Прагляд зыходнага тэксту старонкі Насякомыя

{{Таксон
| regnum            = Жывёлы
| image file        = Insects collage.jpg
| latin             = Insecta
| author            = [[Linnaeus]], 1758
| children name     = [[Падклас]]ы і [[інфраклас]]ы:
| children          =
* '''[[Скрытнасківічныя]]''' (Entognatha)
* '''[[Адкрытасківічныя]]''' ({{нп5|Amyocerata||ru|Открыточелюстные}})
** '''[[Бяскрылыя насякомыя]]''' (Apterygota)
** '''[[Крылатыя насякомыя]]''' (Pterygota)
| wikispecies       = Insecta
}}
'''Насяко́мыя'''<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|год=1979|аўтар=АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа|загаловак=Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т|мова=be|том=3 Л — Паняты|месца=Мінск|выдавецтва=Галоўная рэдакцыя Беларус. Сав. Энцыклапедыі|старонак=672|старонкі=321|спасылка=https://knihi.com/none/Tlumacalny_slounik_bielaruskaj_movy_zip.html#TSBM3.djvu_|спасылка частка=https://knihi.com/none/Tlumacalny_slounik_bielaruskaj_movy_zip.html#TSBM3.djvu_319}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар=[[К. Крапіва]]|загаловак=Беларуска-рускі слоўнік|мова=be|выдавецтва=Беларуская Энцыклапедыя|месца=Мінск|выданне=4|isbn=978-985-11-0613-0|адказны=Пад рэд. А.Лукашанца; НАН Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы|спасылка=https://slounik.org/krapivabr|год=2012}}</ref> (''Insecta'') — [[Клас (біялогія)|клас]] [[Беспазваночныя|беспазваночных]] [[членістаногія|членістаногіх]] жывёл. Разам з [[мнаганожкі|мнаганожкамі]] адносяцца да падтыпу [[Трахейнадыхальныя|трахейнадыхальных]]. Цела насякомых пакрыта [[хіцін]]азаванай {{Нп5|Вонкавая марфалогія насякомых#Кутыкула|кутыкулай|ru|Наружная_морфология_насекомых#Кутикула}}, якая ўтварае [[Экзашкілет (біялогія)|экзашкілет]] і складаецца з трох аддзелаў: галавы, грудзей і брушка. У шмат якіх групах насякомых другі і трэці сегменты грудзей нясуць па пары крылаў. Ног тры пары, і яны мацуюцца на грудным аддзеле. Памеры цела насякомых ад 0,2 мм да 30 см і больш<ref name="Лер"/>.

Поўны {{Нп5|Біялагічны жыццёвы цыкл|жыццёвы цыкл|4=Biological life cycle}} насякомых уключае [[эмбрыён|эмбрыянальнае]] развіццё ([[яйцо]]) і постэмбрыянальнае, якое суправаджаецца [[метамарфоз]]ам. Вылучаюць два асноўныя тыпы метамарфозу — няпоўнае і поўнае ператварэнне. Няпоўнае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз развіцця (яйцо, {{Нп5|Лічынка насякомых|лічынка|ru|Личинка насекомых}} і [[імага]]), а поўнае — чатырох (яйцо, лічынка, [[кукалка]] і імага). У {{Нп5|Метамарфоз насякомых|насякомых з няпоўным ператварэннем|ru|Метаморфоз насекомых}} лічынкі знешне падобныя на дарослых насякомых, адрозніваючыся ад іх меншымі памерамі цела, адсутнасцю ці зачаткавым станам крылаў і палавых прыдаткаў. {{Нп5|Насякомыя з поўным ператварэннем|3=ru|4=Насекомые с полным превращением}} характарызуюцца чэрвепадобнымі лічынкамі, і толькі [[Імага|дарослыя асобіны]] маюць усе асаблівасці, характэрныя для атрада ў цэлым. У фазе лічынкі ў насякомых адбываецца рост і развіццё, а ў фазе імага — размнажэнне і рассяленне<ref name="ББ"/>.

Незвычайная разнастайнасць форм насякомых з’яўляецца іх дзіўнай асаблівасцю<ref name="ББ"/>. Апісана больш за 1 млн [[Біялагічны від|відаў]] насякомых<ref name="Zhang2013" />, што робіць іх самым шматлікім [[Клас (біялогія)|класам]] жывёл, якія займаюць разнастайныя [[экалагічная ніша|экалагічныя нішы]]<ref name="Грн"/> і сустракаюцца паўсюдна, уключаючы [[Антарктыда|Антарктыду]]<ref name="antarctica"/>.

