Прагляд зыходнага тэксту старонкі Вайна за незалежнасць Літвы

'''Вайна́ за незале́жнасць Літвы́''' — войны [[Літва|Літвы]] з [[РСФСР|бальшавіцкай Расіяй]] (снежань 1918 — жнівень 1919), [[Заходняя добраахвотніцкая армія|бермантаўцамі]] (чэрвень 1919 — снежань 1919) і [[Другая Рэч Паспалітая|Польшчай]] (жнівень 1920 — лістапада 1920).

== Перадумовы ==
У выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] тэрыторыя [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], а з ёй і Літвы, адышла да [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. У XIX стагоддзі пачаўся [[Літоўскае нацыянальнае абуджэнне|адраджэнцкі рух]] з мэтай стварэння [[Нацыянальная дзяржава|нацыянальнай дзяржавы]]. У Першую сусветную вайну тэрыторыя Літвы апынулася пад [[Германская імперыя|нямецкай]] акупацыяй.

У гэты момант, 16 лютага 1918 [[Літоўская Тарыба|Літоўская рада]] прыняла [[Акт незалежнасці Літвы|Акт аднаўлення незалежнасці]], якім дэкларавала ўласнае [[права на самавызначэнне]]. Немцы, якія спачатку не ўспрынялі стварэнне на акупаванай тэрыторыі новай дзяржавы, 23 сакавіка 1918 прызналі яе, бо разлічвалі на стварэнне шэрагу сатэлітных дзяржаў ([[Сярэдняя Еўропа, праект|Мітэльойропы]]). Аднак немцы не дазволілі стварэнне літоўскага войска, паліцыі і дзяржаўных устаноў. 11 лістапада 1918 Германія падпісала [[Першае камп’енскае перамір’е|перамір’е на Заходнім фронце]], што азначала для яе паражэнне ў вайне і страту кантролю над Літвой у тым ліку. Адразу быў сфарміраваны нацыянальны ўрад на чале з [[Аўгусцінас Вальдзямарас|Аўгусцінасам Вальдзямарасам]].

23 лістапада 1918 года пачалося стварэнне нацыянальнага войска, аднак з-за недахопу сродкаў, узбраенняў і каманднага складу гэты працэс зацягнуўся. 20 снежня [[Антанас Смятона]] і Аўгусцінас Вальдзямарас звярнуліся па дапамогу да Германіі, якая да канца года сплаціла Літве сто мільёнаў [[Папяровая марка|марак]] у якасці [[рэпарацыя|рэпарацый]]. Тым часам у адсутнасць абодвух лідараў [[Тарыба]] адправіла кабінет Вальдзямараса ў адстаўку; новым прэм’ер-міністрам стаў [[Мікалас Сляжавічус]]. Праз некалькі дзён пасля сфарміравання ўрада ёй выдаў адозву з заклікам да абароны радзімы. Добраахвотнікам-ваенным было паабяцана бяскоштнае наданне зямлі.

Германія, якая абавязалася паводле ўмоў перамір’я падтрымліваць незалежнасць Літвы, дапамагала ў арганізацыі добраахвотніцкіх адзінак на літоўскай тэрыторыі, аднак гэтых намаганняў было недастаткова. Пачаўся набор добраахвотнікаў і ў Германіі, першыя аддзелы пачалі прыбываць адтуль у студзені 1919 года. Акрамя стварэння добраахвотніцкіх батальёнаў, 5 сакавіка была абвешчана [[мабілізацыя]]. Пад канец лета літоўскае войска налічвала каля 8000 чалавек.

== Вайна з бальшавікамі ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-савецкая вайна}}
{{Узброены канфлікт
|канфлікт                 = Літоўска–савецкая вайна
|частка                = Вайна за незалежнасць Літвы
|выява                 = 
|загаловак       = 
|дата                  = снежань 1918 — жнівень 1919
|месца                 = Літва
|прычына               = 
|вынік                 = Перамога Літвы
|змены =

|праціўнік1             = {{Сцягафікацыя|Літва}}<br/><br />[[Балтыйскі фрайкор|Фрайкор]]
|праціўнік2             = {{Сцягафікацыя|РСФСР|1918}}<br />{{Сцяг|Беларусь|1919-Літбел}} [[ЛітБел]]

|камандзір1          = [[Сільвестр Жукоўскі]]
|камандзір2          = [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас]]

