Лятучы ўніверсітэт (Польшча)
Лятучы ўніверсітэт (польск.: Uniwersytet Latający) — польскія падпольныя адукацыйныя[1] ініцыятывы[2], якія дзейнічалі: за часам Расійскай імперыі ў 1885—1905 гадах — у Варшаве, а потым адноўленым чынам у перыяд 1977—1981 гадоў — у Польскай Народнай Рэспубліцы.
Мэтай стварэння гэтай і падобных інстытуцый было прадстаўленне польскай моладзі магчымасці атрымоўваць адукацыю ў рамках нацыянальнай навуковай традыцыі, непадкантрольную ідэалагічным устаноўкам дзеючых уладаў. У XIX стагоддзі такога кшталту ініцыятывы адыгралі важную ролю ў нацыянальным памкненні супрацьстаяць палітыцы германізацыі і русіфікацыі пазбаўленай сваёй дзяржаўнасці Польшчы, якую здзяйснялі германскія і расійскія ўлады[3]. За часам камуністычнай Польскай Народнай Рэспубліцы Лятучы ўніверсітэт даваў магчымасць атрымоўваць адукацыю па-за дзяржаўнай цэнзурай і кантролем[4].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Перадумовы для ўзнікнення[правіць | правіць зыходнік]
Пасля Напалеонаўскіх войн польскія землі яшчэ цягам стагоддя былі падзелены паміж і знаходзіліся пад уладай трох суседніх дзяржаў: Расійскай імперыі, Каралеўства Прусія (з 1871 года — Германскай імперыі) і Аўстрыйскай імперыі (з 1867 года — Аўстра-Венгерскай імперыі). Становішча палякаў на тэрыторыях, падкантрольных Расіі і Прусіі, паступова пагаршалася — у прыватнасці, у расійскай частцы першапачаткова ўмераная нацыянальная палітыка была перагледжана пасля адбыўшыхся паўстанняў, накіраваных на звяржэнне расійскага панавання: Лістападаўскага паўстання (1830—1831) і Студзеньскага паўстання (1863—1864). У выніку паразаў гэтых паўстанняў нацыянальная аўтаномія, існаваўшая ў выглядзе Царства Польскага ў складзе Расійскай імперыі, спачатку была абмежавана (1831), а пасля канчаткова скасавана (1865)[3].
У становішчы ўзмацнення палітыкі германізацыі і русіфікацыі для палякаў стала больш складаным атрымоўваць польскую адукацыю ўніверсітэцкага ўзроўню[3]. Акрамя таго, як і амаль паўсюль у тагачаснай Еўропе, у Расійскай імперыі існавалі вялікія абмежаванні ў атрыманні вышэйшай адукацыі для жанчын[5], а магчымасць выкладання або даследавання ў пэўных сферах (такіх, напрыклад, як польская мова, каталіцызм і гісторыя Польшчы) вагалася ад цяжкага да падзабароннага[3][6][7].
У адказ на такую палітыку[3][8] і натхнёныя рухам Варшаўскага пазітывізму[9], пачынаючы з 1882 года, у прыватных дамах Варшавы пачалі праводзіцца тайныя адукацыйныя курсы. Спачатку гэта была серыя заканспіраваных курсаў для жанчын, дзе сярод першых выкладчыкаў былі: Юзаф Сямашка, Станіслаў Норблін, Пётр Хмялёўскі і Уладзіслаў Смаленскі.
Стварэнне Лятучага ўніверсітэта[правіць | правіць зыходнік]
У 1885 годзе, дзякуючы намаганням адной з слухачак курсаў Ядвігі Шчавінскай[10] (таксама вядомая як Зоф'я Шчавінская[11]), разрозненныя адукацыйныя групы былі аб'яднаныя ў адзіны, нефармальны, нелегальны і тайны ўніверсітэт, даступны для абодвух палоў[10], які атрымаў назву «Лятучы ўніверсітэт» — праз тое, што курсы былі раскіданы па ўсім горадзе і часта мянялі сваё месцазнаходжанне, каб прадухіліць выкрыццё расійскімі ўладамі месцаў правядзення заняткаў і арышт выкладчыкаў і студэнтаў[10][11]. Плата, якая збіралася са слухачоў (у памеры 2—4 рублёў), выкарыстоўвалася дзеля ўзнагароджання выкладчыкаў, а таксама стварэння тайнай бібліятэкі. Навучальная праграма Лятучага ўніверсітэта была разлічана на 5—6 гадоў па 8—11 гадзін заняткаў цягам тыдня і была падзелена на чатыры асноўныя дысцыплінарныя блокі: грамадскія навукі, педагогіка, філалогія і гісторыя, натуральныя навукі.
