Беларускі арабскі алфавіт
Беларускі арабскі алфавіт — алфавіт на аснове арабскага пісьма, створаны ў XVI ст.[1] з-за патрэбы запісу беларускай мовы арабскімі літарамі. Складаўся з 35 графем, з наступнымі асаблівасцямі прыстасавання да беларускай фанетыкі:
- Для перадачы гукаў [дз’] і [ц]/[ц’] былі створаны графемы "даль з трыма кропкамі ўнізе" і "сад з трыма кропкамі ўнізе" адпаведна[2]:
Гэтымі графемамі паслядоўна карысталіся яшчэ ў XVIII—XX стст.
- Для азначэння адсутных у арабскай мове гукаў [ж], [ч] і [п] ужываліся персідска-турэцкія графемы адпаведна:
- Для азначэння гука [ў] асобную графему не ўводзілі, а карысталіся такой самай графемай, як для гука [в].
Беларускім арабскім алфавітам карысталіся беларускія татары. У свой час яны былі запрошаны для пасялення на беларускіх землях і паступова, на працягу XIV—XVI стст., перасталі карыстацца ўласнай мовай і пачалі карыстацца старабеларускай, але запісанай арабскімі літарамі. Вядомая спадчына гэтай традыцыі пісьменнасці — гэта беларускія кнігі-кітабы. Існавалі і польскія тэксты, запісаныя арабскім пісьмом. Мяркуецца, яны з’явіліся не раней за XVII ст.
Табліца адпаведнасці[правіць | правіць зыходнік]
Артыкулу нестае спасылак на крыніцы. |
Галосныя[правіць | правіць зыходнік]
Галосныя, як і ў класічнай арабіцы, перадаюць агаласоўкамі над і пад зычнымі. На пачатку слова перад знакамі для абазначэння галосных гукаў пісаўся аліф (ا) або айн (ع). Такім жа чынам абазначаліся і галосныя ў сярэдзіне слова пасля галоснага гука. У рукапісах XVII—XVIII стст. гукі [о] і [у] абазначаліся аднолькавымі сімваламі: вавам з даммай (وُ) або даммай (◌ُ). У тэкстах XIX—XX стст. гук [о] абазначаўся толькі вавам з фатхай (وَ).
-
Фатха (звычайна гук [э])
-
Кясра (гукі [і], [ы])
-
Дамма (гукі [у], [о])
-
Сукун (адсутнасць галоснага пасля зычнага)
-
Надрадковы аліф (гук [а])
-
Шадда (падваенне зычнага гука)
Кірыліца | Лацінка | Арабіца | Транслітарацыя Антановіча | ||
---|---|---|---|---|---|
Канец слова | Сярэдзіна слова | Пачатак слова | |||
А а | A a | اَ | اَ | اَ | а |
آ | а̃ | ||||
عاَ | а ̔ | ||||
◌ٰ | ◌ٰ | а̍ | |||
ـي◌َ | ـيـ◌َ | а̄ | |||
ـى◌َ | |||||
ـي◌ٰ | ـيـ◌ٰ | а̄̍ | |||
ـى◌ٰ | |||||
О о, У у | O o, U u | ◌ُ | ◌ُ | اُ | о̂, у |
وُ | وُ | اوُ | о̄, ӯ | ||
عوُ | ̔о̄, ̔ӯ | ||||
عُ | ̔о̂, ̔у | ||||
وُا | о̄ ̍, ӯ ̍ | ||||
О о | O o | وَ | وَ | اوَ | о |
عوَ | ̔о | ||||
Э э | E e | ◌َ | ◌َ | е | |
عَ | ̔е | ||||
І і, Ы ы | I i, Y y | ◌ِ | ◌ِ | اِ | и |
ـي◌ِ | ـيـ◌ِ | اِيـ | ӣ | ||
ـى◌ِ | |||||
عِ | ̔и | ||||
ـي◌ٖ | ӣ̩ | ||||
ـى◌ٖ |
Зычныя[правіць | правіць зыходнік]
Гук [з] аднолькава абазначаецца літарамі дад (ض) і за (ظ) у рукапісах XVII—XIX стст., толькі літарай дад у рукапісах XVIII—XIX стст. і толькі літарай за ў рукапісах XIX—XX стст.
Для абазначэння гука [з’] выкарыстоўваюцца літары зайн (ز) і заль (ذ). У большасці рукапісаў літара заль або зусім не ўжываецца, або ўжываецца вельмі рэдка.
Літарай ي абазначаецца гук [й]. Гукаспалучэнні [йа], [йо], [йэ], [йу], [йі] абазначаюцца спалучэннем літары ي з адпаведнымі знакамі для абазначэння галосных [а], [о], [э], [у], [і].
Літарамі ث, س, ڛ абазначаецца гук [с’]. Літары ث і س ужываюцца ва ўсіх вядомых тэкстах XVII—XX стст. з рознай частатой. Літара ڛ сустракаецца ў некалькіх рукапісах побач з літарамі ث і س.
Гук [х] абазначаўся літарай ح. Літара خ сустракаецца ў рукапісах усяго некалькі разоў.
Літара можа абазначаць як цвёрды гук [ц], так і мяккі гук [ц’] (у рукапісах XVIII—XX стст.). Літара ت абазначае гук [ц’] у рукапісах XVII ст. У такім самым значэнні літара ت часам выступае ў рукапісах XVIII ст. побач з
і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX ст. У некаторых рукапісах XVII—XVIII стст. і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX—XX стст. літарай ت абазначаецца і гук [т].
Літары аліф (ا), айн (ع) і хамза (ء) не маюць уласнага гукавога значэння. Аліф ужываецца для абазначэння гука [а], а таксама для абазначэння галосных у пачатку слова. У некаторых рукапісах аліф сустракаецца на канцы слоў, звычайна пасля вава (و). Айн з'яўляецца падстаўкай для галосных у пачатку слоў, а таксама можа сустракацца ў пазіцыі пасля галоснага (звычайна абазначанага з дапамогай вава) перад зычным або ў канцы слова. Хамза часам сустракаецца ў сярэдзіне і на канцы слоў, а таксама як падстаўка для кясры.
Лігатура[правіць | правіць зыходнік]
Кірыліца | Лацінка | Арабіца | |||
---|---|---|---|---|---|
Кантэкстуальныя формы | Ізаляваная | ||||
Канцавая | Сярэдняя | Пачатковая | |||
Ла ла, Ля ля | Ła ła, La la | ـلا | لا |
Зноскі
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
![]() |
Беларускі арабскі алфавіт на Вікісховішчы |
---|
- Антонович А. К. Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система. — Вильнюс: ВГУ, 1968. — 418 с. (гл. зводную табліцу з тлумачэннямі на стар. 191-195)
- Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. А капэла — Габелен. — С. 154—155. — 727 с. — 10 000 экз.
- Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. [Адбітка з гадавіка Беларускага Навуковага Таварыства, кн. I.] — Вільня : Друкарня Я. Левіна, 1933 ; Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ″Адраджэньне″, 1991 [факсімільн.]. — 3-е выд.