Прагляд зыходнага тэксту старонкі Лівонская вайна

{{Узброены канфлікт
|дата=1558—1583
|месца=[[Паўночная Еўропа|Паўночная Еўропа]], [[Эстонія|Эстонія]], [[Лівонія|Лівонія]], [[Вялікае_Княства_Літоўскае|Вялікае Княства Літоўскае]], [[Руская_дзяржава|Маскоўскае Царства]]
|вынік=Перамога [[Рэч_Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], [[Шведская_імперыя|Швецыі]], [[Данія-Нарвегія|Даніі-Нарвегіі]]
|змены=Адыход:
*• Эстоніі да Швецыі
*• Лівоніі, [[Курляндскае і Земгальскае_герцагства|Курляндыі і Земгаліі]] да Рэчы Паспалітай
*• [[Саарэмаа]] да Даніі-Нарвегіі
|праціўнік1=
* [[File:Baltic coat of arms.svg|18px]] [[Лівонская канфедэрацыя]]
* {{flag|Вялікае Княства Літоўскае}} [[Вялікае Княства Літоўскае]] <small>''(да 1569)''</small>
* {{flag|Рэч Паспалітая}} [[Рэч Паспалітая]] <small>''(пасля 1569)''</small>
* {{flag|Швецыя}} [[Шведская імперыя|Швецыя]]
* {{flagicon|Данія}} [[Данія-Нарвегія|Данія-Нарвегія]]
* [[File:Прапор В.З..png|20px]] [[запарожскія казакі]]
* {{flagicon image|Transsylvanian Banner.svg}} [[Трансільванія]]
|праціўнік2=
* {{Flagicon image|Flag of Oryol ship (variant).svg}} [[Маскоўская дзяржава]]
* [[File:Coat of arms of the Kingdom of Livonia.svg|18px]] [[Лівонскае каралеўства]]
}}
'''Лівонская вайна, Інфлянцкая вайна'''<ref>У польскай і частцы сучаснай беларускай гістарыяграфіі асобна выдзяляецца '''Інфлянцкая вайна''' ([[1558]]—[[1570]]).</ref> ([[1558]]—[[1583]]) — вайна, якая вялася паміж [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавай]] з аднаго боку, і [[Лівонскі ордэн|Лівонскім ордэнам]], [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] ([[Рэч Паспалітая|потым Рэччу Паспалітай]]), [[Швецыя]]й з другога боку за кантроль над [[Лівонія]]й.

== Перад падзеямі ==
Да сярэдзіны XVI ст. [[Лівонскі ордэн]] ператварыўся ў [[Лівонская канфедэрацыя|Лівонскую канфедэрацыю]]. Тэрыторыі Лівонскай канфедэрацыі складаліся з зямель уласна Лівонскага ордэна, [[Дэрпцкае біскупства|Дэрпцкага біскупства]], [[Эзель-Вікскае біскупства|Эзэль-Вікскага біскупства]], Рыжскага арцыбіскупства разам з [[Рыга]]й, а таксама [[Курляндыя|Курляндыі]]. Рыга, [[Дэрпт]], [[Рэвель]] дзейнічалі амаль незалежна. Гэта была дэцэнтралізаваная дзяржава, таксама падзеленая рэлігійна. Адзінай інстытуцыяй, якая аб’ядноўвала ўсіх, быў рэгулярна скліканы Ландтаг. Таксама арцыбіскуп Рыжскі і магістр Лівонскага ордэна трывала сапернічалі за першынство ў канфедэрацыі. З 1520-х гадоў на тэрыторыях канфедэрацыі паступова распаўсюджваецца [[Рэфармацыя]], яна сутыкалася з супрацівам прадстаўнікоў ордэна, якія ў рознай ступені трымаліся каталіцызму. Лівонскі ордэн быў значна аслаблены феадальнымі міжусобіцамі і імкнуўся знайсці саюзнікаў супраць ваеннай пагрозы Маскоўскай дзяржавы. Маскоўскае царства захапіла [[Наўгародская дзяржава|Ноўгарад]] (1478) і [[Пскоўская рэспубліка|Пскоў]] (1510) і выйшла да мяжы з Лівонскай канфедэрацыяй. Масква набыла яшчэ больш моцы пасля захопу [[Казанскае ханства|Казанскага]] (1552) і [[Астраханскае ханства|Астраханскага]] (1556) ханстваў. Масква, у сваю чаргу, імкнулася атрымаць выхад да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] і, т.ч., на гандлёвыя шляхі ў [[Еўропа|Еўропу]]. Пабудаваны ў 1550 г. па загадзе цара [[Іван Жахлівы|Івана]] новы порт у [[Івангорад]]зе, на ўсходнім беразе ракі [[Нарва (рака)|Нарвы]], не задавальняў патрэбы царства праз мелкаводдзе. Іван падкрэсліваў, што існаванне Лівонскай канфедэрацыі немагчыма без пасіўнай падтрымкі Масквы і ў выпадку неабходнасці пагражаў вайной.

