Прагляд зыходнага тэксту старонкі Кніганошы

[[Выява:knygnesys.jpg|250px|right|thumb|Кніганошы на фотаздымку канца [[19 стагоддзе|XIX]] ст.]]

'''Кнігано́шы''' ({{lang-lt|knygnešiai}}) '''у [[Літва|Літве́]]''' — [[феномен]] літоўскай гісторыі XIX ст., людзі, якія ў час [[Забарона літоўскага друку|абмежаванняў літоўскага друку ў Расійскай імперыі]] (1864—1904), нелегальна прывозілі і распаўсюджвалі забароненыя законам лацінкавыя кнігі на [[літоўская мова|літоўскай мове]].

Рух кніганошаў быў важнай часткай барацьбы за захаванне ўласнай самабытнасці і складовай часткай літоўскага нацыянальна-вызваленчага руху другой паловы ХІХ — пачатку ХХ стст.

== Пачаткі руху ==
[[Image:List of confiscated Lithuanian books.jpg|left|thumb|200px|Спіс канфіскаваных у [[1896]] г. літоўскіх выданняў]]

Ініцыятарам і пачатковым арганізатарам нелегальнага літоўскага лацінкавага друку і кніганоства было літоўскае каталіцкае духавенства. Выкарыстанне лацінкі ўспрымалася як сімвалічная лаяльнасць [[Каталіцкая царква|каталіцкаму касцёлу]], які традыцыйна выкарыстоўваў гэты [[шрыфт]], у той час як [[Праваслаўе|праваслаўная царква]] карысталася [[кірыліца]]й.

Як толькі ў Малой Літве пачала выходзіць друкаваная прадукцыя, прызначаная для расійскай Літвы, з’явіліся і кніганошы — больш-менш дасведчаныя людзі, якія дастаўлялі друкаваныя выданні з-за мяжы, таксама распаўсюджвалі іх унутры Літвы.

[[Біскуп]] [[Матэюс Валанчус]] стварыў першую вядомую арганізацыю кніганошаў. Ён праз [[Юргіс Бялініс|Юргіса Бялініса]] пераслаў у [[Савецк (Калінінградская вобласць)|Тыльзіт]] ксяндзу Ёнасу Забярману ({{lang-lt|Jonas Zabermanas}}) грошы на адкрыццё друкарні і тэксты першых 9 брашур.

У гэтых кнігах ён выступаў супраць гвалтоўна ўведзенай перавагі праваслаўя, заклікаў змагацца супраць русіфікацыі — вучыць дзяцей літоўскай малітве, а таксама чытанню і пісанню на роднай мове. Арганізацыя дзейнічала ў 1868—1870 гг. і была выкрыта. У турму трапіла 17 асоб, аднак біскуп пазбег арышту<ref>Lossowski, P. Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883—1939. Warszawa: Instytut Wydawnichy Pax, 1985. S. 9 — 10.</ref>.

== Арганізацыі кніганошаў ==
Дарога нелегальных выданняў да чытачоў была вельмі цяжкай. У пэўнай ступені распаўсюджванне кніжак было аблегчанае сістэмай, створанай Валанчусам. У канцы шасцідзесятых гадоў пачалі з’яўляцца тайныя таварыствы і суполкі, мэтай якіх была дапамога ў выданні і распаўсюдзе літоўскіх кніжак. Найбольш такіх арганізацый з’явілася ў 90-я гг. XIX ст. Выдавец [[Марцінас Янкус]] размясціў друкарню і вялікі склад друку ў сваёй сядзібе ў Біцянах, каля падножжа гары [[Гара Рамбінас|Рамбінас]], сядзібу часта называлі «Меккай кніганошаў». Такім чынам, на працягу доўгіх гадоў сфарміраваліся шэрагі заангажаваных у нацыянальную справу дзеячаў, утварыліся незлічоныя кантакты, сувязі, сапраўдныя асновы нацыянальнага руху.

== Спіс арганізацый кніганошаў (1867—1904)<ref>Merkys V. Knygnešys // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. X. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 307.</ref> ==

