Прагляд зыходнага тэксту старонкі Арыйскія мовы

{{Моўная група
| назва                = Індаіранская (арыйская) галіна
| таксон = галіна
| народнасць          = [[індаіранскія народы]]
| арэал               = [[Сярэдняя Азія]], [[Паўднёвая Азія]], [[Каўказ]], [[Усходняя Еўропа]]
| колькасць носьбітаў = больш за 1 млрд чал.
| катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
| класіфікацыя      =
[[індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]
* '''Інда-іранская галіна'''
| падзяляецца на          = [[індаарыйскія мовы|індаарыйская]],<br/>[[іранскія мовы|іранская]],<br/>[[дардскія мовы|дардская]],<br/>[[нурыстанскія мовы|нурыстанская]] групы
| ISO5                 = iir
}}
[[Файл:Indo-European branches map.png|thumb|260px|<center>Інда-іранскія мовы на карце Еўразіі (хакі)</center>]]
{{Індаеўрапейцы}}
'''І́ндаіра́нскія мовы''' (таксама вядомыя як '''ары́йскія'''<ref>{{Кніга|аўтар = Jadranka Gvozdanović.|частка = |загаловак = Numeral Types and Changes Worldwide|арыгінал = |спасылка = |адказны = Walter de Gruyter|выданне = |месца = |выдавецтва = |год = 1999|том = |старонкі = |старонак = 281|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>) — адна з галін моў у складзе [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай]] моўнай сям’і, самыя ўсходнія з сучасных індаеўрапейскіх моў.
Узыходзяць да праіндаіранскай мовы і звязаныя з міграцыямі старажытных [[Арыі|арыяў]].

З’яўляецца найбольшай галіной індаеўрапейскіх моў па колькасці носьбітаў, налічваючы больш за 1 млрд чал., тэрыторыя пражывання якіх распасціраецца ад [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]] ([[цыганская мова]]) і [[Каўказ]]а ([[асецінская мова]]) да захаду [[Кітай|Кітая]] ({{нп5|сарыкольская мова||ru|Сарыкольский язык}}) і ўсходу [[Гімалаі|Гімалаяў]] ([[асамская мова]]). Цыганская мова і іншыя блізкія ёй дыялекты пашыраныя па ўсім свеце; на [[Фіджы]], [[Маўрыкій|Маўрыкіі]] і ў [[Сурынам]]е існуюць значныя хіндзімоўныя супольнасці.

== Класіфікацыя ==
З пачаткам параўнальна-гістарычнага даследавання індаеўрапейскіх моў інда-іранская галіна традыцыйна падзялялася на індаарыйскую і іранскую групы, адкуль і паходзіць тэрмін ''індаіранскія мовы''. Тым не менш, даследаванні малых народаў і моў [[Гіндукуш]]а і Гімалаяў у другой палавіне [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. прымусілі навукоўцаў перагледзець дыхатамічную класіфікацыю і прызнаць, што схема распаду праарыйскай мовы была значна складанейшай, чым падзел арыяў на індаарыяў ды іранцаў.

З гэтых даследаванняў стала вядомым, што [[нурыстанскія мовы]], знойдзеныя ў [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. на поўдзень ад Гіндукуша, з’яўляюцца не галіной індаарыйскіх, а самастойнай галіной у складзе арыйскіх, якая вылучылася з праарыйскага стану яшчэ да распаду астатніх арыяў на індаарыйцаў ды іранцаў<ref>{{Кніга|аўтар = Эдельман Д. И.|частка = |загаловак = Нуристанские языки / Дардские и нуристанские языки|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = Языки мира|месца = М.|выдавецтва = |год = 1999|том = |старонкі = 99|старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>.

Інда-іранская галіна моў традыцыйна падзяляецца на тры моўныя групы: [[індаарыйскія мовы|індаарыйскую]], [[нурыстанскія мовы|нурыстанскую]] ды [[іранскія мовы|іранскую]].

