Прагляд зыходнага тэксту старонкі Місісіпі

{{значэнні}}
{{Рака
 |Назва                  = Місісіпі
  |Нацыянальная назва    = en/Mississippi
 |Выява                  = Miss R dam 27.jpg
  |Подпіс выявы          =  Місісіпі на поўнач ад [[Сент-Луіс]]а
 |Даўжыня                = 3734
 |Плошча басейна         = 2981000
 |Басейн                 = Атлантычны акіян
 |Расход вады            = 12743
  |Месца вымярэння       = 
 |Выток                  = Нікалет-Крык
  |Месцазнаходжанне вытока = 
  |Вышыня вытока         = 450
  |s_lat_dir = N|s_lat_deg = 47|s_lat_min = 14|s_lat_sec = 23
  |s_lon_dir = W|s_lon_deg = 95|s_lon_min = 12|s_lon_sec = 27
  |Каардынаты вытока      = 
 |Вусце                   = Мексіканскі заліў
  |Месцазнаходжанне вусця   = 
  |Вышыня вусця           = 0
  |m_lat_dir = N|m_lat_deg = 29|m_lat_min = 09|m_lat_sec = 13
  |m_lon_dir = W|m_lon_deg = 89|m_lon_min = 15|m_lon_sec = 03
  |Каардынаты вусця       = 
 |Ухіл ракі              = 
 |Краіна                  = ЗША
  |Рэгіён                 = 
   |Раён                 = 
}}
[[Файл:Mississipi River - New Orleans.JPG|thumb|right|300px|Місісіпі ў Новым Арлеане]]
'''Місісі́пі''' ({{lang-en|Mississippi}}, МФА: {{IPA|[ˌmɪsəˈsɪpi]}}; на мове [[аджыбвэ, мова|аджыбвэ]] ''misi-ziibi'' або ''gichi-ziibi'' — «вялікая рака») — [[рака]] ў [[ЗША]], адна з найвялікшых рэк свету. Місісіпі — галоўная рака найбуйнейшай [[Рачная сістэма|рачной сістэмы]] ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]]<ref>[[United States Geological Survey]] Hydrological Unit Code: 08-09-01-00- Lower Mississippi-New Orleans Watershed</ref><ref name="USGSlongest">{{cite web
 |title       = Lengths of the major rivers
 |publisher   = United States Geological Survey
 |accessdate  = 2009-03-14
 |url         = http://ga.water.usgs.gov/edu/riversofworld.html
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20090305045437/http://ga.water.usgs.gov/edu/riversofworld.html
 |archivedate = 5 сакавіка 2009
 |url-status     = dead
}}</ref>. Працякае выключна на тэрыторыі Злучаных Штатаў Амерыкі, хоць яе [[Басейн вадаёма|басейн]] распаўсюджваецца і на [[Канада|Канаду]]. Вытокам Місісіпі лічыцца або [[Нікалет-Крык]]<ref>{{з ВСЭ|http://bse.sci-lib.com/article076972.html|Миссисипи (река в США)}}</ref>, або [[Айтаска|возера Айтаска]]<ref>[http://global.britannica.com/EBchecked/topic/385622/Mississippi-River Mississippi River] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131007111250/http://global.britannica.com/EBchecked/topic/385622/Mississippi-River |date=7 кастрычніка 2013 }} — Encyclopaedia Britannica</ref>, у які ён упадае. Выток размешчаны ў штаце [[Мінесота]] на вышыні прыкладна 530 м над узроўнем мора. Рака галоўным чынам цячэ ў паўднёвым кірунку і дасягае даўжыні ў 3770<ref name="USGSlongest" /> кіламетраў, сканчаючыся [[Дэльта Місісіпі, вусце ракі|шырокай дэльтай]] у [[Мексіканскі заліў|Мексіканскім заліве]]. Сама рака працякае па тэрыторыі 10 штатаў, а яе басейн ахоплівае 31 штат ад [[Скалістыя горы|Скалістых гор]] да [[Апалачы|горнай сістэмы Апалачы]]. Місісіпі займае чацвёртую пазіцыю ў [[Спіс рэк паводле даўжыні|спісе найдаўжэйшых рэк свету]] і дзявятую ў [[Спіс рэк паводле паўнаводнасці|спісе паводле паўнаводнасці]]. Місісіпі з’яўляецца часткай граніц або перасякае штаты Мінесота, [[Вісконсін]], [[Аява]], [[Ілінойс]], [[Місуры (штат)|Місуры]], [[Кентукі]], [[Тэнесі]], [[Арканзас]], [[Місісіпі (штат)|Місісіпі]] і [[Луізіяна]].