{| class="wikitable"
! Нумар !! Літоўская назва !! Беларускі пераклад !! Тэрыторыя дзейнасці!! Гады дзейнасці!! Колькасць членаў
|-
|align="center" |1 || Valančiaus lietuviškų knygų ledimo ir platinimo
| Арганізацыя біскупа Валанчуса
| [[Ковенская губерня]]
| 1867-1870
| ?
|-
|align="center" |2 || M. Sederavičiaus
| арганізацыя Марцінаса Седаравічуса
| мястэчка {{нп3|Сударгас|Сударгас|lt|Sudargas}} {{нп3|Уладзіславаўскі павет|Уладзіславаўскага павета|ru|Владиславовский уезд}} [[Сувалкаўская губерня|Сувалкаўскай губерні]]
| 1873 — пачатак XX стагоддзя
| ?
|-
|align="center" |3 ||Garsvių
| [[Гаршвяйская сялянская арганізацыя]]
| {{нп3|Гаршвяй|Гаршвяй|lt|Garšviai (Panevėžys)}}, [[Паневежыскі павет]] (дзейнічала ў [[Панявежскі павет (Расійская імперыя)|Панявежскім]] і [[Вількамірскі павет (Расійская імперыя)|Вількамірскім]] паветах [[Ковенская губерня|Ковенскай губерні]])
| 1885-1895
| 5-7
|-
|align="center" |4 ||Atgaja
| Парасткі
| [[Шаўляйскі павет]] [[Ковенская губерня|Ковенскай губерні]]
| 1889-1895
| 3-11
|-
|align="center" |5 ||Šviesos skaitykla-knygynas
|
| {{нп3|Кальварыйскі павет|Кальварыйскі павет|ru|Кальварийский уезд}} [[Сувалкаўская губерня|Сувалкаўскай губерні]]
| 1880
| ?
|-
|align="center" |6 ||Kaimiška artojų draugija
|
| [[Шавельскі павет]] [[Ковенская губерня|Ковенскай губерні]]
| 1891
| ?
|-
|align="center" |7 ||Bevardė
| Безыменная
| Панявежскі павет [[Ковенская губерня|Ковенскай губерні]]
| 1892
| 9
|-
|align="center" |8 ||Bevardė jaunimo drugija
| Безыменная моладзевая арганізацыя
| Марыямпальскі павет Сувалкаўскай губерні
| 1892
| ?
|-
|align="center" |9 ||Nemunėlio ir Apaščios susivienijimas
|
| [[Панявежскі павет (Расійская імперыя)|Панявежскі павет]] Ковенскай губерні
| 1893-?
| 7-?
|-
|align="center" |10 ||Teisybė
| Праўда
| ?
| 1893-1896
| 5-15
|-
|align="center" |11 ||Aušrinė
| Ранішняя зорка
| Ковенская губерня
| 1893-1894
| 7
|-
|align="center" |12 ||Lietuvišku Prievartos draugija
|
| Ковенская губерня
| 1894
| ?
|-
|align="center" |13 ||Darželis
| Кветнік
| вёска {{нп3|Крыкліняй|Крыкліняй|lt|Krikliniai}} Панявежскага павета Ковенскай губерні
| 1894-1895
| 16
|-
|align="center" |14 ||Atžala
| Парастак
| Ковенскі павет Ковенскай губерні
| 1894
| 6-10
|-
|align="center" |15 ||Sietynas
| Сузор’е
| Марыямпальскі павет Сувалкаўскай губерні
| 1894-1897
| 70
|-
|align="center" |16 ||Žiburėlis
| Агменьчык
| Панявежскі павет Ковенскай губерні
| 1897
| 5-15
|-
|align="center" |17 ||Bevardė
| Безыменная
| Марыямпальскі павет Сувалскай губерні
| 1898
| 15
|-
|align="center" |18 ||Bevardė
| Безыменная
| Ковенская губерня
| 1899
| 27
|-
|align="center" |19 ||Žvaigždė
| Зорка
| Новааляксандраўскі павет Сувалкаўскай губерні
| 1900-1902
| 20
|-
|align="center" |20 ||Lietuviškos jaunuomenės draugija
| Таварыства літоўскай моладзі
| [[Расіенскі павет]] Ковенскай губерні
| 1900-1901
| 15
|-
|align="center" |21 ||Spindulis
| Прамень
| Марыямпальскі павет Сувалкаўскай губерні
| 1900
| ?
|-
|align="center" |22 ||Artojų draugija
| Таварыства аратых
|  [[Марыямпале]] (дзейнічала ў Марыямпальскім і Уладзіславаўскім паветах Сувалкаўскай губерні)
| 1900
| ?
|-
|align="center" |23 ||Aušrelė
| Досвітак
|  Новааляксандраўскі павет Сувалкаўскай губерні
| 1900-1903
| 5-15
|-
|align="center" |24 ||Susivienijimas Lietuvos ūkininkų
| Аб’яднанне літоўскіх сялян
|  [[Аўкштайтыя]]
| 1901
| 13-20
|-
|align="center" |25 ||Bevardė
| Безыменная
|  Ковенская губерня
| 1902
| ?
|-
|align="center" |26 ||Mužikėlis
|
| Шавельскі павет Ковенскай губерні
| 1903
| ?
|-
|align="center" |27 ||Vienybė
| Еднасць
| Шавельскі павет Ковенскай губерні
| 1903-1905
| 5-7
|-
|}