У 1557 годзе быў заключаны ваенны саюз Лівонскага ордэна і ВКЛ супраць Маскоўскай дзяржавы.

Адсутнасць дастатковай колькасці круглагодна незамярзаючых партоў моцна абмяжоўвалі доступ Швецыі да балтыйскага гандлю. Але Швецыя хутка багацела дзякуючы гандлю лесам, жалезам, меддзю, росту флоту і блізкасці да партоў Лівоніі праз вузкі [[Фінскі заліў]]. Швецыя імкнулася да экспансіі ў Лівонію, але ўмяшанне рускага цара часова прыпыніла гэтыя намаганні праз [[Руска-шведская вайна (1554—1557)|руска-шведскую вайну 1554—1557 гг.]], якая скончылася Наўгародскім перамір’ем.

== Ваенныя дзеянні ==

=== Вайна ў Лівоніі ===
У студзені [[1558]] г. маскоўскія войскі пачалі вайну супраць [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]] і хутка занялі шэраг гарадоў і замкаў ([[Нарва]], [[Дэрпт]], [[Нейгаўз]], [[Тарту]] і інш.) ва ўсходняй частцы Лівоніі, наблізіліся да [[Рэвель|Рэвеля]] і [[Рыга|Рыгі]], дзе ў [[1559]] г. адбылося спаленне расійскімі войскамі рыжскага флоту. Кіраўніцтва ордэна заключыла перамір’е (1559 г.) з Масквой і звярнулася па дапамогу да еўрапейскіх манархаў, але згоду на ваенную дапамогу даў толькі вялікі князь літоўскі [[Жыгімонт Аўгуст]], разумеючы небяспеку маскоўскага заваявання Лівоніі. Летам 1559 г. у [[Вільня|Вільні]] быў скліканы вальны сойм, які разглядаў гэту просьбу вялікага магістра Готарда Кетлера. Узамен за пераход усяго Ордэну пад [[пратэктарат]] ВКЛ Жыгімонт абавязаўся ([[31 жніўня]] 1559 г.) скіраваць пасольства да [[Іван IV|Івана IV]] з патрабаваннем спыніць вайну, а ў выпадку адмовы пачаць вайну з Масквой.

У лістападзе 1559 г., пасля адмоўнага адказу Івана IV, войска ВКЛ на чале з гетманам [[Мікалай Радзівіл Руды|Мікалаем Радзівілам Рудым]] (некалькі тысяч наймітаў) пачало баявыя дзеянні на тэрыторыі Інфлянтаў. Тры разы ў Інфлянты хадзіла [[паспалітае рушэнне]]. У [[1560]] г. рускія войскі занялі [[Марыенбург]], [[Эрмес]], [[Фелін]]. У ліпені [[1561]] г. войска ВКЛ на чале з Радзівілам Рудым уступіла ў [[Лівонія|Лівонію]], але было разбіта пад [[Пярну]].

У выніку новых ваенных няўдач Лівонскі ордэн фактычна распаўся. Апошні магістр Готард Кетлер перадаў у сакавіку [[1562]] г. [[Мікалай Радзівіл Чорны|Мікалаю Радзівілу Чорнаму]] (стрыечны брат Мікалая Радзівіла Рудога) пячатку Ордэна і ключы ад Рыгі. Часткі ордэнскай тэрыторыі перайшлі да [[Данія|Даніі]] (востраў [[Востраў Саарэмаа|Эзель]] у 1560) і [[Швецыя|Швецыі]] (паўночная [[Эстонія]] і востраў [[Востраў Хіюмаа|Дага]] ў 1561 г.). Нарэшце, у лістападзе 1561 г. у Вільні было падпісана пагадненне, згодна з якім вялікі магістр ордэна Готард Кетлер аб’яўляўся свецкім князем у [[Курляндыя|Курляндыі]] і губернатарам у астатняй частцы Лівоніі, якая станавілася правінцыяй пад уладай Вялікага Княства Літоўскага (з [[1569]] г. — Рэчы Паспалітай). Так перастала існаваць ваенна-царкоўная дзяржава — Лівонскі ордэн.