[[Індзейцы]] жылі на берагах Місісіпі і яе прытокаў з найстаражытнейшых часоў. Большасць з іх былі [[Паляўнічыя і збіральнікі|паляўнічымі і збіральнікамі]], але некаторыя, такія як [[Будаўнікі курганоў, ЗША|будаўнікі курганоў]], утваралі развітыя сельскагаспадарчыя абшчыны. Прыбыццё еўрапейцаў у 1500-х гадах назаўжды змяніла спрадвечны лад жыцця абарыгенаў. Першапачаткова рака выступала ў ролі бар’ера, фарміруючы межы [[Новая Іспанія|Новай Іспаніі]] і [[Новая Францыя|Новай Францыі]], а таксама ранніх Злучаных Штатаў, а затым стаўшы важнай транспартнай артэрыяй. У XIX стагоддзі, падчас апафеозу ідэі ''[[Відавочнае наканаванне|Відавочнага наканавання]]'', Місісіпі і некаторыя заходнія яе прытокі, галоўным чынам [[Місуры (рака)|Місуры]], паслужылі шляхамі заходняй экспансіі Злучаных Штатаў.

Пакрытая тоўстым слоем [[глей|глеістых]] адкладаў, [[даліна]] ракі з’яўляецца адным з найурадлівейшых рэгіёнаў ЗША, што паслужыла развіццю легендарнай эры [[параход]]аў на Місісіпі. Падчас [[Грамадзянская вайна ў ЗША|Грамадзянскай вайны]] захоп Місісіпі [[Саюз (ЗША)|сіламі Саюза]] паслужыў паваротным момантаў у супрацьстаянні ў сілу важнасці ракі як гандлёвага і транспартнага шляху. Па меры ўстойлівага росту гарадоў і з’яўлення на рацэ вялікіх караблёў і баржаў, якія выцеснілі ранейшыя маламерныя судны, з пачатку ХХ стагоддзя пачынаюцца маштабныя [[Гідратэхнічнае збудаванне|гідратэхнічныя]] працы, у выніку якіх на рацэ з’явілася мноства дамбаў, плацін, шлюзаў і іншых гідратэхнічных збудаванняў.

Сучаснае развіццё басейна Місісіпі прывяло да шэрагу экалагічных праблем, сярод якіх адной з найбуйнейшых з’яўляецца праблема забруджвання вод ракі сельскагаспадарчымі сцёкамі, што прывяло да ўзнікнення так званай {{не перакладзена 2|Мёртвая зона, экалогія|«мёртвай зоны»||Dead zone (ecology)|Dead zone}} Мексіканскага заліва. У апошнія гады адзначана няўхільнае зрушэнне Місісіпі да рукава [[Атчафалая]] ў дэльце ракі, што можа прывесці да катастрафічных наступстваў для портаў у дэльце, такіх як [[Новы Арлеан]]. Сістэма дрэнажаў і перамычак дазваляе стрымліваць гэты працэс, аднак з-за працэсаў вынасу грунта і эрозіі зрушэнне год ад года становіцца ўсё больш відавочным.

== Прытокі і азёры ==
[[Файл:CairoIL from space annotated.jpg|thumb|left|Упадзенне ракі [[Агая (рака)|Агая]] ў Місісіпі, штат [[Ілінойс]]]]
Найбольш доўгі прыток — [[Місуры (рака)|Місуры]]. Рака [[Місуры (рака)|Місуры]], утвораная ад зліцця рэк [[Джэферсан (рака)|Джэферсан]], [[Мадысан (рака)|Мадысан]] і [[Рака Галатын|Галатын]] — самая доўгая рака ў [[ЗША|Злучаных Штатах]]. Нароўні з [[Іртыш]]ом, Місуры з’яўляецца найбуйнейшым [[прыток]]ам свету. Узятыя разам, Джэферсан, Місуры і Місісіпі ўтвараюць найдаўжэйшую рачную сістэму Паўночнай Амерыкі. Адлегласць ад вытока Джэферсана да вусця Місісіпі — 6300 кіламетраў. Рака [[Арканзас (рака)|Арканзас]] з’яўляецца другім па даўжыні прытокам ракі Місісіпі. Самым паўнаводным прытокам з’яўляецца рака [[Агая (рака)|Агая]]. Найбуйнейшымі прытокамі Місісіпі з’яўляюцца [[Ілінойс (рака)|Ілінойс]] (левы), [[Дэ-Мойн (рака)|Дэ-Мойн]], [[Рэд-Рывер (прыток Місісіпі)|Рэд-Рывер]], [[Мінесота (рака)|Мінесота]] (правыя). Іншыя прытокі: [[Блэк-Рывер (Вісконсін)|Блэк-Рывер]], [[Чыпева (Вісконсін)|Чыпева]].