Навука, якая вывучае насякомых, называецца '''[[энтамалогія]]й'''.
{{TOChidden}}

== Этымалогія назвы ==
Беларускае слова ''насякомае'', першапачаткова «(жывёла) насечаная, з насечкамі, якія аддзяляюць адзін членік ад іншага», [[Калька (лексіка)|калькавана]] з [[Руская мова|рус]].: ''насекомое'', якое ў сваю чаргу з’яўляецца калькай [[XVIII]] ст. з {{lang-fr|insecte}}, якое ўтварылася ад {{lang-la|insectum}} (залежны дзеепрыметнік ад дзеяслова {{lang-la2|inseco}} «разразаю, надразаю, рассякаю»). [[Лацінская мова|Лацінскае]] слова, у сваю чаргу, было скалькавана з {{lang-grc|ἔντομον}} (< {{lang-grc2|ἐντομή}} «надрэз, шчарбіна, зарубка» < {{lang-grc2|τέμνω}} «рэжу»)<ref name="Фасмер"/>, якое было ўведзена ў літаратуру [[Арыстоцель|Арыстоцелем]]. [[Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч|Браніславу Тарашкевічу]] належыць спроба адаптаваць гэтае слова на беларускай у форме ''насечнік''<ref>Гл.: [[s:Пан Тадэвуш (Міцкевіч/Тарашкевіч)/Быліца трэцяя|Пан Тадэвуш (Міцкевіч/Тарашкевіч)/Быліца трэцяя]].</ref>.

Традыцыйна<ref>Згодна Этымалагічнаму слоўніку беларускай мовы і корпусам беларускіх тэкстаў</ref>, у беларускай мове рэдка выкарыстоўвалася агульнае азначэнне насякомых. Напрыклад, шырока ўжывалася слова ''казя́ўка'' і яму роднасныя. У слоўніку [[Сцяпан Міхайлавіч Некрашэвіч|Сцяпана Некрашэвіча]] і [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] 1928 г. беларускімі адпаведнікамі гэтага паняцця значыліся лексемы ''казя́ўка'', ''казу́рка'', ''казю́рка<ref>{{Кніга|загаловак=Этымалагічны слоўнік беларускай мовы|спасылка частка=https://archive.org/details/ESBM_1978-2017/ESBM_4/page/94/mode/2up|том=4 К — Каята|месца=Мінск|год=1988|выдавецтва=Навука і тэхніка|мова=be|адказны=В. У. Мартынаў|старонкі=94|старонак=327}} — слоўнік адзначае, што па сэнсе слова казурка/казюрка бліжэй да «букашка», «казяўка», «казюлька» і з’яўляецца роднасным да слова «божая кароўка»</ref>'', ''жу́жла''<ref>{{Кніга|загаловак=Этымалагічны слоўнік беларускай мовы|спасылка частка=https://archive.org/details/ESBM_1978-2017/ESBM_3/page/n117/mode/2up|том=3 Г — І|месца=Мінск|год=1985|выдавецтва=Навука і тэхніка|мова=be|адказны=В. У. Мартынаў|старонкі=243|старонак=408}} — слоўнік адзначае роднаснасць слова да «жук»</ref>, ''шасьціножка'', ''жамяра''<ref>{{Кніга|загаловак=Этымалагічны слоўнік беларускай мовы|спасылка частка=https://archive.org/details/ESBM_1978-2017/ESBM_3/page/n101/mode/2up|том=3 Г — І|месца=Мінск|год=1985|выдавецтва=Навука і тэхніка|мова=be|адказны=В. У. Мартынаў|старонкі=208|старонак=408}} — у слоўніку слова азначаецца як «адыходы пры выцісканні», «драбяза»</ref><ref>{{Кніга|isbn=5-341-00918-5|месца=Мінск|год=1925 (1993)|выдавецтва=Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі (Народная асвета)|аўтар=Мікола Байкоў, Сьцяпан Некрашэвіч|загаловак=Беларуска-расійскі слоўнік|спасылка частка=https://slounik.org/search?dict=bn&search=%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B5}}</ref>. Апошнія два варыянты прапаноўваліся ў 1926 г. тэрміналагічнай камісіяй [[Інстытут беларускай культуры|Інбелкульта]]<ref>Беларуская навуковая тэрміналогія. Вып. 8 : Слоўнік лясных тэрмінаў : [расійска-беларускі слоўнік] / Інстытут беларускай культуры, Сельскагаспадарчая секцыя. — 1926. — С. 33.</ref>. У акадэмічным «[[Руска-беларускі слоўнік Александровіча|Руска-беларускім слоўніку]]» 1937 г. пад рэдакцыяй [[Андрэй Іванавіч Александровіч|Андрэя Александровіча]] адзіным адпаведнікам падавалася лексема ''насякомае''<ref name=":0">Руска-беларускі слоўнік / Акадэмія навук БССР, Інстытут літаратуры, мастацтва і мовы. — Менск [Мінск] : Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1937. — С. 200.</ref>.

== Сістэматыка ==
{{main|{{нп5|Сістэматыка насякомых||ru|Систематика насекомых}}}}
Лацінская назва {{btname|'''Insecta'''|([[Карл Ліней|Linnaeus]], 1758)}} мае фармальнае аўтарства [[Карл Ліней|Карла Лінея]] ў сілу правілаў {{Нп5|Міжнародны кодэкс заалагічнай наменклатуры|Міжнароднага кодэкса заалагічнай наменклатуры|en|International Code of Zoological Nomenclature}}, паводле якога дата выхаду 10-га выдання лінееўскай «[[Сістэма прыроды|Сістэмы прыроды]]» ([[1758]]) з’яўляецца зыходнай датай прыярытэту для ўсіх назваў заалагічных [[таксон]]аў. У дачыненні да тыпіфікаваных назваў відаў, родаў, сямействаў і прамежкавых паміж імі дзейнічаюць правілы Міжнароднага кодэкса заалагічнай наменклатуры, але на такія нетыпіфікаваныя назвы, як ''Insecta'', яны не распаўсюджваюцца. У выніку гэтага ў навуковай літаратуры выкарыстоўвалі назву «Insecta» для самых розных таксонаў. Зыходна, з часоў [[Арыстоцель|Арыстоцеля]], гэта назва адносілася да наземных [[Членістаногія|членістаногіх]] ([[Шасціногія|шасціногіх]], [[Павукі|павукападобных]] і іншых), але не да [[Ракападобныя|ракападобных]]. Ліней змясціў ракападобных у клас ''Insecta'', так што ''Insecta'' паводле Лінея прыблізна адпавядае цяперашняму таксону ''Arthropoda'' ([[членістаногія]])<ref name="Клюгэ"/>. [[Жан-Батыст Ламарк]] адносіў да класа ''Insecta'' толькі крылатых насякомых, але не ўсіх. Іншыя аўтары выкарыстоўвалі назву ''«Insecta»'' у тым ці іншым значэнні, прамежкавым паміж лінееўскім і ламаркаўскім. Найбольш традыцыйным з’яўляецца выкарыстанне назвы ''«Insecta»'' ({{Нп5|Уільям Элфард Ліч|3=en|4=William Elford Leach}}, [[1815]]) — у значэнні [[шасціногія]]; але і ў сучаснай навуковай літаратуры назву ''«Insecta»'' ужываюць не менш чым у трох ці чатырох розных значэннях<ref name="Клюгэ"/>. Тэрмін ''[[шасціногія|Hexapoda]]'' выкарыстоўваецца як яшчэ адно абазначэнне ''Insecta'', асабліва ў тых выпадках, калі прымітыўныя [[бяскрылыя насякомыя]] (''Apterygota'') не разглядаюцца як сапраўдныя насякомыя.
У старой сусветнай літаратуры «насякомымі» часцей за ўсё завуць групу, якая ў шырокім аб’ёме ўключае [[Бяскрылыя насякомыя|першаснабяскрылых насякомых]] і ўсіх ''[[Pterygota]]'' (часам выкарыстоўваюць і назва ''Hexapoda''). У сучасным разуменні клас ''Insecta'' прымаецца ў вузейшым аб’ёме<ref name="Zhang2013" />. [[Двуххвосткі]], [[Нагахвосткі|калембалы]] і [[Бязвусікавыя насякомыя|бязвусікавыя]] вучонымі або супрацьпастаўляюцца насякомым, утвараючы асобны клас ''[[Entognatha]]'', або лічацца самастойнымі класамі<ref name="Zhang2013" /><ref name="Барнс"/>.

{{нп5|Сістэматыка насякомых|Сістэматыка класа|ru|Систематика насекомых}}, прадстаўленая ў розных працах, адлюстроўвае розныя погляды іх аўтараў і з’яўляецца дыскусійнай. Унутры класа насякомых абгрунтавана вылучэнне [[клада]]ў (падкласаў) {{Нп5|Archaeognatha|3=ru|4=Archaeognatha}} і ''Dicondylia'' (''[[Zygentoma]]'' + ''[[Pterygota]]''). [[Крылатыя насякомыя|Крылатых насякомых]] дзеляць на клады ''[[Ephemeroptera]]'' + {{Нп5|Odonatoptera|3=ru|4=Одонатоидные}} + ''[[Neoptera]]''. У інфракласе [[Neoptera|навакрылыя насякомыя]] вылучаюць каля 30 атрадаў, якія групуюцца ў некалькі кладаў (кагорты, надатрады), статус якіх дыскутуецца (напрыклад, {{Нп5|Polyneoptera|3=ru|4=Polyneoptera}}, {{Нп5|Paraneoptera|3=ru|4=Paraneoptera}}, {{Нп5|Oligoneoptera|3=ru|4=Oligoneoptera}} або {{Нп5|Holometabola|3=ru|4=Holometabola}})<ref name="Grimaldi2005" />. Не сціхаюць спрэчкі, якія тычацца сістэматычнага становішча ці неабходнасці захавання статусу цэлага шэрагу [[таксон]]аў. Напрыклад, самастойныя раней атрады {{нп5|рознакрылыя клапы||ru|Клопы}} і {{нп5|раўнакрылыя||ru|Равнокрылые}} цяпер аб’ядноўваюцца ў атрад [[паўцвердакрылыя]], а атрад [[тэрміты]] ўключаны ў атрад {{Нп5|тараканападобныя|4=Dictyoptera}}. У той жа час [[вееракрылыя]] (якія часам аб’ядноўваліся з жукамі) і [[багамолавыя]] (аб’ядноўваліся з тараканамі) сучаснымі аўтарамі зноў разглядаюцца як асобныя атрады<ref name="Zhang2013" />.

