Прагляд зыходнага тэксту старонкі Бенгальская мова

{{Мова
|імя =          Бенгальская мова
|саманазва = বাংলা Bāṇlā
|краіны = [[Бангладэш]], [[Індыя]]
|рэгіёны = [[Бенгалія]]
|афіцыйная мова =     {{Сцягафікацыя|Бангладэш}},<br />{{Сцягафікацыя|Індыя}} (штаты і тэрыторыі):
* [[Заходняя Бенгалія]],
* [[Трыпура]]
* [[Джхаркханд]],
* [[Асам]] (Барацкая даліна),
* [[Андаманскія і Нікабарскія астравы]]
|рэгулюе = {{Сцяг|Бангладэш}} Акадэмія бангла,<br />{{Сцяг|Індыя}} Заходнебенгальская акадэмія бангла
|колькасць носьбітаў =      ~ 193 млн<ref name=ethnolog>[http://www.ethnologue.com/language/ben Бенгальская мова] // Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue {{ref-en}}</ref> 
|рэйтынг =      7<ref name="etn-rating">[http://www.ethnologue.com/statistics/size Спіс моў па колькасці носьбітаў] // Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue {{ref-en}}</ref>
|катэгорыя =    [[Мовы Еўразіі]]
|класіфікацыя =
[[Індаеўрапейская сям'я]]
: [[індаіранскія мовы|Індаіранская надгаліна]]
:: [[індаарыйскія мовы|Індаарыйская галіна]]
::: Бенгала-асамская група
|пісьменнасць = [[Бенгальскае пісьмо]] 
|ISO1 =         bn
|ISO2 =         ben
|ISO3 =         ben
}}
[[Выява:Bengalispeaking region.png|thumb|200px|Арэал бенгальскай мовы на Індастане]]
'''Бенга́льская мова''' (саманазва: বাংলা; [[транслітарацыя|трансл.]] ''Bāṇlā'', вымаўл. {{IPA|[ˈbaŋla]}}) — мова [[бенгальцы|бенгальцаў]], распаўсюджаная на паўночным усходзе Індыйскага субкантынента, з'яўляецца адной з самых пашыраных моў свету. Бенгальская — сёмая мова свету па колькасці носьбітаў (каля 193 млн чал.)<ref name="etn-rating" />. Бенгальскую мову часта называюць «бенгалі», што з'яўляецца транслітарацыяй яе англійскага наймення. Самі носьбіты называюць сваю мову «бангла», ці (радзей) — «бонго-бхаша».
 
Бенгальская мова з'яўляецца дзяржаўнай мовай [[Бангладэш]] і мовай штата Бангла ([[Заходняя Бенгалія]]) ў [[Індыя|Індыі]]. Канстытуцыя Індыі замацавала за ёй статус адной з афіцыйных моў Індыі<ref>[http://lawmin.nic.in/coi/coiason29july08.pdf Канстытуцыя Індыі] {{ref-en}}, ст. 330, Восьмы дадатак да артыкулаў 344 (1) і 351. Мовы.</ref>. Па-бенгальску размаўляюць таксама ў індыйскіх штатах [[Асам]], [[Біхар (штат)|Біхар]] і [[Арыса]].

Выдзяляюцца дзве асноўныя дыялектныя групы: ''заходняя'' (асноўны дыялект раёна [[Набадвіп]]а) і ''ўсходняя'' (асноўны дыялект раёна [[Дака|Дакі]]), а таксама адасоблены дыялект [[Чытагонг]]а<ref name="ЛЭС" />.

Характэрныя асаблівасці моўнага ладу агульныя і для суседніх моў — [[Одыя (мова)|орыя]] і [[асамская мова|асамскай мовы]].

== Пісьменнасць ==
Пісьменнасць бенгальскай мовы — [[бенгальскае пісьмо|бангакхор]], якая (як і [[дэванагары]], {{нп4|гурмукхі||ru|Гурмукхи}} і іншыя пісьмёны Індыі) паходзіць ад пісьма [[брахмі]].

== Класіфікацыя ==
Бенгальская мова адносіцца да ўсходняй падгрупы [[індаарыйскія мовы|індаарыйскай]] групы [[індаіранскія мовы|індаіранскай]] галіны [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай]] моўнай сям'і. Бенгальская блізкая да [[асамская мова|асамскай мовы]] і мовы [[Одыя (мова)|орыя]].