|сілы1                 = {{Сцяг|Літва}} 8000 літоўцаў<br />{{nobr|10000}} нямецкіх добраахвотнікаў
|сілы2                 = {{nobr|20000}}

|страты1               = 
|страты2               = 
|Страты3               = 
|Страты4               =

|агульныя страты       = 
|заўвага               = 
}}
[[Файл:PL-RU war 1919 phase I.svg|thumb|300px|Наступ бальшавікоў (чырвоныя стрэлкі). Чырвонай лініяй паказаны бальшавіцкі фронт у студзені 1919 года.]]
У лістападзе 1918 года спярша Германія, а пасля і Савецкая Расія анулявалі ўмовы [[Брэсцкі мір|Брэсцкага міру]]. З мэтай распаўсюджванню [[Сусветная рэвалюцыя|сусветнай пралетарскай рэвалюцыі]] бальшавікі напалі на Літву падобным чынам, як гэта адбылося з [[Азербайджан]]ам, [[Арменія]]й, [[Беларусь|Беларуссю]], [[Грузія]]й і [[Украіна]]й.

8 снежня 1918 у [[Вільня|Вільні]] быў створаны часовы рэвалюцыйны ўрад на чале з [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас|Вінцасам Міцкявічусам-Капсукасам]], складзены выключна з [[Камуністычная партыя Літвы|бальшавікоў]]. На наступны дзень быў створаны савет рабочых дэпутатаў.

Пасля сыходу немцаў з Вільні яе 5 студзеня 1919 заняла [[Чырвоная армія]]. 1 студзеня мясцовыя камуністы захапілі ўладу ў [[Шаўлі|Шаўлях]]. 18 студзеня была падпісана савецка-нямецкая дамова пра дэмаркацыю мяжы, якая спыніла наступ бальшавікоў на [[Коўна]].

Нямецкія добраахвотнікі размясціліся ўздоўж лініі [[Гродна]] — [[Кашадары]] — Коўна, дапамогшы спыніць наступ Чырвонай арміі пад [[Кейданы|Кейданамі]]. 10 лютага была адбіта [[Шэта]], што ўзняло баявы дух літоўскага войска. Яно здолела адваяваць таксама [[Езна|Езну]], пасля чаго быў разбіты 7-ы стралковы полк бальшавікоў.

12 лютага бальшавікі пачалі наступ на [[Аліта|Аліту]]. Падчас гэтай бітвы загінуў першы літоўскі афіцэр. Пасля страты камандзіра 1-ы пяхотны полк адступіў да [[Марыямпале|Мар’ямпаля]], а Аліта была адбіта нямецкімі войскамі ўночы з 14 на 15 лютага.

[[Файл:PL-RU war 1919 phase II.svg|thumb|300px|Наступ польскіх (сінія стрэлкі), літоўскіх (фіялетавыя), латышска-нямецкіх (белыя стрэлкі з захаду) і эстонска-латышскіх (белыя стрэлкі з поўначы) сіл. Сіняй лініяй паказаны польскі фронт у маі 1920.]]
Набліжэнне бальшавікоў да [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] занепакоіла Германію, таму дзеля падмацавання яна накіравала валанцёрскую брыгаду на адбіццё чыгункі, якая злучала [[Ліепая|Ліепаю]], [[Мажэйкей|Мажэйкі]], [[Радзівілішкі]] і Кейданы. У канцы лютага літоўскія партызаны пры падтрымцы нямецкай артылерыі ўзялі Мажэйкі і [[Сяды]], адкінуўшы ворага да [[Куршаны|Куршанаў]]. 27 лютага 1919 валанцёры і партызаны разбілі полк латышскіх стралкоў пад {{Не перакладзена 3|Лукнікі|Лукнікамі|lt|Luokė}}. 7 сакавіка былі ўзяты Куршаны, 11 сакавіка — Шаўлі, наступнага дня — Радзівілішкі. 14 сакавіка літоўскія партызаны і немцы захапілі [[Шадаў]].

Размешчаны ў Кейданах валанцёрскі полк у сакавіку здзейсніў некалькі вылазак у суседнія мястэчкі, захапіўшы [[Рэмігола|Рэміголу]], {{Не перакладзена 3|Трускаў||lt|Truskava}} і {{Не перакладзена 3|Кракінаў||lt|Krekenava}}, аднак яны неўзабаве былі вернуты бальшавікамі. За шэраг паспяховых аперацый 22 сакавіка полк атрымаў званне ''Асобнага панявежскага добраахвотніцкага палка''. Тым часам у дэмаралізаваных бальшавіцкіх частках у Панявежы і [[Купішкі|Купішках]] адбыліся бунты, якія атрымалася здушыць толькі выклікам падмацавання з суседняе [[Латвія|Латвіі]]. Бальшавікі нават пакінулі Панявеж, аднак вярнулі яго 4 красавіка.

У красавіку літоўская армія пачала наступ у бок Вільні, заняўшы [[Жослі]] і [[Еўе]], аднак наступ быў спынены 8 красавіка. Тым часам 19 красавіка ў Вільню ўвайшлі польскія сілы, якія змусілі бальшавікоў адысці з поўдню [[Вілія|Віліі]]. Літоўцы атрымалі магчымасць вызваліць войскі на паўночным усходзе краіны, і да 3 мая Асобны панявежскі добраахвотніцкі полк пры падтрымцы 18-га палка саксонскіх добраахвотнікаў захапіў {{Не перакладзена 3|Сесікі||lt|Siesikai}}, {{Не перакладзена 3|Аткочы||lt|Atkočiai}} і [[Дзявалтаў]].

З пачаткам мабілізацыі павялічылася баяздольнасць літоўскага войска, адбылася яе рэарганізацыя, і штаб запланаваў наступальную аперацыю з мэтай выбіць бальшавіцкае войска. 17 мая ў ходзе першай аперацыі былі заваяваны {{Не перакладзена 3|Курклі||lt|Kurkliai}}; за імі наступавалі [[Анікшты]], {{Не перакладзена 3|Скемяны||lt|Skiemonys}} і {{Не перакладзена 3|Аланта||lt|Alanta}} (усе — 19 мая). 22 мая літоўцы пачалі наступ на [[Уцяна|Уцяну]], аднак сустрэлі адпор. Паўторны наступ пачаўся 31 мая, і 2 чэрвеня Уцяна была ўзята.

Другі кірунак атакі літоўскага войска развіваўся з 18 мая ў бок [[Панявеж]]а. 19 мая былі ўзяты Панявеж і {{Не перакладзена 3|Рагува|Рогаў|lt|Raguva}}, 25 мая — [[Субоч]], 20 мая — [[Ракішкі]], 1 чэрвеня — Купішкі. Наступ працягнуўся, і 10 чэрвеня літоўцы выйшлі на тэрыторыю, кантраляваную латышскімі партызанамі.

У канцы жніўня Чырвоная армія пацярпела паражэнне пад [[Езяросы|Езяросамі]]. 2 кастрычніка было ўзятае прадмесце [[Дзвінск]]а Грыва. Літоўскае войска спыніла наступ на [[Дзвіна|Дзвіне]] ля мяжы з Латвіяй. [[ЛітБел]] фактычна перастаў існаваць.

12 ліпеня 1920 у Маскве было падпісана [[Маскоўскі дагавор РСФСР — Літва (1920)|літоўска-расійскае мірнае пагадненне]], паводле якога Расія прызнавала незалежнасць Літвы і яе права на [[Віленскі край]]. Польшча і [[Беларуская Народная Рэспубліка]] не пагадзіліся з гэтымі ўмовамі.

== Вайна з бермантаўцамі ==
{{Узброены канфлікт
|канфлікт                 = Вайна з бермантаўцамі
|частка                = Вайна за незалежнасць Літвы
|выява                 = 
|загаловак       = 
|дата                  = 26 ліпеня — 15 снежня 1919
|месца                 = Літва
|прычына               = 
|вынік                 = Перамога Літвы
|змены =

|праціўнік1             = {{Сцягафікацыя|Літва}}<br/><br />[[Балтыйскі фрайкор|Фрайкор]]
|праціўнік2             = [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|20px]] [[Заходняя добраахвотніцкая армія]]

|камандзір1          = [[Казіс Ладзіга]]
|камандзір2          = [[Павел Бермант-Авалаў]]

|сілы1                 = {{nobr|20000}} чалавек
|сілы2                 = {{nobr|52000}} чалавек<ref name="maide2">{{Кніга|аўтар=Lieutenant Colonel Jaan Maide|загаловак=Архіўная копія|частка=II|спасылка=http://www.ksk.edu.ee/file.php?ID=1204|выдавецтва=Estonian Defence League|мова=et|год=1933|archive-url=https://web.archive.org/web/20100822142853/http://www.ksk.edu.ee/file.php?ID=1204|archive-date=22 жніўня 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100822142853/http://www.ksk.edu.ee/file.php?ID=1204|archivedate=22 жніўня 2010}}</ref>

|страты1               = 
|страты2               = 
|Страты3               = 
|Страты4               =

|агульныя страты       = 
|заўвага               = 
}}
Пасля паражэння Германіі ў [[Першая сусветная вайна|вайне]] на тэрыторыі Латвіі дзейнічала [[Заходняя добраахвотніцкая армія]] [[Павел Бермант-Авалаў|Паўла Берманта]], інакш вядомая як «бермантаўцы», складзеная з расійскіх [[ваеннапалонны]]х, якія паабяцалі ваяваць супраць [[бальшавік]]аў, да якіх далучыліся члены [[Балтыйскі фрайкор|фрайкора]] з Латвіі і Літвы<ref name=el/>. Афіцыйна гэтая армія падтрымлівала ў [[Грамадзянская вайна ў Расіі|Грамадзянскай вайне]] [[Аляксандр Калчак|Калчака]], аднак фактычна яе заданнем было ўтрыманне кантролю над тэрыторыямі, страчанымі Германіяй у вайне<ref>{{кніга|аўтар = Rūstis Kamuntavičius, Vaida Kamuntavičienė, Remigijus Civinskas, Kastytis Antanaitis. |загаловак = Lietuvos istorija 11–12 klasėms|месца = Vilnius|выдавецтва = Vaga|год = 2001|старонкі = 354—355|isbn = 5-415-01502-7}}</ref>.

У чэрвені 1919 года бермантаўцы перайшлі латвійска-літоўскую мяжу і захапілі горада [[Куршаны]]. На той час літоўцы змагаліся з бальшавікамі, таму да кастрычніка пад кантроль бермантаўцаў перайшлі вялікія тэрыторыі ў [[Жамойць|Жамойці]], уключаючы [[Шаўлі]], [[Біржы]] і [[Радзівілішкі]]. У захопленых гарадах бермантаўцы ўводзілі мовай справаводства [[Руская мова|маскальскую]]<ref name=eid/>, рабавалі і абкрадалі мясцовае насельніцтва, якое дзеля абароны пачало арганізоўвацца ў партызанскія групоўкі.

З кастрычніка 1919 пачаліся сутычкі літоўскага войска з бермантаўцамі; 21 і 22 лістапада яны атрымалі перамогі пад Радзівілішкамі, здабыўшы мноства трафеяў, у тым ліку 30 самалётаў і 10 гармат<ref name="el">{{кніга|частка = Bermondtists|загаловак = [[Encyclopedia Lituanica]]|адказны = Simas Sužiedėlis|выданне = Juozas Kapočius|месца = Boston, Massachusetts|год = 1970—1978|том = I|старонкі = 335—336| LCC = 74-114275}}</ref>. На гэтым сутычкі спыніліся пасля ўмяшальніцтва прадстаўніка [[Антанта|Антанты]], французскага генерала [[Анры Альбер Нісель|Анры Ніселя]]<ref name="eid">{{кніга|аўтар = Alfonsas Eidintas, Vytautas Žalys, Alfred Erich Senn.|загаловак = Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918—1940|адказны = Edvardas Tuskenis|выданне = Paperback|месца = New York|выдавецтва = St. Martin's Press|год = September 1999|старонкі = 38—39|isbn = 0-312-22458-3}}</ref>. Да 15 снежня Заходняя добраахвотніцкая армія была выведзена з Літвы.

== Вайна з Польшчай ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-польская вайна}}

== Бунт Жалігоўскага ==
{{Асноўны артыкул|Бунт Жалігоўскага}}

== Гл. таксама ==
* [[Вайна за незалежнасць Латвіі]]
* [[Вайна за незалежнасць Эстоніі]]
* [[Польска-савецкая вайна]]
* [[Сярэдняя Літва]]
* [[ЛітБел]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Войны Літвы]]
[[Катэгорыя:Войны Польшчы]]
[[Катэгорыя:Войны Расіі]]
[[Катэгорыя:Войны XX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Руская рэвалюцыя]]
[[Катэгорыя:Канфлікты 1918 года]]
[[Катэгорыя:Канфлікты 1919 года]]
[[Катэгорыя:Канфлікты 1920 года]]