Сур’ёзна перагледжана цяпер і становішча [[дардскія мовы|дардскіх моў]], якія звычайна разглядаюцца ў якасці гіндукушска-гімалайскага адгалінавання індаарыйскіх. На цяперашні момант таксама існуюць аргументы, якія дазваляюць лічыць дардскія мовы асобным таксонам унутры ўласна індаіранскіх без нурыстанскіх. Паводле часу вылучэння яны суадносяцца з індаарыйскай ды іранскай галінамі. Некаторыя рысы дардскіх моў дазваляюць іх лічыць прамежкавым звяном між індаарыйскімі і іранскімі мовамі<ref>{{Кніга|аўтар = Коган, А. И.|частка = |загаловак = Дардские языки: Генетическая характеристика|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = М.|выдавецтва = Восточная литература РАН|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. З вышэйзгаданых прычын у навуковы абарот усё часцей уваходзіць тэрмін ''арыйскія мовы'', якім апісваюцца нурыстанскія і ўласна індаіранскія мовы. Такі погляд дае наступную ўнутраную класіфікацыю:

* '''Нурыстанская падгаліна''':
** [[Нурыстанскія мовы]]:
*** паўднёвыя;
*** паўночныя (адна мова — прасун).
* '''Індаіранская падгаліна''':
** [[Індаарыйскія мовы]]:
*** Астраўныя;
*** Мацерыковыя;
*** Цыганскія;
*** Сярэднеазіяцкія (адна мова — [[пар'я]]).
** [[Дардскія мовы]]:
*** Заходнія;
*** Усходнія.
** [[Іранскія мовы]]:
*** Заходнія;
*** Усходнія.

== Сучасны стан ==
Індаіранскія мовы з’яўляюцца найбуйнейшай галіной сярод індаеўрапейскай сям’і па колькасці носьбітаў, маючы ў цэлым 1 млрд носьбітаў.

У сваю чаргу, найбуйнейшай сярод інда-іранскіх моў па колькасці носьбітаў з’яўляецца мова [[хіндустані]] ([[хіндзі]] і [[урду|ўрду]] — часам лічацца адзінай мовай; колькасць носьбітаў каля 240 млн чал.), наступнымі ідуць [[бенгальская мова|бенгальская]] (~205 млн), [[панджабі]] (~100 млн), [[Маратхі (мова)|маратхі]] (~75 млн), [[фарсі]] (~60 млн), [[пушту]] (~50 млн), [[гуджараці]] (~50 млн), [[бхаджпуры]] (~40 млн), [[авадхі]] (~40 млн), [[майтхілі]] (~35 млн), [[Одыя (мова)|орыя]] (~35 млн), [[марвары]] (~30 млн), [[белуджская мова|белуджская]] (~30 млн), [[Сіндхі (мова)|сіндхі]] (~25 млн), [[курдская мова|курдская]] (~20 млн), [[раджастхані]] (~20 млн), [[чхатысгархі]] (~18 млн), [[сінгальская мова|сінгальская]] (~16 млн), [[асамская мова|асамская]] (~15 млн) і мова [[рангпуры]] (~15 млн). Большасць носьбітаў, звыш 75 %, прыпадае на мовы [[індаарыйскія мовы|індаарыйскай падгаліны]]. Каля 150 млн чал. размаўляе на [[іранскія мовы|іранскіх мовах]], далей ідуць [[дардскія мовы|дардскія]] (5—6 млн чал. носьбітаў), найменшыя па колькасці носьбітаў — [[нурыстанскія мовы]] (каля 120 тыс. чал.).

Сучасныя індаарыйскія мовы налічваюць больш за 300 розных ідыёмаў, у тым ліку буйныя мовы міжнацыянальных зносін.

=== Праарыйская мова ===
Паходжанне індаіранскіх (арыйскіх) моў звязваецца з рэканструяванай праарыйскай мовай, якая вылучылася з [[праіндаеўрапейская мова|індаеўрапейскай]] супольнасці і праіснавала да свайго распаду ў ІІІ тыс. да н. э. Па [[Марфалогія мовы|марфалагічных]], [[лексіка|лексічных]] і некаторых [[фанетыка|фанетычных]] прыкметах праарыйская мова праяўляе блізкасць з продкамі [[грэчаская мова|грэчаскай]] і [[армянская мова|армянскай]] моў<ref>{{Кніга|аўтар = Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванов.|частка = |загаловак = Индоевропейский язык и индоевропейцы|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Тбилиси|выдавецтва = |год = 1984|том = |старонкі = 415|старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>, што, у прыватнасці, дае падставу некаторым лінгвістам прапаноўваць тэорыю пра існаванне праарыйска-грэка-армянскага адзінства перад вылучэннем праарыйскай мовы з праіндаеўрапейскай.

Асноўнымі рысамі праарыйскай мовы, якія вылучылі яе сярод астатніх індаеўрапейскіх моў, з’яўляюцца:

* [[кентум-сатэм|Сатэмізацыя]] — пераход індаеўрапейскіх палатальных велярных [[зычны]]х у афрыкаты: *ḱ, *ǵ, *ǵʰ > *ć, *j́, *j́h. Пры гэтым пасля аддзялення нурыстанскіх ва ўласна індаіранскіх у афрыкаце *ć страціўся выбухны элемент, праз што адбыўся пераход у *ś. Гэтая ізаглоса аб’ядноўвае арыйскія мовы з [[балцкія мовы|балцкімі]], [[славянскія мовы|славянскімі]], [[армянская мова|армянскай]] і [[албанская мова|албанскай]] мовамі, супрацьпастаўляючы іх астатнім, кентумным, індаеўрапейскім мовам, у якіх згаданыя вышэй індаеўрапейскія афрыкаты перайшлі ў іншыя гукі. Лабіявелярны рад, як і ў іншых сатэмных мовах, супаў з велярным: *kʷ, *gʷ, *gʷʰ > *k, *g, *gh.
* «Другая палаталізацыя» — пераход велярных і лабіявелярных у шыпячыя афрыкаты перад галоснымі *i, *e: *k/kʷ, *g/gʷ, *g/gʷʰ > *č, *ǰ, *ǰh. Эвалюцыя гэтага і папярэдняга рада афрыкат адбывалася па-рознаму ў розных арыйскіх мовах, што сведчыць на карысць іх першапачатковага адрознівання.
* Супадзенне галосных і некаторых складовых:
:: *a, *e, *o, а таксама *m̥ ды *n̥ > *a;
:: *ā, *ē, *ō, m̥̅, *n̥̅> *ā.
* Ратацызм: *r, *l > *r, які дадаткова закрануў складовы варыянт [[фанема|фанемы]]: l̥, *r̥ > *r̥.

У выніку гэтага сістэма галосных абмяжоўваецца сямю фанемамі: кароткімі *a, *i, *u, доўгімі *ā, *ī, *ū (з чатырма адпаведнымі дыфтонгамі — *ai̭, *aṷ, *āi̭, *āṷ) і складовы санант *r̥ (яго падоўжаны варыянт *r̥̅ быў рэдкі). Акрамя таго, пасля супадзення галосных і іх пераходу ў *a гэтая галосная стала магчымай пасля другога рада афрыкат (*če, *ǰe, *ǰhe > *ča, *ǰa, *ǰha), што зрабіла гэты рад афрыкат паўнацэннымі фанемамі.

* Пераход складовага ларынгала *H̥ (*ə) > *i у першым і апошнім складах.
* Дзеянне правіла RUKI: пераход *s > *š пасля *i, *r (<*r, *l), *k (<*k, *kʷ) ды *ḱ. Пасля аддзялення нурыстанскіх моў адбыўся таксама пераход *s > *š, а пазней — у *u.

Праарыйскі рад звонкіх прыдыхальных змычных працягвае індаеўрапейскія прыдыхальныя: *bʰ, *dʰ, *gʰ > *bh, *dh, *gh/ǰh, які ў далейшым лепш за ўсё захаваўся ў індаарыйскіх. У праарыйскай таксама развіўся адпаведны рад прыдыхальных глухіх змычных, які першапачаткова адсутнічаў у праіндаеўрапейскай. Асноўнай іх крыніцай былі спалучэнні з ларынгалам: *pH, *tH, *kH > *p(h), *t(h), *k(h). Хутчэй за ўсё, фанемізацыя гэтага рада адбылася толькі пасля аддзялення нурыстанскіх.

=== Старажытныя мовы ===
Самымі старажытнымі індаіранскімі мовамі, пісьмовыя фіксацыі якіх захаваліся да цяперашняга часу, з’яўляюцца:

* [[Мітанійская арыйская мова]] — найстаражытнейшая пісьмовая фіксацыя (XV—XIII стагоддзі да н. э.) адной з форм старажытнаарыйскага маўлення ў выглядзе імён багоў у дагаворах [[хурыцкая мова|хурытамоўнай]] дзяржавы [[Мітані]], конегадоўчай тэрміналогіі [[хурыты|хурытаў]], запазычанняў у [[акадская мова|акадскую мову]] і іншыя старажытныя мовы Блізкага Усходу. Лічыцца найбліжэйшай да [[старажытнаіндыйская мова|старажытнаіндыйскай]], аднак збліжаецца ў асноўным [[архаізм]]амі, маючы ўласныя інавацыі. Лічыцца, што мітанійцы вельмі скора асіміліраваліся сярод хурытаў, і іх мова не пакінула нашчадкаў<ref>{{Кніга|аўтар = Paul Thieme.|частка = |загаловак = The "Aryan" gods of the Mitanni treaties|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Tubingen|выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |серыя = Seminar fur Indologie|isbn = |тыраж = }}</ref>.
* [[Старажытнаіндыйская мова]] — літаратурная форма мовы старажытных індаарыяў, якая традыцыйна падзяляецца на [[санскрыт]] і [[ведыйская мова|ведыйскую мову]]. Мова [[Веды (індуізм)|Ведаў]] адпавядала размоўнай старажытнаіндыйскай, якая бытавала ў [[Пенджаб (рэгіён)|Пенджабе]] ў часы складання самых старажытных гімнаў [[Рыгведа|Рыгведы]] (1500—1300 гг. да н. э.), у позневедыйскі перыяд кансерватыўная рэлігійная мова стала адасабляцца ад развіцця размоўных форм ([[пракрыт]]аў), што пазней прывяло да выпрацоўкі [[санскрыт]]у — закансерваванай і ўпарадкаванай формы літаратурнай старажытнаіндыйскай мовы, проціпастаўленай пракрытам, якія на той момант ужо адышлі ад старажытнай формы.
* [[Авестыйская мова]] — літаратурная мова помнікаў [[Авеста|Авесты]] (1200—600 гг. да н. э.), найбліжэйшая да старажытнаіранскай мовы. Мова найстаражытнейшай часткі Авесты — [[Гаты|Гатаў]] — асабліва блізкая да мовы старажытнаіндыйскай Рыгведы.

З сярэдзіны I тыс. да н. э. узнікаюць помнікі на мовах, што дэманструюць адыход ад старажытнаарыйскай формы і ўсё большае разыходжанне між сабою:

* Індыйскія [[пракрыт]]ы;
* [[Мідыйская мова]], пазней — азеры (не блытаць з не-індаеўрапейскай [[азербайджанская мова|азербайджанскай]]), талышская, гілянская, тацкая, кіліцкая, дыялекты таці;
* [[Старажытнаперсідская мова]], пазней — сярэднеперсідская, парфянская, бактрыйская, сагдыйская, харэзмійская, хатанасакская мовы.

У ранейшыя часы інда-іранскія мовы мелі значна большы арэал распаўсюджвання. Сярод іх носьбітаў — [[скіфы]], якія, паводле старажытнагрэчаскіх і рымскіх апісанняў, жылі на поўнач ад [[Чорнае мора|Чорнага мора]]. У прыватнасці, меркавана інда-іранскую этымалогію маюць гідронімы [[Дон]], [[Дняпро]], [[Дунай]]. Тым не менш, інда-іранскія мовы зніклі з тэрыторыі Усходняй Еўропы пасля [[Вялікае перасяленне народаў|Вялікага перасялення народаў]], адным з асколкаў гэтых моў з’яўляецца [[асецінская мова]], распаўсюджаная на [[Каўказ]]е.

З [[7 стагоддзе|VII]] ст. па ўсёй Паўднёва-Ўсходняй Азіі распаўсюджанне набыў [[санскрыт]].

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* Chakrabarti, Byomkes (1994). ''A comparative study of Santali and Bengali''. Calcutta: K.P. Bagchi & Co. ISBN 81-7074-128-9
* [http://www.premiumorange.com/crete-minos-linear.a/ Нарыс па мінойскай мове, некаторая іншая інфармацыя па індаіранскіх мовах (Hubert La Marle)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090111114912/http://premiumorange.com/crete-minos-linear.a/ |date=11 студзеня 2009 }}{{ref-fr}}
* {{Кніга|аўтар = Oxford University Press.|частка = |загаловак = Indo-Iranian Languages and Peoples|арыгінал = |спасылка = |адказны = Nicholas Sims-Williams|выданне = |месца = |выдавецтва = |год = 2002|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}
* А. И. Коган. Дардские языки: Генетическая характеристика. М.: Восточная литература РАН, 2005. ISBN 5-02-018460-8

[[Катэгорыя:Арыйскія мовы| ]]