== Лінгвістычныя рысы ==
Геаграфічна яна з'яўляецца адной з самых усходніх з індаеўрапейскіх моў і на працягу многіх стагоддзяў кантактавала з мовамі іншых моўных сямей ([[сіна-тыбецкія мовы|сіна-тыбецкай]], [[аўстразійскія мовы|аўстразійскай]] і [[дравідыйскія мовы|дравідыйскай]]), з-за чаго бенгальская мова значна адрозніваецца ад іншых моў сям'і, праяўляючы і ў фанетыцы, і ў граматыцы рысы, якія адрозніваюць яе ад роднасных новых індаарыйскіх моў.

=== Фанетыка, фаналогія ===
У [[фанетыка|фанетыцы]] мовы згублена [[фаналогія|фаналагічнасць]] (сэнсаадрознівальная роля) даўжыні [[галосны]]х, сібілянты (свісцячыя) фанетычна прадстаўленыя адным варыянтам, знятае проціпастаўленне паміж губна-губнымі і губна-зубнымі [[зычны]]мі, фанетычна спрошчаныя або мадыфікаваныя спалучэнні зычных з {{нп4|глайд|глайдамі|ru|Глайд}}. Таксама варта адзначыць [[сінгарманізм|гармонію галосных]] (рэдкую для індаеўрапейскіх моў), наяўнасць насавых галосных, супрацьпастаўленых ненасавым галосным, прыдыхальных зычных — непрыдыхальным зычным, гемінацыю (падваенне) зычных, оканне.

=== Марфалогія, сінтаксіс ===
Самымі яркімі [[граматыка|граматычнымі]] адрозненнямі бенгальскай мовы ад роднасных ёй індаарыйскіх моў з'яўляецца страта дапасавальных катэгорый [[граматычны род|роду]] і [[граматычны лік|ліку]], утварэнне новых сінтэтычных асабовых дзеяслоўных форм, страта эргатыўнай канструкцыі пры захаванні рада [[семантыка|семантычных]] рыс, уласцівых мовам ненамінатыўнай кантэнсіўнай тыпалогіі.

Граматычны лад мае [[аглюцінатыўная мова|аглюцінатыўны]] характар словаўтварэння і [[словазмяненне|словазмянення]], распаўсюджаныя службовыя словы, рэдуплікацыя і размяшчэнне побач граматычна і семантычна звязаных адзінак. Постпазіцыя галоўнага слова ў словазлучэнні і службовага элемента ў [[Марфалогія мовы|марфалагічных]] і [[сінтаксіс|сінтаксічных]] утварэннях. Словаўтварэнне праз [[суфікс]]ацыю і словаскладанне. Прэфіксацыя ў [[лексіка|лексіцы]] [[санскрыт]]у. Словазмяненне {{нп4|субстантывацыя|субстантыўных імён|ru|Субстантивация}} і [[займеннік]]аў па [[склон]]ах і ліках, [[дзеяслоў|дзеясловаў]] — па [[граматычны час|часах]] і [[граматычная асоба|асобах]] у [[абвесны лад|індыкатыве]] і [[загадны лад|імператыве]].

Адсутнічае катэгорыя роду<ref>Masica, C. 1991. ''The Indo-Aryan Languages.'' p. 221.</ref>. Адрозніваюцца катэгорыі адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці, пэўнасці-няпэўнасці, якія адлюстроўваюцца ва ўтварэнні форм скланення і ў выкарыстанні азначальна-паказальных афіксаў — часціц, што далучаюцца да імён і займеннікаў. Наяўнасць катэгорыі ветлівасці (субардынацыі). Развітая сістэма часавых форм. Распаўсюджанасць словазлучэнняў з службовымі дзеясловамі (дзеяслоўна-дзеяслоўных і дзеяслоўна-іменных). Адсутнасць адмоўных форм займеннікаў і прыслоўяў.

== Гісторыя ==
Гісторыя бенгальскай мовы прасочваецца па пісьмовых помніках з 10—12 ст. Выдзяляецца тры перыяды<ref name="ЛЭС">{{артыкул|аўтар=Зограф Г. А.|загаловак=Бенгальский язык|выданне=Лингвистический энциклопедический словарь|год=1990|старонкі=72}}</ref>:
* старабенгальскі,
* сярэднебенгальскі (14—18 стст.),
* новабенгальскі (з кан. 18 ст.).

Цяпер мова прадстаўлена дзвюма літаратурнымі формамі<ref name="ЛЭС" />: «шадху-бхаша» і «чоліт-бхаша» (або чолці). Першая, архаічная, закансервавала старыя марфалагічныя формы, якія выйшлі з ужытку ў якасці гутарковай, сфарміравалася на аснове заходняга дыялекту {{нп4|Набадвіп|Набадвіпа|ru|Набадвип}} і да 20-30-х гадоў мінулага стагоддзя была адзінай літаратурнай формай. Неабходнасць яе вывучэння, побач з сучаснай літаратурнай формай «чолці-бхаша», дыктуецца тым, што і дагэтуль на «шадху-бхаша» складаюцца афіцыйныя дакументы (у прыватнасці — [[Канстытуцыя Бангладэша]]), выдаецца навуковая літаратура. Акрамя таго, цяпер рэдакцыйныя артыкулы ва ўсіх значных газетах пішуцца на «шадху-бхаша». Дыялектнай базай сучаснай літаратурнай формы «чолці-бхаша» стала гаворка [[Калката|Калкаты]], найвялікшага горада бенгаламоўнага абсягу. Суіснуючы са старой літаратурнай формай спачатку толькі як гутарковая, а потым, намаганнямі вялікага бенгальскага пісьменніка [[Рабіндранат Тагор|Рабіндраната Тагора]] і яго сучаснікаў, узведзеная ў ранг літаратурнай мовы, гэтая форма паступова выцесніла сваю папярэдніцу, звёўшы яе ўжыванне да ўжо згаданых галін. Цяпер якраз «чолці-бхаша» з'яўляецца асноўным аб'ектам вывучэння бенгалістаў.

Побач з літаратурнымі формамі, бенгальская мова прадстаўлена шэрагам [[дыялект]]аў, найбуйнейшымі з якіх з'яўляецца [[Калката|калкацкі]], або заходні (што стаў асновай «чолці-бхаша»), [[Дака|дакскі]], або ўсходні (асноўны дыялект Бангладэша), а таксама чытагонскі (дыялект найбуйнейшага партовага горада Бангладэша — [[Чытагонг]]а), яны настолькі моцна адрозніваюцца ад літаратурнай мовы, што бенгальцы з іншых рэгіёнаў сцвярджаюць, што з цяжкасцямі разумеюць іх. З [[1947]] года, гэта значыць з моманту падзелу бенгаламоўнага абсягу і ўключэння заходняй і ўсходняй яго частак у розныя дзяржаўныя адзінкі ([[Індыя|Індыю]] і [[Пакістан]]), працэс разыходжання заходняга і ўсходняга дыялектаў узмацніўся.

{{нп4|Барацьба за статус бенгальскай мовы||ru|Борьба за статус бенгальского языка}} прывяла да ўзброенага процістаяння, а пазней да аддзялення Усходняга Пакістана і ўтварэння незалежнай дзяржавы [[Бангладэш]].

Стаўшы дзяржаўнай мовай [[Бангладэш]]а (былога [[Усходні Пакістан|Усходняга Пакістана]] да [[1975]]), усходняя норма мовы ўсё менш арыентуецца на традыцыйна больш прэстыжную калкацкую гаворку (будучы адарванай ад яе індыйска-бенгальскай мяжой), дыялектныя адрозненні становяцца нарматыўнымі. Пры вывучэнні бенгальскай мовы даводзіцца ўлічваць фанетычную, лексічную, а часам і граматычную своеасаблівасць усходнебенгальскага дыялекту. Такім чынам, пры глыбокім вывучэнні бенгальскай мовы прыходзіцца вучыць, па сутнасці, тры, хоць і блізкія, але ўсё ж розныя мовы, бо моўная сітуацыя ў Індыі і Бангладэшы такая, што нельга пакідаць па-за ўвагай ніводнай з трох яе форм.

== У літаратуры і кіно ==
Бенгальская мова з’яўляецца захавальнікам і носьбітам вялікай бенгальскай культуры. Ужо самы старажытны захаваны тэкст на бенгальскай мове «Чар’ячар’ятыка», датаваны 10—11 стагоддзямі н.э., прыцягнуў да сябе ўвагу [[індалогія|навукоўцаў-індолагаў]] не толькі як першы помнік на новаіндыйскай мове, але і як выдатны твор літаратуры і як апошні створаны на тэрыторыі Індыі помнік будыйскай культуры. Сучасная бенгальская мова склалася к канцу [[18 стагоддзе|18 ст]]. Першая друкаваная кніга па-бенгальску з’явілася ў [[1778]] годзе.