Тым часам Маскоўская дзяржава заключыла перамір’е з Швецыяй (1561) і пачала вайну супраць ВКЛ.

=== Вайна ў ВКЛ ===
У 1562 г. маскоўскія войскі, карыстаючыся тым, што войска ВКЛ было ў Інфлянтах, здзейснілі шэраг нападаў на ўсходнія землі ВКЛ ([[Дуброўна]], [[Копысь]], [[Шклоў]], [[Орша]], [[Віцебск]]). Быў узяты Невель, каля якога ў жніўні [[1562]] г. 4-тысячнае войска ВКЛ білася з 15-тысячным войскам Масквы на чале з [[Андрэй Курбскі|Андрэем Курбскім]].

Увесь гэты час афіцыйнага стану вайны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай не было. Аднак у [[1562]] г. Іван IV распаўсюдзіў свае планы на землі ВКЛ, называючы сваёй вотчынай ужо «ўсю Літоўскую зямлю».

У [[1563]] г. вялікае маскоўскае войска на чале з самім Іванам IV выйшла з [[Вялікія Лукі|Вялікіх Лукаў]] і абклала [[Полацк]], які здаўся пасля двутыднёвай [[аблога|аблогі]] (31 студзеня — 15 лютага), адкрываючы шлях углыб ВКЛ, да Вільні (200 км). Войска ВКЛ, высланае на дапамогу Полацку, было разбіта пад [[Глыбокае|Глыбокім]]. Военачальнікі ВКЛ у перамовах (люты 1563 г.) здолелі дамагчыся перамір’я да лістападу 1563 г. Паводле ўмоў перамір’я войскі ВКЛ не маглі падступаць да Полацкай зямлі, яшчэ не цалкам занятай маскоўскім войскам, што дало Івану IV свабоду дзеянняў у гэтых землях (разбурэнне [[Лукомль|Лукомля]] [[8 жніўня]] 1563 г., спаленні і разбурэнні іншых паселішчаў Полаччыны).

Вялікае пасольства Жыгімонта ў Маскве (Ю. Хадкевіч, Р. Валовіч) спрабавала дасягнуць міру з Іванам IV, але перамовы (канец 1563 — 9 студзеня 1564) сарваліся, бо абодва бакі не жадалі саступаць, нават часова, правы на Полацкі павет і Інфлянты.

Ваенныя дзеянні ўзнавіліся ў 1564 наступам на ВКЛ вялікіх войскаў (корпусаў) Шуйскага і братоў Сярэбраных. Аднак перамогі войска ВКЛ [[Бітва на Уле|над Улай]] і [[Бітва пад Оршай (1564)|над Дуброўнай]] сарвалі маскоўскі паход. Драбнейшыя ваенныя дзеянні (набегі) працягваліся ўвесь [[1564]] год. Моцна пацярпелі ўсходнія землі [[Беларусь|Беларусі]], войскі ВКЛ хадзілі на маскоўскую частку Інфлянтаў і Вялікія Лукі.

Паражэнні 1564 абвастрылі барацьбу рускага баярства супраць Івана IV. У красавіку 1564 у ВКЛ збег [[Андрэй Курбскі]].

У [[1565]] тактычныя дзеянні працягваліся, войскі ВКЛ пустошылі [[Пскоўшчына|Пскоўшчыну]], перамаглі пад Красным Гарадком, хадзілі на Севершчыну, панеслі паразу пад [[Чарнігаў|Чарнігавам]] (пад кам. гетмана П. Сапегі). Саюзнік Жыгімонта хан [[Даўлет-Гірэй]] хадзіў на Разаншчыну.

Зацягнутая вайна схіліла Івана IV да ўзнаўлення мірных перамоў. У жніўні 1565 года ваенныя дзеянні былі спыненыя, аднак вялікае пасольства Жыгімонта Аўгуста (Ю. Хадкевіч, Ю. Тышкевіч, М. Галабурда і інш.) прыехала ў Маскву толькі ў маі [[1566]] года. Па-ранейшаму несумяшчальныя патрабаванні абодвух бакоў прывялі да адкладу далейшых перамоў у ліпені 1566 года.

