Беларускі арабскі алфавіт

Беларускі арабскі алфавіт — алфавіт на аснове арабскага пісьма, створаны ў XVI ст.^[1] з-за патрэбы запісу беларускай мовы арабскімі літарамі. Складаўся з 35 графем, з наступнымі асаблівасцямі прыстасавання да беларускай фанетыкі:

Для перадачы гукаў [дз’] і [ц]/[ц’] былі створаны графемы "даль з трыма кропкамі ўнізе" і "сад з трыма кропкамі ўнізе" адпаведна^[2]:

ࢯ ࢮ (

)

Гэтымі графемамі паслядоўна карысталіся яшчэ ў XVIII—XX стст.

Для азначэння адсутных у арабскай мове гукаў [ж], [ч] і [п] ужываліся персідска-турэцкія графемы адпаведна:

پ چ ژ

Для азначэння гука [ў] асобную графему не ўводзілі, а карысталіся такой самай графемай, як для гука [в].

Беларускім арабскім алфавітам карысталіся беларускія татары. У свой час яны былі запрошаны для пасялення на беларускіх землях і паступова, на працягу XIV—XVI стст., перасталі карыстацца ўласнай мовай і пачалі карыстацца старабеларускай, але запісанай арабскімі літарамі. Вядомая спадчына гэтай традыцыі пісьменнасці — гэта беларускія кнігі-кітабы. Існавалі і польскія тэксты, запісаныя арабскім пісьмом. Мяркуецца, яны з’явіліся не раней за XVII ст.

Табліца адпаведнасці[правіць | правіць зыходнік]

Галосныя[правіць | правіць зыходнік]

Галосныя, як і ў класічнай арабіцы, перадаюць агаласоўкамі над і пад зычнымі. На пачатку слова перад знакамі для абазначэння галосных гукаў пісаўся аліф (ا) або айн (ع). Такім жа чынам абазначаліся і галосныя ў сярэдзіне слова пасля галоснага гука. У рукапісах XVII—XVIII стст. гукі [о] і [у] абазначаліся аднолькавымі сімваламі: вавам з даммай (وُ) або даммай (◌ُ). У тэкстах XIX—XX стст. гук [о] абазначаўся толькі вавам з фатхай (وَ).

Фатха (звычайна гук [э])
Кясра (гукі [і], [ы])
Дамма (гукі [у], [о])
Сукун (адсутнасць галоснага пасля зычнага)
Надрадковы аліф (гук [а])
Шадда (падваенне зычнага гука)

Кірыліца	Лацінка	Арабіца			Транслітарацыя Антановіча
Кірыліца	Лацінка	Канец слова	Сярэдзіна слова	Пачатак слова	Транслітарацыя Антановіча
А а	A a	اَ	اَ	اَ	а
				آ	а̃
				عاَ	а ̔
		◌ٰ	◌ٰ		а̍
		ـي◌َ	ـيـ◌َ		а̄
		ـى◌َ	ـيـ◌َ		а̄
		ـي◌ٰ	ـيـ◌ٰ		а̄̍
		ـى◌ٰ	ـيـ◌ٰ		а̄̍
О о, У у	O o, U u	◌ُ	◌ُ	اُ	о̂, у
		وُ	وُ	اوُ	о̄, ӯ
				عوُ	̔о̄, ̔ӯ
				عُ	̔о̂, ̔у
		وُا			о̄ ̍, ӯ ̍
О о	O o	وَ	وَ	اوَ	о
О о	O o			عوَ	̔о
Э э	E e	◌َ	◌َ		е
Э э	E e			عَ	̔е
І і, Ы ы	I i, Y y	◌ِ	◌ِ	اِ	и
		ـي◌ِ	ـيـ◌ِ	اِيـ	ӣ
		ـى◌ِ	ـيـ◌ِ	اِيـ	ӣ
				عِ	̔и
		ـي◌ٖ			ӣ̩
		ـى◌ٖ			ӣ̩

Зычныя[правіць | правіць зыходнік]

Гук [з] аднолькава абазначаецца літарамі дад (ض) і за (ظ) у рукапісах XVII—XIX стст., толькі літарай дад у рукапісах XVIII—XIX стст. і толькі літарай за ў рукапісах XIX—XX стст.

Для абазначэння гука [з’] выкарыстоўваюцца літары зайн (ز) і заль (ذ). У большасці рукапісаў літара заль або зусім не ўжываецца, або ўжываецца вельмі рэдка.

Літарай ي абазначаецца гук [й]. Гукаспалучэнні [йа], [йо], [йэ], [йу], [йі] абазначаюцца спалучэннем літары ي з адпаведнымі знакамі для абазначэння галосных [а], [о], [э], [у], [і].

Літарамі ث, س, ڛ абазначаецца гук [с’]. Літары ث і س ужываюцца ва ўсіх вядомых тэкстах XVII—XX стст. з рознай частатой. Літара ڛ сустракаецца ў некалькіх рукапісах побач з літарамі ث і س.