[[Амар шонар Бангла|Гімн Бангладэша]], [[гімн Індыі]], [[гімн Шры-Ланкі]] і {{нп4|Нацыянальная песня Індыі||en|Vande Mataram}} першапачаткова былі складзены на бенгальскай мове.

Імёны бенгальскіх пісьменнікаў, паэтаў, філосафаў увайшлі ў скарбніцу не толькі індыйскай, але і сусветнай культуры. Адны з іх: [[Рабіндранат Тагор]] і {{нп4|Свамі Вівекананда||ru|Вивекананда}}. Не меншую, чым літаратура і філасофія, славу набыло ў свеце і бенгальскае кіно. Шырока вядомыя бенгальскія рэжысёры {{нп4|Рытвік Гхатак||ru|Гхатак, Ритвик}}, [[Сацьяджыт Рай]], [[Мрынал Сен]], {{нп4|Гаўтам Гхош||en|Goutam Ghose}}, {{нп4|Будадэў Дасгупта||en|Buddhadeb Dasgupta}} і іншыя.

== Зноскі ==
{{reflist|2}}

== Літаратура ==
* Г. А. Зограф. [http://tapemark.narod.ru/les/072b.html Бенгальский язык] // {{крыніцы/ЛЭС-98}} С. 72.
* {{кніга|аўтар = Зограф Г. А., Крючкова Е. Р., Мазурова Ю. В. |частка = Бенгальский язык  |загаловак = Языки мира: Новые индоарийские языки |месца = {{М.}} |выдавецтва = Academia |год = 2011 |старонкі = 396—429|isbn = 978-5-87444-394-8 }}
* Быкова Е. М., Бенгальский язык, М., 1966.
* Alam, M. 2000. ''Bhasha Shourôbh: Bêkorôn O Rôchona (The Fragrance of Language: Grammar and Rhetoric)''. S. N. Printers, Dhaka.
* Cardona, G. and Jain, D. 2003. ''The Indo-Aryan languages'', RoutledgeCurzon, London.
* Chatterji, S. K. 1921. ''Bengali Phonetics''. Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
* Chatterji, S. K. 1926. ''The Origin and Development of the Bengali Language''. Calcutta Univ. Press.
* Ferguson, C. A. and Chowdhury, M. 1960. ''The Phonemes of Bengali'', Language, Vol. 36, No. 1, Part 1. (Jan. — Mar., 1960), pp.&nbsp;22–59.
* Hayes, B. and Lahiri, A. 1991. ''Bengali intonational phonology'', Natural Language & Linguistic Theory, Springer Science.
* Klaiman, M. H. 1987. ''Bengali'', in Bernard Comrie (ed.), The World’s Major Languages, Croon Helm, London and Sydney, pp.&nbsp;490–513.
* Masica, C. 1991. ''The Indo-Aryan Languages.'' Cambridge Univ. Press.
* Radice, William. 1994. ''Teach Yourself Bengali: A Complete Course for Beginners.''Hodder Headlin, Ltd., London.
* Ray, P, Hai, M.A. and Ray, L. 1966. ''Bengali language handbook''. Center for Applied Linguistics, Washington.
* Sen, D. 1996. ''Bengali Language and Literature''. International Centre for Bengal Studies, Calcutta.

== Спасылкі ==
{{wiktionarycat|type= бенгальскай мовы|category=Бенгальская мова}}
{{Interwiki|bn|на бенгальскай||}}
{{Commons|Category:Bengali language|выгляд=міні}}
* [http://www.ethnologue.com/language/ben Бенгальская мова] // Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue {{ref-en}}
* [http://www.mgimo.ru/study/faculty/mo/kindo/docs/document112669.phtml Бенгальский язык] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140617174040/http://www.mgimo.ru/study/faculty/mo/kindo/docs/document112669.phtml |date=17 чэрвеня 2014 }} // сайт МГИМО {{ref-ru}}
{{ВС}}
{{Індаарыйскія мовы}}
{{Мовы Індыі}}

[[Катэгорыя:Бенгальская мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Індыі]]
[[Катэгорыя:Мовы Бангладэш]]
[[Катэгорыя:Індаарыйскія мовы]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]