Залатая Арда: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
др Bot: + Шаблон:Normdaten |
др Bot: Migrating 62 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q79965 (translate me) |
||
Радок 33: | Радок 33: | ||
{{Link FA|tt}} |
{{Link FA|tt}} |
||
[[ace:Kawan Meuih]] |
|||
[[af:Goue Horde]] |
|||
[[an:Horda d'Oro]] |
|||
[[ar:القبيلة الذهبية]] |
|||
[[arz:القبيله الدهبيه]] |
|||
[[az:Qızıl Orda]] |
|||
[[ba:Алтын Урҙа]] |
|||
[[be-x-old:Залатая Арда]] |
|||
[[bg:Златна орда]] |
|||
[[bs:Zlatna horda]] |
|||
[[ca:Horda d'Or]] |
|||
[[crh:Altın Ordu]] |
|||
[[cs:Zlatá horda]] |
|||
[[cv:Ылтăн Урта]] |
|||
[[da:Den Gyldne Horde]] |
|||
[[de:Goldene Horde]] |
|||
[[el:Χρυσή Ορδή]] |
|||
[[en:Golden Horde]] |
|||
[[eo:Ora Hordo]] |
|||
[[es:Horda de Oro]] |
|||
[[et:Kuldhord]] |
|||
[[eu:Urrezko Horda]] |
|||
[[fa:اردوی زرین]] |
|||
[[fi:Kultainen orda]] |
|||
[[fr:Horde d'Or]] |
|||
[[ga:An Mathshlua Órga]] |
|||
[[he:אורדת הזהב]] |
|||
[[hi:सुनहरा उर्दू]] |
|||
[[hr:Zlatna Horda]] |
|||
[[hu:Arany Horda]] |
|||
[[id:Gerombolan Emas]] |
|||
[[it:Khanato dell'Orda d'Oro]] |
|||
[[ja:ジョチ・ウルス]] |
|||
[[ka:ოქროს ურდო]] |
|||
[[kk:Алтын Орда]] |
|||
[[ko:킵차크 칸국]] |
|||
[[ky:Жучу Улусу]] |
|||
[[lt:Aukso orda]] |
|||
[[lv:Zelta Orda]] |
|||
[[mk:Златна Орда]] |
|||
[[mn:Алтан Орд]] |
|||
[[ms:Angkatan Kencana]] |
|||
[[nl:Gouden Horde]] |
|||
[[no:Den gylne horde]] |
|||
[[oc:Khanat de l'Òrda d'Aur]] |
|||
[[os:Зæрин Орда]] |
|||
[[pl:Złota Orda]] |
|||
[[pnb:طلائی اردو]] |
|||
[[pt:Canato da Horda Dourada]] |
|||
[[ro:Hoarda de Aur]] |
|||
[[ru:Золотая Орда]] |
|||
[[sk:Zlatá horda]] |
|||
[[sl:Zlata horda]] |
|||
[[sr:Златна хорда]] |
|||
[[sv:Gyllene horden]] |
|||
[[th:โกลเดนฮอร์ด]] |
|||
[[tr:Altın Orda Devleti]] |
|||
[[tt:Алтын Урда]] |
|||
[[uk:Золота Орда]] |
|||
[[uz:Oltin Oʻrda]] |
|||
[[vi:Kim Trướng hãn quốc]] |
|||
[[zh:金帳汗國]] |
|||
{{Normdaten |
{{Normdaten |
||
|PND= |
|PND= |
Версія ад 23:02, 8 сакавіка 2013
Залатая Арда(Улус Джучы) (казах. Алтын Орда (Жошы Ұлысы), тат. Алтын Урда, Altın Urda; Җүчи олысы, Cüçi olısı): дзяржава з цэнтрам у ніжнім Паволж'і, заснаваная ў 1243 мангольскім ханам Батыем (1237—1255), унукам Чынгісхана. Поўны суверэнітэт Арда атрымала пры Менгу-Цімуры ў 1266, абасобіўшыся ад Вялікай Манголіі са сталіцай у Ханбалыку (1260—1368). Асноўную частку качавога насельніцтва Залатой Арды складалі полаўцы (кыпчакі). Аседлае насельніцтва - волжскія булгары, мордва, марыйцы, харэзмійцы. З 1312 — ісламская дзяржава. Знікла ў канцы XVI стагоддзя.
Тэрміналогія
Назва "Залатая Арда" упершыню была ўведзеная ў 1565 годзе манахам Іванам Глазатым у яго папулярным памфлеце "Казанская гісторыя". Да гэтага ва ўсіх старарускіх летапісах слова "арда" выкарыстоўвалася без прыметніка "залатая". У гістарычнай навуцы, тым не менш, літаратурную назву "Залатая Арда" прынята лічыць правільнай. Пытанне паходжання слова "арда" не абгаворвалася, таму што звязаныя з ім прадстаўленні склаліся ў XIX стагоддзі, а слоўнік старарускіх слоў IX—XI ст. быў упершынню апублікаваны ў 1990-х гг.
Дзяржаўны лад
Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала значную частку сучаснай Расіі (акрамя Усходняй Сібіры, Далёкага Усходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні Казахстан, усходнюю Украіну, Малдову, частку Узбекістана і Туркменіі. Чыноўнікі Арды збіралі даніну на рускіх землях, але пазней гэта функцыя была перадана падуладным рускім князям. Дзеля ўтрымання рускіх тэрыторый у падпарадкаванні, а таксама з мэтай рабунку, татарскія атрады здзяйснялі частыя карныя паходы на Русь. Толькі ў другой палове 13 ст. такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на ВкЛ, каралеўства Польскае, хваля набегаў нават дасягнула Вены. На поўдні Арда межавала з Чагатыйскім улусам.
Сталіцай пры Батыі стаў горад Сарай-Бату; у першай палове XIVст. сталіца перанесена ў Сарай-Берке (заснаваны ханам Берке (1255—1266))
Залатая Арда была шматнацыянальнай і шматукладнай краінай. Буйнымі цэнтрамі гандлю, пераважна караваннага, былі: Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, у крымскіх гарадах Судак, Кафа, Азак (Азоў) і інш.
На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана - торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыцця збіраліся ўсенародныя сходы - курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністр (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры - везіры.
Распад Залатой Арды
Ужо пры сваім утварэнні Арда падзялялася на улусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя. Пасля забойства хана Джанібека ў 1357 пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З 1357 па 1380 на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў. у 1360—1370-я фактычным правіцелем стаў цемнік Мамай. Упачатку 1369-х ад Арды адпаў Харэзм, а ў 1362 вялікі князь літоўскі Альгерд захапіў землі ў басейне ракі Днепр (бітва на Сініх Водах), адасобілася Астрахань. Мамаю давялося сутыкнуцца з памацнелым саюзам рускіх князёў на чале з Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім знішчальным паходам прывяла да разгрому татар на Кулікоўскім полі (1380). Пры хане Тахтамышы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасля ўмацавання сваёй улады Тахтамыш разбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазней Тахтамыш выступіў супраць Тамерлана. У выніку Тамерлан разбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволжскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады Крыма. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены смяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаванне ў XVI ст.
Нашчадкі Залатой Арды
Крымскае ханства, Казанскае ханства, Астраханскае ханства, Сібірскае ханства, і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад Дуная да Іртыша, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да 18 ст. працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі.