Беларускі арабскі алфавіт

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Беларускі арабскі алфавіт, або беларуская арабіца (ва ўласным запісе — بَلَرُصْقَيَ اَرَبِࢯَ) — алфавіт на аснове арабскага пісьма, створаны ў XVI ст. (магчыма, яшчэ ў XV ст.) праз патрэбу запісваць старабеларускую мову арабскімі літарамі. Складаўся з 35 графем, з наступнымі асаблівасцямі прыстасавання да беларускай фанетыкі:

  • Для перадачы гукаў [дз’] і [ц]/[ц’] былі створаны графемы «даль з трыма кропкамі ўнізе» і «сад з трыма кропкамі ўнізе» адпаведна[1]:
ࢯ ࢮ ( )

Гэтымі графемамі паслядоўна карысталіся яшчэ ў XVIII—XX стст.

  • Для азначэння адсутных у арабскай мове гукаў [ж], [ч] і [п] ужываліся персідска-турэцкія графемы адпаведна:
پ چ ژ
  • Для азначэння гука [ў] асобную графему не ўводзілі, а карысталіся такой самай графемай, як для гука [в].

Беларускім арабскім алфавітам карысталіся беларускія татары. У свой час яны былі запрошаны для пасялення на беларускіх землях і паступова, на працягу XIV—XVI стст., перасталі карыстацца ўласнай мовай і пачалі карыстацца старабеларускай, але запісанай арабскімі літарамі. Вядомая спадчына гэтай традыцыі пісьменнасці — гэта беларускія кнігі-кітабы. Існавалі і польскія тэксты, запісаныя арабскім пісьмом. Мяркуецца, яны з’явіліся не раней за XVII ст.

Табліца адпаведнасці[правіць | правіць зыходнік]

Галосныя[правіць | правіць зыходнік]

Галосныя, як і ў класічнай арабіцы, перадаюць агаласоўкамі над і пад зычнымі. На пачатку слова перад знакамі для абазначэння галосных гукаў пісаўся аліф (ا) або айн (ع). Такім жа чынам абазначаліся і галосныя ў сярэдзіне слова пасля галоснага гука. У рукапісах XVII—XVIII стст. гукі [о] і [у] абазначаліся аднолькавымі сімваламі: вавам з даммай (وُ) або даммай (◌ُ). У тэкстах XIX—XX стст. гук [о] абазначаўся толькі вавам з фатхай (وَ).[2]

Кірыліца Лацінка Арабіца Транслітарацыя Антановіча[3]
Канец слова Сярэдзіна слова Пачатак слова
А а A a اَ اَ اَ а
آ а̃
عاَ а ̔
◌ٰ ◌ٰ а̍
ـي◌َ ـيـ◌َ а̄
ـى◌َ
ـي◌ٰ ـيـ◌ٰ а̄̍
ـى◌ٰ
О о, У у O o, U u ◌ُ ◌ُ اُ о̂, у
وُ وُ اوُ о̄, ӯ
عوُ ̔о̄, ̔ӯ
عُ ̔о̂, ̔у
وُا о̄ ̍, ӯ ̍
О о O o وَ وَ اوَ о
عوَ ̔о
Э э E e ◌َ ◌َ е
عَ ̔е
І і, Ы ы I i, Y y ◌ِ ◌ِ اِ и
ـي◌ِ ـيـ◌ِ اِيـ ӣ
ـى◌ِ
عِ ̔и
ـي◌ٖ ӣ̩
ـى◌ٖ

Зычныя[правіць | правіць зыходнік]

Гук [з] аднолькава абазначаецца літарамі дад (ض) і за (ظ) у рукапісах XVII—XIX стст., толькі літарай дад у рукапісах XVIII—XIX стст. і толькі літарай за ў рукапісах XIX—XX стст.[4]

Для абазначэння гука [з’] выкарыстоўваюцца літары зайн (ز) і заль (ذ). У большасці рукапісаў літара заль або зусім не ўжываецца, або ўжываецца вельмі рэдка.[5]

Літарай ي абазначаецца гук [й]. Гукаспалучэнні [йа], [йо], [йэ], [йу], [йі] абазначаюцца спалучэннем літары ي з адпаведнымі знакамі для абазначэння галосных [а], [о], [э], [у], [і].[6]

Літарамі ث, س, ڛ абазначаецца гук [с’]. Літары ث і س ужываюцца ва ўсіх вядомых тэкстах XVII—XX стст. з рознай частатой.[7] Літара ڛ сустракаецца ў некалькіх рукапісах побач з літарамі ث і س.[8]

Гук [х] абазначаўся літарай ح. Літара خ сустракаецца ў рукапісах усяго некалькі разоў.[9]

Літара можа абазначаць як цвёрды гук [ц], так і мяккі гук [ц’] (у рукапісах XVIII—XX стст.). Літара ت абазначае гук [ц’] у рукапісах XVII ст. У такім самым значэнні літара ت часам выступае ў рукапісах XVIII ст. побач з і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX ст. У некаторых рукапісах XVII—XVIII стст. і ў адзінкавых выпадках у рукапісах XIX—XX стст. літарай ت абазначаецца і гук [т].[10]

Літары аліф (ا), айн (ع) і хамза (ء) не маюць уласнага гукавога значэння. Аліф ужываецца для абазначэння гука [а], а таксама для абазначэння галосных у пачатку слова. У некаторых рукапісах аліф сустракаецца на канцы слоў, звычайна пасля вава (و). Айн з’яўляецца падстаўкай для галосных у пачатку слоў, а таксама можа сустракацца ў пазіцыі пасля галоснага (звычайна абазначанага з дапамогай вава) перад зычным або ў канцы слова. Хамза часам сустракаецца ў сярэдзіне і на канцы слоў, а таксама як падстаўка для кясры.[11]

Кірыліца Лацінка Арабіца Транслітарацыя Антановіча[12]
Кантэкстуальныя формы Ізаляваныя
Канцавая Сярэдняя Пачатковая
Б б B b ـب ـبـ بـ ب б
В в V v ـو و в
Г г H h ـه ـهـ هـ ه г
Ґ ґ G g ـغ ـغـ غـ غ г̣
Д д D d ـد د д
Дж дж Dž dž ـج ـجـ جـ ج дж
Дзь дзь Dź dź ـࢮ () дз
Ж ж Ž ž ـژ ژ ж
З з Z z ـض ـضـ ضـ ض з
ـظ ـظـ ظـ ظ з̣
Зь зь Ź ź ـز ز з́
ـذ ذ з̀
Й й J j ـي ـيـ يـ ي й
К к K k ـق ـقـ قـ ق к
Кь кь Kj kj ـك ـكـ كـ ك ќ
Л л, Ль ль Ł ł, L l ـل ـلـ لـ ل л
М м M m ـم ـمـ مـ م м
Н н, Нь нь N n, Ń ń ـن ـنـ نـ ن н
П п P p ـپ ـپـ پـ پ п
Р р R r ـر ر р
С с S s ـص ـصـ صـ ص с
Сь сь Ś ś ـث ـثـ ثـ ث с́
ـس ـسـ سـ س с̀
ـڛ ـڛـ ڛـ ڛ с̨̀
Т т T t ـط ـطـ طـ ط т
Ў ў Ŭ ŭ ـو و в
Ф ф F f ـف ـفـ فـ ف ф
Х х Ch ch ـح ـحـ حـ ح х
ـخ ـخـ خـ خ х̇
Ц ц C c ـࢯ ـࢯـ ࢯـ () ц
Ць ць Ć ć
ـت ـتـ تـ ت т́
Ч ч Č č ـچ ـچـ چـ چ ч
Ш ш Š š ـش ـشـ شـ ش ш
ـا ا ̍
ـع ـعـ عـ ع ̔
ء ̓

Лігатура[правіць | правіць зыходнік]

Кірыліца Лацінка Арабіца
Кантэкстуальныя формы Ізаляваная
Канцавая Сярэдняя Пачатковая
Ла ла, Ля ля Ła ła, La la ـلا لا

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. Арабскае пісьмо // БЭ у 18 т.
  2. Антонович 1968, с. 307—308.
  3. Антонович 1968, с. 194.
  4. Антонович 1968, с. 221.
  5. Антонович 1968, с. 224.
  6. Антонович 1968, с. 228.
  7. Антонович 1968, с. 243.
  8. Антонович 1968, с. 246.
  9. Антонович 1968, с. 265.
  10. Антонович 1968, с. 256—257.
  11. Антонович 1968, с. 330—332.
  12. Антонович 1968, с. 192—193.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Антонович А. К. Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система. — Вильнюс: Вильнюсский государственный университет, 1968. — 418 с. (гл. зводную табліцу з тлумачэннямі на стар. 191—195)
  • Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1984. — Т. 1. А капэла — Габелен. — С. 154—155. — 727 с. — 10 000 экз.
  • Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. [Адбітка з гадавіка Беларускага Навуковага Таварыства, кн. I.] — Вільня : Друкарня Я. Левіна, 1933 ; Менск : Беларускае коопэрацыйна-выдавецкае таварыства ″Адраджэньне″, 1991 [факсімільн.]. — 3-е выд.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]