
• Агата Карын (1658—1716)
• Сакаі Хаіцу (1761—1828)
• Судзукі Кііцу (1796—1858)
• Сэка Камісака (1866—1942)