Гук [х] абазначаўся літарай ح. Літара خ сустракаецца ў рукапісах усяго некалькі разоў.

Літара можа абазначаць як цвёрды гук [ц], так і мяккі гук [ц’] (у рукапісах XVIII—XX стст.). Літара ت абазначае гук [ц’] у рукапісах XVII ст. У такім самым значэнні літара ت часам выступае ў рукапісах XVIII ст. побач з і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX ст. У некаторых рукапісах XVII—XVIII стст. і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX—XX стст. літарай ت абазначаецца і гук [т].

Літары аліф (ا), айн (ع) і хамза (ء) не маюць уласнага гукавога значэння. Аліф ужываецца для абазначэння гука [а], а таксама для абазначэння галосных у пачатку слова. У некаторых рукапісах аліф сустракаецца на канцы слоў, звычайна пасля вава (و). Айн з'яўляецца падстаўкай для галосных у пачатку слоў, а таксама можа сустракацца ў пазіцыі пасля галоснага (звычайна абазначанага з дапамогай вава) перад зычным або ў канцы слова. Хамза часам сустракаецца ў сярэдзіне і на канцы слоў, а таксама як падстаўка для кясры.

Кірыліца	Лацінка	Арабіца				Транслітарацыя Антановіча
		Кантэкстуальныя формы			Ізаляваныя
		Канцавая	Сярэдняя	Пачатковая	Ізаляваныя
Б б	B b	ـب	ـبـ	بـ	ب	б
В в	V v	ـو		و		в
Г г	H h	ـه	ـهـ	هـ	ه	г
Ґ ґ	G g	ـغ	ـغـ	غـ	غ	г̣
Д д	D d	ـد		د		д
Дж дж	Dž dž	ـج	ـجـ	جـ	ج	дж
Дзь дзь	Dź dź	ـࢮ		ࢮ ()		дз
Ж ж	Ž ž	ـژ		ژ		ж
З з	Z z	ـض	ـضـ	ضـ	ض	з
З з	Z z	ـظ	ـظـ	ظـ	ظ	з̣
Зь зь	Ź ź	ـز		ز		з́
Зь зь	Ź ź	ـذ		ذ		з̀
Й й	J j	ـي	ـيـ	يـ	ي	й
К к	K k	ـق	ـقـ	قـ	ق	к
Кь кь	Kj kj	ـك	ـكـ	كـ	ك	ќ
Л л, Ль ль	Ł ł, L l	ـل	ـلـ	لـ	ل	л
М м	M m	ـم	ـمـ	مـ	م	м
Н н, Нь нь	N n, Ń ń	ـن	ـنـ	نـ	ن	н
П п	P p	ـپ	ـپـ	پـ	پ	п
Р р	R r	ـر		ر		р
С с	S s	ـص	ـصـ	صـ	ص	с
Сь сь	Ś ś	ـث	ـثـ	ثـ	ث	с́
		ـس	ـسـ	سـ	س	с̀
		ـڛ	ـڛـ	ڛـ	ڛ	с̨̀
Т т	T t	ـط	ـطـ	طـ	ط	т
Ў ў	Ŭ ŭ	ـو		و		в
Ф ф	F f	ـف	ـفـ	فـ	ف	ф
Х х	Ch ch	ـح	ـحـ	حـ	ح	х
Х х	Ch ch	ـخ	ـخـ	خـ	خ	х̇
Ц ц	C c	ـࢯ	ـࢯـ	ࢯـ	ࢯ ()	ц
Ць ць	Ć ć	ـࢯ	ـࢯـ	ࢯـ	ࢯ ()	ц
Ць ць	Ć ć	ـت	ـتـ	تـ	ت	т́
Ч ч	Č č	ـچ	ـچـ	چـ	چ	ч
Ш ш	Š š	ـش	ـشـ	شـ	ش	ш
		ـا		ا		̍
		ـع	ـعـ	عـ	ع	̔
		ء				̓

Лігатура[правіць | правіць зыходнік]

Кірыліца	Лацінка	Арабіца
		Кантэкстуальныя формы			Ізаляваная
		Канцавая	Сярэдняя	Пачатковая	Ізаляваная
Ла ла, Ля ля	Ła ła, La la	ـلا		لا

Зноскі

↑ Магчыма, яшчэ ў 15 ст.
↑ Арабскае пісьмо // БЭ у 18 т.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Антонович А. К. Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система. — Вильнюс: ВГУ, 1968. — 418 с. (гл. зводную табліцу з тлумачэннямі на стар. 191-195)

Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. А капэла — Габелен. — С. 154—155. — 727 с. — 10 000 экз.
Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. [Адбітка з гадавіка Беларускага Навуковага Таварыства, кн. I.] — Вільня : Друкарня Я. Левіна, 1933 ; Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ″Адраджэньне″, 1991 [факсімільн.]. — 3-е выд.

[1] Магчыма, яшчэ ў 15 ст.

[2] Арабскае пісьмо // БЭ у 18 т.

[1]

[2]