Адрозніваюць [[бяскрылыя насякомыя|першаснабяскрылых насякомых]] (напр. [[шчацінахвосткі]]), а таксама вышэйшых, або крылатых насякомых, якіх падзяляюць на 2 групы: з няпоўным і поўным ператварэннем.
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
У групу з няпоўным ператварэннем уваходзяць атрады:
* [[аўсянікі]]
* [[багамолы]]
* [[вошы]]
* [[вяснянкі]]
* [[клапы]]
* [[палачнікі]]
* [[пузыраногія]]
* [[пухаеды]]
* [[сенаеды]]
* [[скурыстакрылыя]]
* [[стракозы]]
* [[тараканавыя]]
* [[тэрміты]]
* [[эмбіі]]
* [[гемімерыды]]
* {{нп5|грылаблатыды||ru|Гриллоблаттиды}}
* [[зараптэры]]
* [[прамакрылыя]]
{{Col-2}}
У групу з поўным ператварэннем уваходзяць атрады:
* [[блохі]]
* [[вееракрылыя]]
* [[віслакрылыя]]
* [[вярблюдкі]]
* [[двухкрылыя]]
* [[жукі]]
* [[матылі]]
* [[перапончатакрылыя]]
* [[сеткакрылыя]]
* [[скарпіёнавы мухі]]
* [[ручайнікі]]
{{Col-end}}

== Колькасць відаў ==
Станам на жнівень 2013 года вучонымі апісаны {{s|1 070 781}} [[Біялагічны від|від]] насякомых, уключаючы {{s|17 203}} выкапнёвых віды<ref name="Zhang2013" />.
Адзнака агульнай дакладнай колькасці насякомых знаходзіцца ў прамежку ад прыкладна 2 млн<ref name="Nielsen"/>, {{s|5—6 млн}}<ref name="Raven"/><ref name="Chapman"/> да каля 8 млн<ref name="Hammond"/> відаў. Штогод апісваецца не менш за 7000—7500 новых для навукі відаў<ref name="Захваткин"/>. Сярод чатырох дзясяткаў сучасных і вымерлых атрадаў вылучаюцца 5 найбуйнейшых: [[цвердакрылыя]] ({{s|392 415}} відаў), [[двухкрылыя]] ({{s|160 591}}), [[лускакрылыя]] ({{s|158 570}}), [[перапончатакрылыя]] ({{s|155 517}}) і [[паўцвердакрылыя]] ({{s|104 165}})<ref name="Zhang2013" />.

Насякомыя вельмі разнастайныя, і большасць іх відаў дрэнна вывучана, таму вельмі цяжкай з’яўляецца дакладная ацэнка колькасці існых відаў. Некаторыя з апісаных відаў вядомыя па знаходках толькі з адной мясцовасці ці нават па адзінаму асобніку<ref name="GroveS2000"/>.

== Біялагічныя асаблівасці ==
Даўжыня ад 0,2 мм ([[наезнікі]]-яйцаеды) да 33 см (трапічныя [[палачнікі]]). Цела членістае, укрыта кутыкулай (утварае вонкавы шкілет) і адчувальнымі ўтварэннямі — сэнсіламі, падзелена на галаву, грудзі і брушка. Галава нясе ротавыя органы (грызучага, сысучага, колюча-сысучага або ліжучага тыпу), простыя і пару [[Фасетачныя вочы|складаных (фасетачных) вачэй]], пару вусікаў — антэн. Грудзі з 3 членікаў (пярэдня-, сярэдня- і заднягрудзі), якія нясуць па пары членістых ног і ў большасці відаў 1—2 пары перапончатых крылаў (на сярэдне- і заднегрудзях). Брушка з некалькіх (да 11) сегментаў, у многіх асякомых мае канцавыя прыдаткі (джалы, яйцаклады, [[цэркі]]). Поласць цела другасная. Будова органаў стрававання залежыць ад тыпу корму. Крывяносная сістэма незамкнёная, рух крыві (гемалімфы) забяспечваецца пульсуючым аддзелам спіннога сасуда — сэрцам. Органы дыхання — сістэма трубачак (трахей), праз якія паветра непасрэдна дасягае тканак і клетак цела, у водных лічынак — шчэлепы. Развіты эндакрынныя, пахучыя, слінныя, воска- і шоўкааддзяляльныя, ядавітыя і іншыя залозы. Выдзяляльная сістэма прадстаўлена мальпігіевымі сасудамі, ц.н.с. — т.зв. галаўным мозгам, падглотачным гангліем і брушным ланцужком тулаўных гангліяў. Валодаюць зрокам, нюхам, слыхам, дотыкам, пачуццём смаку і гігратэрмічным пачуццем. Паводзіны разнастайныя і складаныя.

Большасць насякомых раздзельнаполыя, з выяўленым палавым дымарфізмам. Развіццё з метамарфозам — няпоўным (уключае 3 стадыі: [[яйцо]], лічынка, або [[Німфа (біялогія)|німфа]], і дарослае насякомае, або [[імага]]) ці поўным (паміж лічынкай і імага — стадыя [[Кукалка|кукалкі]]).

== Памеры ==
[[Файл:Phobaeticus chani Bragg, 2008; Paratype Male.jpg|міні|Найбуйнейшае вядомае насякомае — ''{{нп5|Phobaeticus chani||en|Phobaeticus chani}}.'']]
[[Файл:Thysania agrippina 0001b L.D.jpg|thumb|Найбуйнейшы ў свеце матылёк — [[тызанія агрыпіна]] (''Thysania agrippina'') з размахам крылаў да 28 см.]]

Памеры прадстаўнікоў групы вагаюцца ў шырокіх межах. У наш час найбуйнейшым насякомым лічыцца [[прывідавыя|палачнік]] ''{{нп5|Phobaeticus chani||en|Phobaeticus chani}}''<ref name="Bragg"/>. Яго найбольш буйны асобнік з [[Калімантан]]а мае даўжыню 357 мм, а з выцягнутымі канечнасцямі — 567 мм<ref name="nhm.ac"/>. Папярэднім рэкардсменам па даўжыні цела быў палачнік ''{{нп5|Phobaeticus kirbyi||en|Phobaeticus kirbyi}}'' з максімальнай даўжынёй 328 мм, а з выцягнутымі канечнасцямі — 546 мм<ref name="Brock"/>. Некаторыя выкапні [[таксон]]ы, напрыклад {{нп5|Меганеўры|меганеўра|ru|Меганевры}}, дасягалі даўжыні 50 см пры размаху крылаў да 70 см<ref name="Шванвич"/>.

Самым буйным [[жук]]ом лічыцца [[дрывасек-тытан]] з [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]], які дасягае даўжыні 167 мм<ref name="Heque"/>. Другім па велічыні з’яўляецца [[жук-геркулес]], асобныя асобіны самцоў якога дасягаюць даўжыні {{s|160—165 мм}}<ref name="Kafer"/>. [[Соўкі|Соўка]] {{нп5|Соўка агрыпіна|тызанія агрыпіна|ru|Совка агриппина}} з’яўляецца найбуйнейшым па размаху крылаў [[Лускакрылыя|матылём]] у свеце — да 28 см<ref name="kaabak"/><ref name="ufrecord"/>. Самым буйным дзённым матылём з’яўляецца {{bt-bellat|арнітаптэра каралевы Аляксандры|Ornithoptera alexandrae}} — размах крылаў самак да 27,3 см<ref name="NHM"/>. Самкі ''{{нп5|Coscinocera hercules||ru|Павлиноглазка геркулес}}'' з [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Новая Гвінея|Новай Гвінеі]] маюць самую вялікую плошчу крылаў — да {{s|263,2 см²}}. Адным з самых вялікіх матылёў з’яўляецца таксама ''{{нп5|Attacus atlas||ru|Attacus atlas}}'', найбуйнейшыя асобнікі самак дасягаюць 24 см у размаху крылаў<ref name="ufrecord"/>.