Сярод выкладчыкаў універсітэта былі найлепшыя на той час польскія навукоўцы[11]: гісторыкі — Уладзіслаў Смаленскі і Тадэвуш Корзан, літаратуразнаўцы — Браніслаў Хлябоўскі, Ігнаці Хшаноўскі, Зоф'я Дашынская-Галінская[12] і Пётр Хмялёўскі, філосафы — Ян Уладзіслаў Давід і Адам Марбург, сацыёлаг — Людвік Кшывіцкі, біёлаг — Юзаф Нусбаўм-Гіляровіч[13].
За двадцать гадоў існавання ўніверсітэта ў яго курсах узялі ўдзел каля 5000 жанчын і тысячы мужчын. У ліку найбольш вядомых слухачоў універсітэта — будучая лаўрэат Нобелеўскай прэміі Марыя Складоўская-Кюры[3][13]; сярод іншых знакамітых студэнтаў — Зоф’я Налкоўская і Януш Корчак[10].
Таварыства навуковых курсаў і Польскі вольны ўніверсітэт[правіць | правіць зыходнік]
Каля 1905—1906 года Лятучы ўніверсітэт атрымаў магчымасць распачаць легальную дзейнасць і быў пераўтвораны ў Таварыства навуковых курсаў (польск.: Towarzystwo Kursów Naukowych)[13]. Так сталася шмат у чым дзякуючы таму, што ўлады краін, якія ў свой час падзялілі паміж сабой Польшчу, у чаканні непазбежнай вайны паміж сабой пачалі дамагацца лаяльнасці палякаў[3].
Каля 1918—1919 года, калі Польшча аднавіла сваю незалежнасць як Другая Рэч Паспалітая, Таварыства навуковых курсаў было пераўтворана ў прыватны ўніверсітэт — Польскі вольны ўніверсітэт (польск.: Wolna Wszechnica Polska)[13]. У 1927 годзе ў Лодзі быў адкрыты філіял гэтага ўніверсітэта.
Падчас Другой сусветнай вайны[правіць | правіць зыходнік]
Падчас Другой сусветнай вайны, калі Польшча апынулася пад акупацыяй нацысцкай Германіі і палякам было забаранена наведваць курсы ўніверсітэцкага ўзроўню, многія выкладчыкі выкарыстоўвалі досвед колішняга Лятучага ўніверсітэта пры арганізацыі сістэмы падпольнага выкладання для польскай моладзі.
За часам Польскай Народнай Рэспублікі[правіць | правіць зыходнік]
Пасля Другой сусветнай вайны Польскі вольны ўніверсітэт так і не ўзнавіў сваю дзейнасць у Варшаве і фармальна спыніў сваё існаванне ў 1952 годзе, пры гэтым яго філіял у Лодзі паслужыў асновай для ўтварэння ў 1945 годзе Лодзінскага ўніверсітэта.
У часы камуністычнага панавання ў Польскай Народнай Рэспубліцы, калі вучэбная праграма стала выкарыстоўвацца ў якасці палітычнага інструмента і шмат што з польскай гісторыі было падвергнута цэнзураванню ў спробе «сцерці» ўзгадванні пра польска-расійскія канфлікты (у прыватнасці, пра такія падзеі, як Польска-савецкая вайна, Катынскі растрэл, Бітва пад Прагай і г. д.)[14], традыцыя падпольнага Лятучага ўніверсітэта была адроджана ізноў: спачатку — у выглядзе Таварыства Польскага вольнага ўніверсітэта (польск.: Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej), якое пачало дзейнасць у Варшаве ў 1957 годзе, а двума дзесяцігоддзямі пазней — у выглядзе адукацыйных ініцыятыў, атрымаўшых гістарычныя назвы: Лятучы ўніверсітэт (1977) і Таварыства навуковых курсаў (1978), дзейнасць якіх была падтрымана польскімі дысідэнтамі: Стэфанам Амстэрдамскім, Анджэем Цэлінскім, Богданам Цывінскім, Альдонай Яўлоўскай, Янам Келяноўскім, Анджэем Кіёўскім, Тадэвушам Мазавецкім, Войцахам Астроўскім.