== Кніганошы і чытачы ==
[[File:Vincas Juszka.tif|150px|right|thumb|Славуты літоўскі кніганоша {{нп3|Вінцас Юшка|Вінцас Юшка|lt|Vincas Juška}} (1860—1939)]]
Для выдання забароненай літоўскай літаратуры выбіраліся друкарні, якія знаходзіліся ў геаграфічна блізкіх мясцовасцях. Патрабавалася, каб яны былі знаходзіліся побач з расійска-прускай (германскай) граніцай і былі лёгка дасягальнымі для літоўцаў з Вялікай Літвы, якія арганізоўвалі дастаўку і пераправу кніг праз мяжу.

Знаходзіліся людзі, якія нелегальна правозілі гэтыя кнігі на тэрыторыю Расіі для распаўсюджання ў Вялікай Літве. Жыхары пагранічча ў Вялікай і [[Малая Літва|Малой Літве]], якія добра ведалі мясцовасць і прагалы ў ахове мяжы, станавіліся лепшымі памочнікамі кніганош: дапамагалі ім перайсці граніцу і пранесці кнігі з прыгранічнай зоны. Трэба адзначыць, што прускія друкары добра ведалі, як трэба падрыхтаваць кнігі і газеты для перапраўкі праз мяжу. Шчыльна ўпакаваныя цюкі — па два [[пуд]]ы (32 [[Кілаграм|кг]]) кожны праносілі ў якую-небудзь прыгранічную карчму ці іншае месца, адкуль іх маглі забраць кніганошы. Тыя, каб пранесці як мага болей друкаванай прадукцыі, наймалі на мяжы моцных дасведчаных мужчын. Пранесеныя праз мяжу кнігі хавалі ў патрэбным месцы, часцей за ўсё за першай пагранічнай паласой. Адсюль іх вывозіў ужо сам кніганоша, схаваўшы сярод дроў, у сене ці нават у [[Труна|труне]] неіснуючага нябожчыка, у калёсах з падвойным дном.

Потым кнігі раздаваліся іншым кніганошам-распаўсюджвальнікам. Апошнія абавязкова займаліся якім-небудзь яшчэ відам дзейнасці ці рамяством, бо не маглі пражыць, займаючыся толькі кнігагандлем. Акрамя таго, трэба было мець нейкае прыкрыццё, каб апраўдаць адносіны з разнастайнымі невядомымі і малавядомымі людзьмі. Больш за ўсё для гэтых мэт падыходзіў рознічны гандаль ля [[касцёл]]аў па нядзелях і святах. Адначасова пад выглядам «[[Рэклама|рэкламнага матэрыялу]]» распаўсюджваліся выданні невялікага аб’ёма і газеты, што высылаліся з [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]] і [[Германская імперыя|Германіі]] для літоўцаў-[[Інтэлігенцыя|інтэлігентаў]], якія жылі ў расійскай глыбінцы. Паштовыя служачыя і [[цэнзура]] там не былі такія ўважлівыя, як у Літве.

Трэба адзначыць, што для кніганошаў гэты занятак, хоць надта рызыкоўны і малапрыбытковы быў пэўным спосабам зарабіць на хлеб. Акрамя таго, у [[Кантрабанда|кантрабандзе]] пераважалі амаль выключна [[рэлігійныя]] выданні. З часам, сітуацыя пачала змяняцца. З’явіліся, а потым пачалі дамінаваць, выданні, у якіх былі змешчаны нацыянальныя пастулаты. Таксама ўжо і сама кантрабанда ўцягвала, станавілася не столькі заробкам, колькі ідэйнай працай на нацыянальнай ніве.

Кантрабандная літоўскамоўная літаратура з Прусіі распаўсюджвалася на тэрыторыі ўсёй цяперашняй Літвы, а таксама на Сувальшчыне, у [[Рыга|Рызе]] і [[Елгава|Мітаве]]. Аднак розныя паветы Літвы забяспечваліся кантрабанднай літаратурай нераўнамерна.