Самымі маленькімі насякомымі ў свеце з’яўляюцца самцы паразітычных [[Наезнікі|наезнікаў]] ''{{нп5|Dicopomorpha echmepterygis||ru|Dicopomorpha echmepterygis}}'': даўжыня іх цела прыкладна 0,139 мм<ref name="ifas"/>. Раней рэкорд належаў віду ''{{нп5|Megaphragma caribea||en|Megaphragma caribea}}'' з даўжынёй 0,170 мм<ref name="dm"/>. Найдрабнейшымі насякомымі з’яўляюцца таксама {{нп5|Ptiliidae||ru|Перокрылки}} з трыбы ''{{нп5|Nanosellini||ru|Nanosellini}}'' (''{{нп5|Ptiliidae||ru|Перокрылки}}''), якія маюць даўжыню менш за 1 мм; сярод іх жук ''{{нп5|Scydosella musawasensis||ru|Scydosella musawasensis}}'' (300 мкм), ''{{нп5|Vitusella fijiensis||ru|Vitusella fijiensis}}'' (310 мкм), ''{{нп5|Nanosella||ru|Nanosella}}'' (ад 300 да 400 мкм), ''{{нп5|Nanosella fungi||ru|Nanosella fungi}}'' (0,25 мм)<ref name="рэкардсмены"/>. Гэта адны з найдрабнейшых прадстаўнікоў непаразітычных відаў насякомых<ref name="Polilov"/>.

Такім чынам, самыя буйныя вядомыя насякомыя пераўзыходзяць самых дробных па даўжыні цела ў 1500 раз<ref name="Шванвич"/>.

== Знешняя будова ==
[[Файл:Melolontha melolontha insect morphology.jpg|thumb|350px|Агульная схема вонкавай будовы насякомых на прыкладзе {{Нп5|Хрушч майскі заходні|майскага хрушча|ru|Хрущ майский западный}}.
A — галава, B — грудзі, C — брушка. 1 — вусікі, 2 — складанае вока, 3 — сцягно, 4 — дзве пары крылаў (у гэтым выпадку другая пара знаходзіцца пад першай), 5 — галёнка, 6 — лапка, 7 — кіпцік, 8 — ротавы апарат, 9 — пярэднягрудзі, 10 — сярэднягрудзі, 11 — заднягрудзі, 12 — [[стэрніт]]ы брушка, 13 — {{Нп5|пігідый|3=en|4=Pygidium}}.]]

Цела насякомых падраздзяляецца на тры сегментаваныя аддзелы: ''галава, грудзі'' і ''брушка''<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>. Кожны сегмент падраздзяляецца на чатыры часткі — верхняе паўкольца завецца ''[[тэргіт]]'', ніжняе паўкольца завецца ''стэрніт'', бакавыя сценкі — ''[[плейрыты]]''. Пры абазначэнні ўзаемнага размяшчэння частак цела і органаў тэрмінам «дарсальны» (''dorsalis'') пазначаюць верхні бок цела, а «вентральны» (''ventralis'') — ніжні бок. Вылучаюць таксама {{нп5|Мезасома (марфалогія)|мезасому|ru|Мезосома (морфология)}} (у [[Мурашкі|мурашак]] з трох грудных сегментаў і першага чэраўнога сегмента прападэума) і {{нп5|Метасома (марфалогія)|метасому|ru|Метасома (морфология)}} ({{нп5|Петыёль|сцяблінка|ru|Петиоль}} і брушка).

Адметнай рысай насякомых з’яўляецца наяўнасць у іх хітынавага [[Экзашкілет (біялогія)|экзашкілета]], які ўяўляе сабой вонкавае покрыва цела і канечнасцей<ref name="Рос"/>. {{нп5|Вонкавая марфалогія насякомых#Кутыкула|Кутыкула|ru|Наружная морфология насекомых#Кутикула}}, якая пакрывае цела, утварае шчыльны вонкавы экзашкілет, але ў шэрагу выпадкаў яна мяккая і тонкая. Цвёрды вонкавы шкілет стварае перавагі ў параўнанні з [[Пазваночнік|пазваночнымі]]: абараняе цела звонку і павялічвае супраціўленне дэфармацыі. Вонкавая кутыкула падзелена на асобныя шчыткі — ''[[Склерыт (экзашкілет членістаногіх)|склерыты]]'' (''sclerites''). Паверхня покрываў звычайна нясе рознага роду вырасты, складкі, шыпы, лускавінкі, шчацінкі, дробныя валаскі — ''хетоіды''. Да кутыкулы адносяць таксама рухомыя скурныя валаскі — ''хеты''.