Шмат хто з удзельнікаў гэтых падпольных інстытуцый пацярпелі ў выніку пераследу з боку польскай міліцыі, мелі месца інцыдэнтамі, такія як калі бачнага дысідэнта Яцэка Куроня скінулі ўніз з лесвіцы або калі з падачы міліцыі злачынцамі была абрабавана яго кватэра. Нягледзячы на ціск, падпольныя адукацыйныя курсы працягвалі сваю дзейнасць ажно да ўвядзення ваеннага становішча ў Польшчы ў 1981 годзе, мэтай чаго хоць і было задушэнне руху «Салідарнасць», але гэта таксама спыніла і дзейнасць падпольнай адукацыі.
Пасля мірнай перамогі «Салідарнасці» па выніках парламенцкіх выбараў 1989 года, мэты, якія ставіліся ў дзейнасці ў тым ліку і другога Лятучага ўніверсітэта (вызваленне польскай адукацыі ад кантролю і цэнзуры камуністычнай партыі), былі ўрэшце дасягнуты.
Зноскі[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Betty Jean Lifton, The King of Children: The Life and Death of Janusz Korczak, p. 35, St. Martin's Press, 1997, ISBN 0-312-15560-3.
- ↑ Peter Brock, John Stanley, Piotr J. Wróbel, Nation And History, p. 167, University of Toronto Press, 2006, ISBN 0-8020-9036-2.
- ↑ а б в г д е ё David Palfreyman (ed.), Ted Tapperm, Understanding Mass Higher Education, Routledge (UK), 2004, ISBN 0-415-35491-9, Google Print, pp. 141—142.
- ↑ Barbara J Falk, The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe: Citizen Intellectuals and Philosopher Kings, Central European University Press, 2003, ISBN 963-9241-39-3, Google Print, p. 42.
- ↑ Christine Johanson, Women's Struggle for Higher Education in Russia, 1855—1900, McGill-Queen's Press, 1987, ISBN 0-7735-0565-2, Google Print, p. 23].
- ↑ Abraham Ascher, The Revolution of 1905: A Short History, Stanford University Press, 2004, ISBN 0-8047-5028-9, Google Print, p. 47.
- ↑ Peter Brock, John Stanley, Piotr J. Wróbel, Nation And History, University of Toronto Press, 2006, ISBN 0-8020-9036-2, Google Print, p. 7.
- ↑ Peter Waldron, The End of Imperial Russia, 1855—1917, Palgrave, 1997, ISBN 0-312-16537-4, Google Print, p. 120.
- ↑ Brian Porter, When Nationalism Began to Hate: Imagining Modern Politics in Nineteenth-Century Poland, Oxford University Press US, 2002, ISBN 0-19-515187-9, Google Print, p. 85.
- ↑ а б в г Betty Jean Lifton, The King of Children: The Life and Death of Janusz Korczak, St. Martin's Press, 1997, ISBN 0-312-15560-3, Google Print, pp. 35—40.
- ↑ а б в Margarita Diaz-Andreu, Excavating Women: A History of Women in European Archaeology, Routledge (UK), 1998, ISBN 0-415-15760-9, Google Print, p. 88.
- ↑ Haan, edited by Francisca de; Daskalova, Krassimira; Loutfi, Anna (2005). Biographical dictionary of women's movements and feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe : 19th and 20th centuries (1st ed.). New York: Central European University Press. ISBN 9637326391.
- ↑ а б в г Norman Davies, God's Playground: A History of Poland, Columbia University Press, 1982, ISBN 0-231-05352-5, Google Print, p. 235.
- ↑ Marc Ferro, The Use and Abuse of History: Or How the Past Is Taught to Children, Routledge, 2003, ISBN 0-415-28592-5, Google Print, p. 259.