{| class=wikitable style="float:right;clear:right; margin:0 0 0.5em 1em;"
|+Суадносіны паміж рознымі рэгіёнамі, якія прымалі ўдзел у барацьбе за літоўскае слова (на падставе колькасці парушэнняў)<ref>Merkys V. Knygnešių laikai: 1864—1904 Vilnius:Valstybinis leidybos centras,1994. P. 202</ref>
|-
! Паветы !! Кніганошы !! Распаўсюджвальнікі!! Захавальнікі!! Усяго
|-
| '''Памежныя'''
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|-
| Уладзіславаўскі
|align=center|58
|align=center|44
|align=center|52
|align=center|154
|-
| Ваўкавышскі
|align=center|114
|align=center|20
|align=center|62
|align=center|196
|-
| Расіенскі
|align=center|435
|align=center|129
|align=center|223
|align=center|787
|-
| Цельшаўскі
|align=center|152
|align=center|118
|align=center|301
|align=center|571
|-
| Усяго
|align=center|759
|align=center|311
|align=center|638
|align=center|1708
|-
| '''Актыўныя ўнутраныя паветы'''
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|-
| Марыямпальскі
|align=center|7
|align=center|54
|align=center|67
|align=center|128
|-
| Панявежскі
|align=center|4
|align=center|84
|align=center|176
|align=center|264
|-
| Шавельскі
|align=center|15
|align=center|69
|align=center|139
|align=center|223
|-
| Вількамірскі
|align=center|4
|align=center|104
|align=center|97
|align=center|205
|-
| Усяго
|align=center|30
|align=center|311
|align=center|479
|align=center|820
|-
| '''Пасіўныя ўнутраныя паветы'''
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|-
| Ковенскі
|align=center|18
|align=center|48
|align=center|44
|align=center|110
|-
| Новааляксандраўскі
|align=center|-
|align=center|57
|align=center|46
|align=center|103
|-
| Усяго
|align=center|18
|align=center|105
|align=center|90
|align=center|213
|-
| '''Усходнія і паўднёвыя паветы'''
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|align=center|
|-
| Кальварыйскі
|align=center|2
|align=center|16
|align=center|18
|align=center|36
|-
| Сейненскі
|align=center|3
|align=center|7
|align=center|7
|align=center|17
|-
| Свянцянскі
|align=center|-
|align=center|3
|align=center|4
|align=center|7
|-
| Троцкі
|align=center|-
|align=center|18
|align=center|27
|align=center|45
|-
| Віленскі
|align=center|1
|align=center|9
|align=center|5
|align=center|15
|-
| Усяго
|align=center|6
|align=center|53
|align=center|61
|align=center|120
|-
| Іншыя літоўскія мясцовасці
|align=center|4
|align=center|3
|align=center|3
|align=center|10
|-
| Нявызначаныя літоўскія мясцовасці
|align=center|-
|align=center|18
|align=center|98
|align=center|116
|-
| Па-за межамі Літвы
|align=center|13
|align=center|58
|align=center|32
|align=center|103
|-
| '''Усяго'''
|align=center|830
|align=center|859
|align=center|1401
|align=center|3090
|-
|}
Акрамя гэтага, з’яўляліся нелегальныя літоўскія школкі. Настаўнікаў у такіх школах называлі {{нп3|''дарэктарамі''|''дарэктарамі''|lt|Daraktorius}}. Цяжка было знайсці ў Літве [[мястэчка]] ці [[Вёска|вёску]], дзе было б немагчыма набыць літоўскую друкаваную прадукцыю.

== Барацьба з кніганошамі ==

Першыя справы на кніганош былі заведзены ў [[1865]] г. Улады не меркавалі, што забарона выкліча такі масавы супраціў літоўцаў, таму першапачаткова не ведалі, што рабіць са злоўленымі кантрабандыстамі. С [[1870]] г., пасля адмены [[Ваеннае становішча|ваеннага становішча]], людзей, затрыманых за распаўсюджванне літоўскага друку, згодна з загадам [[Літоўскае генерал-губернатарства|віленскага генерал-губернатара]] трэба было штрафаваць на 25 рублёў. Частка спраў перадавалася на разгляд павятовых судоў, з [[1876]] г. — міравых суддзяў, а з [[1883]] г. — акружных суддзяў. Штраф павялічыўся да 250 рублёў, ці па 7,5 рублёў за кожнае замежнае выданне. Паколькі забарона літоўскага друку не была аформлена заканадаўча, кніганошаў часта апраўдвалі, прыцягваючы да адказнасці за антыўрадавыя выданні.