[[Земскі сабор]] (1566) ухваліў вайну Івана IV за Лівонію, таму падрыхтоўка да ваенных дзеянняў працягвалася. Маскоўская дзяржава ў 1566—1569 ставіла на Полацкай зямлі свае замкі (Усвяты ў ліпені 1566, Сокал на Дрысе, Ула на Дзвірне ўвосень 1566, таксама Суша, Сітна, Красны, Казьян, [[Усвят]], Туроўля). Падчас узвядзення чарговага замка Кап’е на возеры Суша летам [[1567]] войска ВКЛ напала і разбіла маскоўскі 8-тысячны ахоўны корпус, не зважаючы на перамір’е. У тыя самыя дні лета 1567 маскоўскае пасольства прыбыло ў [[Гродна]], проста на [[сойм]], але выставіла такія непрымальныя патрабаванні, што перамовы практычна не адбыліся.

У жніўні 1567 года ізноў пачаліся актыўныя ваенныя дзеянні. Вялікае войска Масквы сабралася каля [[Вялікія Лукі|Вялікіх Лукаў]] і пайшло на Інфлянты, але вярнулася да Вялікіх Лукаў і [[Таропец|Тарапца]], даведаўшыся пра збор паспалітага рушэння ВКЛ. Ваенныя дзеянні ізноў перайші ў дробныя пагранічныя сутычкі (напрыклад, войска ВКЛ узяло Сітна зімой 1567, хадзіла ў паходы на [[Веліж]] і Усвяты, потым на Белае на Смаленшчыне ў студзені [[1568]], перамагло пад Веліжам у студзені 1568).

Сабранае глыбокай восенню 1567 года паміж [[Маладзечна]]м і [[Лебедзева (Маладзечанскі раён)|Лебедзевым]] войска земскай службы ВКЛ (да 50 тыс. чал.) паспрабавала перанесці ваенныя дзеянні на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы, але дзейнічала нерашуча, і ў выніку пад вясну 1568 года рушэнне разыйшлося, нічога не дасягнуўшы. Пасля няўдалага паходу на Маскву ў 1568 годзе працягваліся малазначныя тактычныя дзеянні (перамога ВКЛ у баі пад [[Лепель|Лепелем]], узяцце [[Ула (аграгарадок)|Улы]] ў верасні; спаленне пасадаў [[Віцебск]]а маскоўскім войскам). Новае перамір’е было парушана маскоўскімі нападамі на замкі ў Інфлянтах.

=== Перамір’е ВКЛ і Масквы ===
Польскія феадалы нічым не дапамагалі свайму саюзніку, а толькі чакалі зручнага моманту для атрымання карысці з цяжкага становішча ВКЛ, і такі момант наступіў, калі пачаліся [[Люблінскі сойм (1569)|перамовы ў Любліне]].<ref>{{крыніцы/Юхо 1992}}…</ref> Аднак пасля падпісання Люблінскай уніі Маскоўскай дзяржаве давялося мець справу ўжо з сіламі дзвюх дзяржаў. Таксама ў [[1569]] татарска-турэцкае войска зрабіла паход на Астрахань. На гэты час абодва бакі ўжо моцна стаміліся ад вайны, і ў канцы 1569 года ў Маскву выехала новае вялікае пасольства, гэтым разам ад Рэчы Паспалітай. Ізноў абодва бакі не адступалі ад свайго жадання мець [[Полацк]] і [[Рыга|Рыгу]]. У выніку, згодна з умовамі 3-гадовага трактату аб прымірэнні (1570), Полацкая зямля была падзеленая. Да Масквы часова адыйшлі Полацк, [[Малое Сітна|Сітна]], [[Езярышча|Азярышча]], [[Усвяты]] і замкі Туроўля, Сокал, Крэчэт, Красны, Суша. У 1572 перагаворы ўзнавіліся, Жыгімонт Аўгуст жадаў вярнуць Полацк, але Іван IV не згаджаўся. Неўзабаве ў 1572 г. Жыгімонт памёр, і Полацк застаўся пад маскоўскай уладай.

=== Узнаўленне вайны ў Лівоніі ===
У 1571 годзе крымскі хан Даўлет-Гірэй спаліў Маскву. Карыстаючыся безуладдзем у Рэчы Паспалітай (1572—1575), Іван IV узнавіў вайну супраць Швецыі (1572), заняў у Лівоніі Вейсенштэйн (1572) і Пернаў (1575), да 1577 года — амаль усё ўзбярэжжа, узяў у аблогу Рэвель.