Афарбоўка цела і яго частак у насякомых вельмі разнастайная. Адрозніваюць структурную і пігментную афарбоўку. Структурная звязана з некаторымі спецыфічнымі асаблівасцямі паверхневай структуры кутыкулы (мікраскапічнымі рабрынкамі, пласцінкамі, лускавінкамі і да т.п.), якія ствараюць эфекты [[Інтэрферэнцыя святла|інтэрферэнцыі]], [[Дыфракцыя|дыфракцыі]] і [[Дысперсія святла|дысперсіі святла]] — металічныя бліскучыя адценні. Пігментная афарбоўка абумоўлена [[пігмент]]амі, якія часта ўтрымліваюцца ў экзакутыкуле, радзей у клетках [[Гіпадэрма|гіпадэрмы]] ці {{нп5|Тлушчавае цела|тлушчавага цела|ru|Жировое тело}}. У многіх насякомых назіраецца спалучэнне гэтых двух тыпаў афарбоўкі. Большасць відаў насякомых маюць вельмі яркія малюнкі на розных частках свайго цела. Пераважна ярка афарбаваны насякомыя з дзённай актыўнасцю, прымеркаваныя да раслінных субстратаў. Для многіх відаў, якія перамяшчаюцца па паверхні глебы ці маюць начную актыўнасць, характэрна аднатонная і пераважна цёмная афарбоўка цела. Афарбоўка можа быць аднакаляровай або складацца з камбінацыі некалькіх колераў, пераважна двух — трох, радзей — большай колькасці колераў. На агульным фоне могуць мецца плямы, палосы ці любы іншы малюнак<ref name="Рос"/>.

=== Галава ===
[[Файл:Hypostomal bridge in insect diagram - BEL.svg|thumb|330px|Схема будовы галавы насякомых.]]
[[Файл:Evolution insect mouthparts coloured.svg|thumb|330px|Розныя тыпы ротавага апарата насякомых: '''A''' — які грызе, '''B''' — ліжуча-грызучы, '''C''' — смактальны.'''a''' — вусікі; '''c''' — складанае вока; '''lb''' — лябіум; '''lr''' — лабрум; '''md''' — мандзібулы; '''mx''' — максіла.]]
Галава (''caput'') знешне нячленістая, але эвалюцыйна ўтварылася шляхам зліцця пяці сегментаў падчас {{Нп5|Алігамерызацыя органаў|алігамерызацыі|ru|Олигомеризация органов}} цела. Захаванымі канечнасцямі гэтых сегментаў з’яўляюцца ''вусікі'', ці ''антэны першыя'' (''antennae''), і 3 пары ротавых сківіц — нячленістыя ''верхнія сківіцы'', або ''{{нп5|Жавалы|мандзібулы|en|Mandible (insect mouthpart)}}'' (''mandibulae''), членістыя ''ніжнія сківіцы'', ці ''{{Нп5|максілы||en|Maxilla (arthropod mouthpart)}}'' (''maxillae''), і членістая, знешне няпарная ''ніжняя губа'' (''labium''), якая з’яўляецца другой парай ніжніх сківіц, што зліліся паміж сабой. Адрозніваюць некалькі тыпаў ротавых органаў, з якіх першасным з’яўляецца ''грызучы'', прызначаны для раздзірання і паглынання адносна цвёрдай ежы. Падчас эвалюцыі ўзнікла некалькі мадыфікацый гэтага зыходнага тыпу, якія ў розных груп насякомых маюць розную будову. У адных выпадках харчаванне звязана з праколам харчовага субстрата — ''колюча-смактальны'' ротавы апарат ({{нп5|рознакрылыя клапы||ru|Клопы}}, [[тлі]], [[цыкады]], [[камары]] і інш.), у іншых прыём ежы не суправаджаецца праколам — ''трубчаста-смактальны тып'' — у большасці [[лускакрылыя|матылёў]]<ref name="Рос"/>. ''Грызуча-ліжучы'' тып прыстасаваны да харчавання вадкай ежай і характэрны для вос і пчол. Адмысловую мадыфікацыю ўяўляе ''мускоідны'' тып ротавага апарата, які ўзнік у [[мухі|мух]] і прыстасаваны да спажывання як вадкай, так і цвёрдай ежы. Іншы шлях развіцця зыходнага ротавага апарата назіраецца ў [[скрытнасківічныя|скрытнасківічных]], ніжняя губа якіх злілася з т.з. ''аральнымі складкамі'', утварыўшы парныя ''сківічныя кішэні'', у якія пагружаны {{нп5|Жавалы|мандзібулы|en|Mandible (insect mouthpart)}} і максілы. Існуе таксама мноства іншых тыпаў, якія нярэдка ўяўляюць сабой пераходныя формы паміж вышэйапісанымі тыпамі<ref name="Рос"/>.