{{нп3|Дэпартамент паліцыі|Дэпартамент паліцыі|ru|Департамент полиции}} не давяраў судам, таму ў [[1890]] г. былі абмежаваныя іхнія функцыі, а справы, якія датычыліся антыўрадавага друку, перадаваліся адміністрацыі. Паліцыя, мытня і іншыя ўстановы аб выяўленых злачынствах павінны былі паведаміць пракурору Віленскай ці Варшаўскай судовай палаты і кіраўніку жандарскага ўпраўлення адпаведнай губерні (у Сувалкаўскай губерні — ва паветныя жандарскія ўпраўленні). У допытах, якія праводзілі жандарскія афіцэры, бралі ўдзел пракурор акружной судовай палаты ці яго памочнік. Пасля сканчэння суда пракурор акружнога суда прадстаўляў справу на разгляд пракурору Віленскай ці Варшаўскай судовай палаты. Той прыкладаў заключэнне, узгодненае з генерал-губернатарам, і адсылаў яго да міністра юстыцыі, які сумесна з міністрам замежных спраў рыхтаваў абвінаваўчы вывад, прапаноўваў пакаранне і прадстаўляў на зацвярджэнне [[цар]]у. Прагледзеўшы прапанаванае заключэнне, цар зацвярджаў ці змяняў пакаранне. Яго рашэнне было канчатковым.

У выпадках, калі сярод канфіскаванай у кніганошаў і захавальнікаў літоўскага друку не было так званых антыўрадавых выданняў, а ў затрыманых забіралі толькі рэлігійную літаратуру, парады па сельскай гаспадарцы ці [[Мастацкая літаратура|мастацкія творы]], працэдура вызначэння віны была прасцейшай, а пакаранні — больш умеранымі. Канфіскаваныя рэчавыя доказы і іх спіс, а таксама пратакол мытня і паліцыя дасылалі губернатару. Разгледзеўшы яго прапанову, генерал-губернатар вызначаў канчатковае пакаранне. Экспертам, які вызначаў катэгорыю друкаванага выдання як улікі, г. зн. тым, які вызначаў, з’яўляецца выданне антыўрадавым ці не, часцей за ўсё быў Віленскі асобны цэнзар па замежнай цэнзуры ці перакладчык губернскага жандарскага ўпраўлення.

Царская ўлада выплачвала памежнікам спецыяльныя прэміі: за кожную кнігу − 10 [[Капейка|капеек]], за пуд газет ці другіх выданняў — 10 рублёў<ref>[http://www.obzor.lt/news/n4805.html Силевич Р. Контрабандисты Литвы XIX века // Обзор, 2012, № 12]</ref>. Выкрытыя кніганошы караліся, напр. Вінцас Юшка (1860—1939), затрыманы [[30 снежня]] [[1894]] г. з забароненай літаратурай, быў асуджаны на 2 гады турэмнага зняволення і 3-гадовай высылкі ў [[Валагодская губерня|Валагодскую губерню]]<ref>Амніставаны 14.5.1896 з нагоды абвяшчэння Маніфесту пра каранацыю Мікалая II.</ref>, але гэта не спыняла астатніх. Аднаму з вядомых кніганошаў, [[Юргіс Бялініс|Юргісу Бялінісу]] 5 разоў ўдалося ўцячы ад жандараў.

Супраць кніганошаў змагалася не толькі рускія афіцыйныя асобы, але і нямецкія. Так, пры судзеянні людзей, якія пераследвалі кніганошаў і прускай паліцыі шасцёра пераносчыкаў былі схоплены і перададзены Расіі. У [[1897]] г. нямецкі кайзер [[Вільгельм II Гогенцолерн|Вільгельм II]] і расійскі цар [[Мікалай II (імператар расійскі)|Мікалай II]] правялі перамовы ў [[Санкт-Пецярбург|Пецярбургу]] па сумесным дзеянням супраць кніганошаў і літоўскага друку<ref>Merkys V. Knygnešys // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. X. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 306</ref>.

Розныя сацыяльныя групы па-рознаму былі прадстаўлены ў руху за захаванне літоўскага друку.

{| class=wikitable style="float:right;clear:right; margin:0 0 0.5em 1em;"
|+Працэнтныя суадносіны прадстаўнікоў розных саслояў і сацыяльных груп, якія прымалі ўдзел у барацьбе за літоўскае слова <ref>Merkys V. Knygnešių laikai: 1864—1904 Vilnius:Valstybinis leidybos centras,1994. P. 200</ref>
|-
! [[Саслоўе|Саслоўі]]/сацыяльныя групы !! Кніганошы !! Распаўсюджвальнікі!! Захавальнікі!! Усяго
|-
| Сяляне
|align=center|87,9
|align=center|67,4
|align=center|82,5
|align=center|79,6
|-
| Мяшчане
|align=center|4,8
|align=center|10,8
|align=center|6,7
|align=center|7,4
|-
| Шляхта
|align=center|2,2
|align=center|6,2
|align=center|6,1
|align=center|5,1
|-
| Духавенства
|align=center|0,3
|align=center|3,7
|align=center|3,6
|align=center|1,4
|-
| Адстаўныя салдаты
|align=center|1,7
|align=center|3,6
|align=center|1,5
|align=center|2,1
|-
| Інтэлігенты
|align=center|-
|align=center|8
|align=center|2
|align=center|3,2
|-
| Жыхары Прусіі
|align=center|3,1
|align=center|0,3
|align=center|0,6
|align=center|1,2
|-
|}

Сучасныя даследванні паказваюць, што пацярпела недзе 1584 кніганошы: 52 былі сасланы ў [[Сібір]] і паўночныя губерні [[Еўрапейская частка Расіі|Еўрапейскай Расіі]], 89 трапілі ў турму і пазней былі высланы ў суседнія губерні, 866 былі затрыманыя і адседзелі тэрмін у мясцовых турмах і пастарунках, 21 атрымаў фінансавыя спагнанні, 478 былі апраўданы і 78-мі дараваў цар рознымі {{нп3|Маніфест|маніфестамі|ru|Манифест}}<ref>Katilius A. Memorandum of the Governor-General of the Vilna Gubernia Sviatopolk-Mirskii on the Lithuanian Latin Alphbet // Lithuanian Historical Studies, 2004, P. 91</ref>.

Маштаб справы паказваюць нават царскія статыстыкі. Так, [[Літоўскае генерал-губернатарства|віленскі генерал-губернатар]] [[Пётр Дзмітрыевіч Святаполк-Мірскі]] ў сваёй справаздачы за 1902—1903 гг. адзначаў:
{| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;"
| width="30" valign=top | [[Image:Aquote1.png|30px|Левыя коскі]]
| {{{1|На мытні літоўскіх кніг канфіскавана: у 1891—1893 гг. — 37 718, у 1894—1896 гг. — 40. 335, у 1897—1899 гг. — 39 024, у 1900—1902 гг. — 56 182, а ў 1903 г. — 23 079.<ref>Verba R. Lietuvių klausimas Rusijos imperijoje XIX a. – XX a. pradžioje. Faksimilinis valdininkų ataskaitų ir dokumentų vinkinys. Vilnius: baltos lankos, 2001. L. 210</ref>}}}
| width="30" valign=bottom | [[Image:Aquote2.png|30px|Правыя коскі]]
|}<noinclude>
Паводле сучасных падлікаў, улады канфіскавалі толькі каля 8—10 % кантрабандных кніг.

Дзякуючы кніганошам, забарона літоўскага друку была скасавана ў [[1904]] г.

== Кніганошы і Беларусь ==

Як вядома, першыя выданні на новай беларускай мове пачалі бесперапынна з’яўляцца пасля [[1891]] г. Аднак у Расійскай імперыі друкаваць іх, асабліва ў лацінскім варыянце, было цяжка. Таму выдаўцы беларускіх кніжак часта карысталіся магчымасцямі друку за мяжой.

У [[1926]] г. Вацлаў Ластоўскі згадваў пра сваю размову з літоўскім выдаўцом [[Марцінас Янкус|Марцінасам Янкусам]]:

{| cellpadding="10" align="center" style="border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;"
| width="30" valign=top | [[Image:Aquote1.png|30px|Левыя коскі]]
| {{1|Вясной 1892 г. перайшоў без дакументаў расійска-нямецкую граніцу малады чалавек (годаў 23-25), які назваў сябе Антонам Абрамовічам і зьвярнуўся да літвіноў у справе наладжаньня друку беларускіх брашур у Тыльзіце. Выдавецтва было хутка наладжана за кошты, якія надышлі Абрамовічу з Менска. У друкарні (цяпер яшчэ істнуючай) Шэнка былі надрукаваны 3-4 першыя брашуры лацінскімі літарамі. У ліку надрукаваных брашур у Шэнка быў лемэнтар і яшчэ нейкія дзьве брашуры…

Пасьля п. Абрамовіч перанёс сваю работу ў друкарню п. Янкуса, дзе надрукаваў тры кніжачкі, з якіх п. М. Янкус памятае два агалоўкі: «Ян Ськіба» (апавяданьне) і «Дзядзька Антон», такжэ апавяданьне. Брашуры былі перапраўлены нелегальнай дарогай цераз расійска-нямецкую граніцу і пазней перасланы пачтовымі пасылкамі ў Менск. Пасьля гэтага п. Абрамовіч выехаў у Швайцарыю.{{hider|title=<small>''транслітэрацыя і адаптацыя тэксту паводле нормаў сучаснай мовы''</small>|title-style=text-align:left;color:#808080|hidden=1|frame-style=border:0px solid #F5F5F5|content-style =text-align:left|content=Вясной 1892 г. перайшоў без дакументаў расійска-нямецкую граніцу малады чалавек (гадоў 23-25), які назваў сябе Антонам Абрамовічам і звярнуўся да літоўцаў у справе наладжвання друку беларускіх брашур у Тыльзіце. Выдавецтва было хутка наладжана за кошты, якія надышлі Абрамовічу з Мінска. У друкарні (цяпер яшчэ існуючай) Шэнка былі надрукаваны 3-4 першыя брашуры лацінскімі літарамі. У ліку надрукаваных брашур у Шэнка быў лемантар і яшчэ нейкія дзьве брашуры…

Пасля п. Абрамовіч перанёс сваю работу ў друкарню п. Янкуса, дзе надрукаваў тры кніжачкі, з якіх п. М. Янкус памятае два загалоўкі: «Ян Скіба» (апавяданне) і «Дзядзька Антон», таксама апавяданне. Брашуры былі перапраўлены нелегальнай дарогай цераз расійска-нямецкую граніцу і пазней перасланы паштовымі пасылкамі ў Мінск. Пасля гэтага п. Абрамовіч выехаў у Швейцарыю.
<ref>Ластоўскі В. Беларускія (крыўскія) друкі ў Тыльзіце // Крывіч, 1926, № 1, С. 106</ref>}}
| width="30" valign=bottom | [[Image:Aquote2.png|30px|Правыя коскі]]
|}<noinclude>

Гэтым маладым чалавекам быў [[Мар'ян Абрамовіч]], да нашага часу захавалася брашура «[[Дзядзька Антон]]» — пераклад, зроблены з польскай агітацыйнай брашуры «Ojciec Szymon» ({{lang-be|«Бацька Шыман»}}).

Пасля друку брашура была канфіскавана прускай паліцыяй, але пазней вернута. З таго часу невялікія пасылкі з «Дзядзькам Антонам» паступова перасылаліся праз мяжу, што цягнулася, напэўна, пару гадоў. Паводле справаздачы {{нп3|Польская сацыялістычная партыя|Польскай Сацыялістычнай Партыі|pl|Polska Partia Socjalistyczna}}, яшчэ ў 1895 г. праз пераходны пункт каля [[Таўраге]] ля прускай мяжы былі перапраўленыя 332 экз. нейкіх беларускіх выданняў. Відавочна, гэта быў «Дзядзька Антон»<ref>Туронак Ю. Вакол абставін публікацыі «Дзядзькі Антона». [у:]Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006. С. 29</ref>.

У газеце «{{нп3|Tėvynės sargas|Tėvynės sargas|lt|Tėvynės sargas}}» ({{lang-be|Вартаўнік Айчыны}}), якая выходзіла ў 1896—1904 гг., паведамлялася пра кніганошу, які два разы наведаў літоўцаў [[Магілёўская губерня|Магілёўскай губерні]] ([[Бабінавічы (Лёзненскі раён)|Бабінавічаў]], [[Сянно|Сянна]], [[Талачын|Талачына]], [[Чачэрск|Чачэрска]], [[Радамля|Радомлі]] і [[Шклоў|Шклова]])<ref>Унуковіч Ю. Літоўцы ва Усходняй Беларусі ў канцы ХІХ — пачатку ХХІ стагоддзя // Беларускі гістарычны часопіс, 2006, № 9, С. 39.</ref>.

== Ушанаванне памяці ==

[[File:Knygnesiu sienele.2010-07-20.jpg|thumb|250px|[[Сцяна кніганошаў]] у {{нп3|Ваенны музей Вітаўта Вялікага|Ваенным музеі Вітаўта Вялікага|lt|Vytauto Didžiojo karo muziejus}}]]
У савецкія часы гэты гістарычны эпізод быў пад забаронай. Пасля распаду [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] кніганошаў зноў уганаравалі ў Літве — у музеях, назвах вуліц і помнікамі. Музей літоўскіх кніганошаў знаходзіцца ва {{нп3|Вёска Устронь? Літва|Устроні|lt|Ustronė (Krekenava)}}, непадалёк ад {{нп3|Кракенава|Кракенавы|lt|Krekenava}}.

У [[2004]] г. [[ЮНЕСКА]] прызнала нелегальны распаўсюд літоўскіх кніжак унікальнай гістарычнай з'явай, якая не мае аналагаў нідзе на свеце.

Гадавіна нараджэння Юргіса Бялініса ([[16 сакавіка]] [[1846]] года), заснавальніка сеткі нелегальнага распаўсюду літоўскай літаратуры адзначаецца ў наш час ў Літве як Дзень кніганошы ({{lang-lt|Knygnešio diena}}).

У [[Польшча|Польшчы]] мемарыяльная дошка ў памяць кніганошы {{нп3|Повілас Матулявічус|Повіласа Матулявічуса|lt|Povilas Matulevičius}} знаходзіцца ў вёсцы {{нп3|Вёска Крэвяная|Крэвянай|pl|Krejwiany (powiat sejneński)}} каля [[Пуньск|Пунскa]].

== Кніганошы ў мастацкіх творах ==

У [[Каўнас|Каўнасе]] знаходзіцца помнік невядомаму распаўсюджвальніку кніжак аўтарства {{нп3|Ёзас Зікарас|Ёзаса Зікараса|ru|Зикарас, Юозас}}. Гэта адзін з найбольш шырока вядомых у Літве скульптурных твораў 30-х гадоў<ref>[http://www.kultmir.ru/kaunas/skulptura-knigonosha.html Скульптура «Книгоноша»] {{ref-ru}}</ref>.

Вобраз кніганошаў вывеў [[Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч|У. Караткевіч]] у аднайменнай [[навэла|навэле]].

Літоўская пісьменніца Даля Гінювене ({{lang-lt|Dalia Giniuvienė}}) з нагоды 100-годдзя літоўскага кнігадрукавання лацінскім шрыфтам напісала кнігу пра кніганошаў «Pašešupio knygnešiai» (''«[[Вёска Пашэшупіс|Пашэшупскія]] кніганошы»''). Ілюстрацыі для яе стварыла мастачка Ёліта Бічкене ({{lang-lt|Jolita Bičkienė}}) <ref>[http://www.spaudos.lt/Bibliofilas/naujausios_kn_2dalis.htm Анатацыя кнігі з вокладкай] {{ref-lt}}</ref>.

У [[2011]] г. у Літве выйшаў мастацкі фільм «Кніганошы» ({{lang-lt|Knygnešystė}})<ref>[http://www.filmasknygnesys.lt Афіцыйны сайт фільма]</ref>. Маладыя стваральнікі фільма выказалі падтрымку ідэям вольнага распаўсюду інфармацыі таксама і ўласным прыкладам — фільм быў не толькі паказаны ў кінатэатрах, але і выкладзены ў адкрыты доступ<ref>[http://old.filmasknygnesys.lt/Knygnesys_su_angliskais_sub.avi Скачаць фільм «Кніганошы» з англійскімі субцітрамі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304105152/http://old.filmasknygnesys.lt/Knygnesys_su_angliskais_sub.avi |date=4 сакавіка 2016 }}</ref>.

== Цікавыя факты ==

* Вядомы беларускі дзеяч [[Юрый Туронак]] арганізаваў асаблівы канал дастаўкі нелегальнай беларускай літаратуры выкарыстоўваючы ў сваёй дзейнасці досвед літоўцаў XIX ст.<ref>Туронак Ю. За кардонам Бацькаўшчыны. Успаміны. Мн.: «Медысонт», 2010. С. 115</ref>

{{зноскі}}

== Літаратура ==

* Борьба литовского народа за свободу печати в 1864—1904 гг. Вильнюс: Литовский национальный музей, 2004.
* Aleksanravičus E., Kulakauskas A. Pod władzą caròw. Litwa w XIX wieku. Krakòw: Universitas, 2003.
* Kaluškevičius B., Misius K. Lietuvos knygnešiai ir daraktoriai 1864—1904. Vilnius: Demedžio leidykla, 2004.
* Merkys V. Knygnešys // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. X. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 305—307.

== Спасылкі ==
{{Commonscat|Lithuanian book smugglers}}
* {{ref-ru}} [http://www.spaudos.lt/Daraktoriai/Rusiska_santrauka_katalogo.htm Кніганошы Літвы ў 1864—1904 гадах]
* {{ref-lt}} [http://www.spaudos.lt/Knygnesiai/turinys.htm Apie knygnešius]
* {{ref-lt}} [http://lt.wikipedia.org/wiki/Kategorija:Knygne%C5%A1iai Žymūs knygnešiai]
* {{ref-lt}} [http://www.xxiamzius.lt/numeriai/2004/03/10/zvil_01.html Knygnešių sienelė]
* {{ref-lt}} [http://www.spaudos.lt/Draugija/draugijos_issamiau.htm Lietuvos knygnešio draugija]
* {{ref-lt}} [http://tic.sesupe.lt/?id=860 ŠAKIŲ KRAŠTO KNYGNEŠIAI]

{{Добры артыкул|Культура і грамадства}}
{{перакласці|be-x-old|Кніганошы}}

[[Катэгорыя:Гісторыя літоўскай мовы]]
[[Катэгорыя:Літаратура на літоўскай мове]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Літвы]]