Недалёка ад [[Гранд-Рапідс]], штат [[Мінесота]], рака ўтварае возера [[Возера Уінібігашыш|Уінібігашыш]], якое распасціраецца больш чым на 11 км у шырыню. Таксама варта адзначыць возера [[Возера Аналаска|Аналаска]], недалёка ад [[Ла-Крос, Вісконсін|Ла-Кроса]], штат [[Вісконсін]], дзе рака мае шырыню 6,4 км, і возера [[Возера Пепін|Пепін]] — 3,2 км у шырыню. Першыя дзве шырокія вобласці з’яўляюцца возерам і [[вадасховішча]]м, а не свабоднымі водамі ракі. У іншых раёнах, дзе Місісіпі (за выключэннем возера Пепін — яно перавышае 1,6 км у шырыню ў некалькіх месцах) вельмі шырокая, воды ракі застаюцца свабоднымі.

== Адкрыццё ракі еўрапейцамі ==
Першым еўрапейцам, які дасягнуў берагоў Місісіпі, лічыцца іспанец [[Эрнанда дэ Сота, канкістадор|Эрнанда дэ Сота]] ([[1541]]), хоць існуюць і іншыя меркаванні. Першым з еўрапейцаў праплыў па рацэ [[Рабер дэ ла Саль]] у [[1681]]—[[1682]] гг. Вядома, што дэльта Місісіпі пазначана на карце ў «[[Геаграфія, Пталамей|Геаграфіі]]» [[Клаўдзій Пталемей|Пталамея]] выдання 1513 года<ref>[https://www.loc.gov/resource/rbc0001.2019rosen0624/?sp=247 Tabvla Terre Nove] // Claudii Ptolemei viri Alexandrini mathematice discipline philosophi doctissimi Geographie opus nouissima traductione e Grecorum archetypis castigatissime pressum, ceteris ante lucubratorum multo prestantius … MDXIII Marcii XII [12 Mar. 1513].</ref>. У 1518 ці 1519 годзе ў дэльту ракі заходзілі судны іспанскай экспедыцыі [[Алонса Альварэс дэ Пінеда|Алонса Альварэса дэ Пінеда]], а ў канцы кастрычніка 1528 года да дэльты Місісіпі выйшла іншая іспанская экспедыцыя — [[Панфіла дэ Нарваэс]]а, які, як і некалькі яго спадарожнікаў, патануў у водах ракі<ref>Магидович В. И., Магидович И. П. Очерки по истории географических открытий. Т. 2. М., 1983.</ref>. Іспанцы называлі раку «Рака Святога Духу» ({{lang-es|Rio del Espiritu Santo}}; хто даў ёй гэта імя — дэ Сота ці хтосьці з яго папярэднікаў, дакладна не вядома.

У [[XVII]] стагоддзі пачалося даследаванне ракі французскімі падарожнікамі. У [[1682]] годзе ўся нізіна Місісіпі была абвешчана ўладаннем Францыі і ў гонар французскага караля [[Людовік XIV|Луі XIV]] была [[Французская Луізіяна|названа Луізіянай]]. У [[1718]] годзе за 160 кіламетраў ад вусця быў заснаваны [[Новы Арлеан]]. Паводле [[Парыжскі мірны дагавор, 1763|Парыжскага дагавора 1763 года]] землі на ўсход ад вусця Місісіпі былі перададзены [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], а на захад — [[Іспанія|Іспаніі]]. У [[1800]] годзе [[Францыя]] выкупіла [[Луізіяна, Новая Іспанія|Іспанскую Луізіяну]], а ў [[1803]] годзе [[Луізіянская купля|прадала яе]] [[ЗША]]. Перамога над Вялікабрытаніяй у Арлеанскай бітве ў [[1812]] годзе дала ЗША права на валоданне ўсім [[вусце ракі|вусцем]] ракі Місісіпі.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Місісіпі| ]]
[[Катэгорыя:Рэкі, якія ўпадаюць у Атлантычны акіян]]
[[Катэгорыя:Рэкі Аявы]]
[[Катэгорыя:Рэкі Арканзаса]]
[[Катэгорыя:Рэкі Вісконсіна]]
[[Катэгорыя:Рэкі Ілінойса]]
[[Катэгорыя:Рэкі Кентукі]]
[[Катэгорыя:Рэкі Луізіяны]]
[[Катэгорыя:Рэкі Мінесоты]]
[[Катэгорыя:Рэкі Місісіпі]]
[[Катэгорыя:Рэкі Місуры]]
[[Катэгорыя:Рэкі Тэнесі]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]