=== Узнаўленне вайны ў ВКЛ ===
[[Файл:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|left|thumb|250px|[[Ян Матэйка]] «Стэфан Баторый пад Псковам»]]
Новаабраны кароль [[Стэфан Баторый]] ажыццявіў у 1577—1579 гадах энергічную падрыхтоўку да ўзнаўлення вайны за Полаччыну. Сканцэнтраванае каля Свіры 41-тысячнае войска выйшла сушай праз Глыбокае да Дзісны і вадой праз пратокі Нарач-Паставы ў Дзісну да Дзвіны. У Дзісне войска пераправілася і з поўначы падышло да Полацка ў ліпені 1579 года і аблажыла горад 11 жніўня 1579. Дажджлівы год не дазваляў ужываць запальныя ядры, маскоўскія ўмацаванні падпалілі ўручную і 30 жніўня горад здаўся. Пры ўступленні ў горад войскаў Рэчы Паспалітай была разрабавана і часткова спалена бібліятэка [[Полацкі Сафійскі сабор|Сафійскага сабора]].

На працягу ліпеня—жніўня быў заняты шэраг меншых маскоўскіх замкаў, 4 верасня ўзятая Туроўля, 11 верасня штурмам узятая і спалена крэпасць Сокал разам з гарнізонам і часткай штурмаваўшых, 16 кастрычніка без бою занятая крэпасць Суша. У снежні 1579 года была ўзятая Няшчарда.

На працягу 1580 у час паходу войска Рэчы Паспалітай на Маскву былі вернуты і тыя землі Полаччыны, якія пасля 1579 заставаліся пад уладай Масквы (Себеж, Завалачча, замкі Азярышча, Усвяты). Былі занятыя Вялікія Лукі, атакаваныя Холм і Старая Руса. Шведскае войска заняло [[Карэла|Карэлу]] (1580), [[Нарва|Нарву]], [[Івангорад]], [[Кінгісеп|Ям]], [[Капор'е]] (усё — 1581), абклалі Арэшак (1581).

У 1581 годзе Баторый з раёна [[Дзісна|Дзісны]] рушыў да Вострава (узяты 21 жніўня 1581) і Пскова. Атрад Радзівіла Рудога 5 жніўня 1581 выйшаў з Віцебска на Веліж, Таропец, Старую Русу і злучыўся пад Псковам з галоўнай арміяй. 26 жніўня 1581 войска РП пачало 5-месячную няўдалую аблогу Пскова.

== Канец вайны ==
Незадаволенасць вайной у Рэчы Паспалітай і няўдача аблогі Пскова вымусілі Баторыя пачаць перамовы, і 15 студзеня 1582 года быў заключаны [[Ям-Запольскі мір|Ям-Запольскі 10-гадовы мір]]. Лівонія, Веліж і Полацк вярнуліся ў ВКЛ. Паводле Плюскага міру (1583) за Швецыяй засталіся Паўночная [[Эстонія]], Нарва, Ям, Капор’е, Івангорад.

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* [[Генадзь Сагановіч]]. Полацкая вайна: 1563—1579 гг. // Адраджэнне: Гіст. альманах. Вып. 1 / Склад. і навук. рэд. А. П. Грыцкевіч. — Мн.: Універсітэцкае, 1995. — 259 с.: іл. ISBN 985-09-0088-1. С.63—82.
* [[А. А. Яноўскі]]. Лівонская вайна // {{крыніцы/БелСЭ|6}}. С.361.
* Янушкевіч А. [https://kamunikat.org/download.php?item=2172-3.pdf Ваенныя дзеянні паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай у 60-я гады XVI стагоддзя] // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 14. Беласток, 2000. — Эл.рэсурс kamunikat.org
* Dybaś, Bogusław (2009), «Zwischen Warschau und Dünaburg. Die adligen Würdenträger in den livländischen Gebieten der Polnisch-Litauischen Republik», in North, Michael (ed.), Kultureller Austausch: Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung (in German), Köln/Weimar: Böhlau, ISBN 978-3-412-20333-7

{{Літоўска-маскоўскія войны}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Лівонская вайна| ]]
[[Катэгорыя:Войны XVI стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Войны Рэчы Паспалітай]]
[[Катэгорыя:Войны Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Войны Маскоўскай дзяржавы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1236—1569)]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1569—1795)]]