Асновай галавы з’яўляецца ''чарапная каробка'' (''epicranium''). На галаве адрозніваюць пярэднюю паверхню — ''лоб'' (''frons''), які зверху пераходзіць у ''цемя'' (''vertex'') і далей назад — у ''патыліцу'' (''occiput''). Спераду ад ілба ляжыць добра адасобленая пласцінка — ''{{нп5|Кліпеус|шчыток|en|Clypeus (arthropod anatomy)}}'' (''clypeus''), далей наперад (уніз) — ''{{Нп5|верхняя губа||ru|Верхняя губа}}'' (''labrum''), рухомы пласціністы скурны выступ, які прыкрывае зверху ротавыя органы. На баках галавы, пад вачамі, адрозніваюць ''шчокі'' (''genae''), якія ззаду пераходзяць у ''скроні'' (''tempora''), а знізу знаходзіцца ''горла'' (''gula''). З бакоў галавы размешчаны ''[[фасетачныя вочы]]'' (''oculi''), якія складаюцца з мноства глядзельных адзінак — ''{{Нп5|Аматыдый|аматыдыяў|ru|Омматидий}}'' — якія і з’яўляюцца асноўнымі органамі зроку. Яны характэрны амаль для ўсіх дарослых насякомых і лічынак {{Нп5|Метамарфоз насякомых|насякомых з няпоўным ператварэннем|ru|Метаморфоз насекомых}}. Другаснае іх знікненне адзначаецца ў [[Блохі|блох]] і [[Вееракрылыя|вееракрылых]]. Акрамя гэтага, паміж складанымі вачамі звычайна размешчана ад аднаго да трох ''{{нп5|Простыя вочкі ў бесхрыбетных|простых вочкаў|en|Simple eye in invertebrates}}'', ці ''вочкаў'' (''ocelli''). У залежнасці ад біялогіі становішча галавы неаднолькавае. Адрозніваюць ''гіпагнатычную'' галаву (''caput hypognathum'') — з ротавымі органамі, звернутымі ўніз, падобна нагам, — і ''прагнатычную'' галаву (''caput prognathum'') — з ротавымі органамі, звернутымі наперад. Першы тып звычайна характэрны для расліннаедных, а другі — для драпежных насякомых.

Вусікі знаходзяцца па баках ілба, паміж вачамі ці наперадзе іх, нярэдка ў адасобленай вусікавай упадзіне. Яны вельмі разнастайныя, характэрны для розных груп насякомых. У сваёй аснове вусікі складаюцца з патоўшчанага асноўнага членіка, званага ''дзяржальняй'' (''scapus''), за якай стаіць ''ножка'' (''pedicellus'') і, пачынаючы з трэцяга членіка, размяшчаецца асноўная частка — ''жгуцік'' (''flagellum''). Адрозніваюць некалькі тыпаў вусікаў<ref name="Рос"/>.

=== Грудзі ===

'''Тып канечнасці:'''
'''1.''' Бегальная (жужаль),
'''2.''' Скакальная (саранча),
'''3.''' Капальная (мядзведкі),
'''4.''' Плавальная (плывунец),
'''5.''' Хапальная (багамол),
'''6.''' Зборная (меданосная пчала).<br />
'''Частка канечнасці:'''
'''a.''' тазік,
'''b.''' вертлуг,
'''c.''' сцягно,
'''d.''' галёнка,
'''e.''' лапка.
Грудзі (''thorax'') складаюцца з трох сегментаў — ''пярэдне-, сярэдне-'' і ''заднягрудзі'' (''pro-, meso-, metathorax''). [[Тэргіт]]ы грудзі завуцца ''спінкай'' (''notum''), а [[стэрніты]] — ''кучкай'' (''sternum''). Адпаведна тром сегментам грудзі адрозніваюць ''пярэдня-, сярэдня-'' і ''задняспінку'' (''pro-, meso-, metanotum'') і таксама ''пярэдня-, сярэдня'' і ''заднягрудкі'' (''pro-, meso-, metasternum''). Кожны плейрыт грудзей падзелены швом прынамсі на два склерыты — спераду ''{{нп5|эпістэрнум||ru|Эпистернум}}'' (''episternum'') і ззаду ''эпімер'' (''epimerum'')<ref name="Лер"/>.

Ногі (''pedes'') прычленены да грудзей знізу, звычайна сядзяць у тазікавых упадзінах і складаюцца з ''тазіка'' (''coxa''), ''вертлуга'' (''trochanter''), ''сцягна'' (''femora''), ''галёнкі'' (''tibia'') і ''лапкі'' (''tarsus''). Тазік і вертлуг забяспечваюць неабходную рухомасць назе. У некаторых выпадках вертлуг складаецца з двух членікаў. Сцягно з’яўляецца самай буйной і моцнай часткай нагі, з прычыны таго, што мае магутную мускулатуру. Прылеглую да яго частку называюць ''каленам'' (''geniculus''). Галёнка забяспечана шыпамі (''spinae''), а на вяршыні — ''шпорамі'' (''calcariae''). Лапка звычайна расчлянёная, складаецца з двух—пяці членікаў і на вяршыні нясе пару кіпцікаў (''unguiculi''), паміж якімі размяшчаюцца шырокая прысоска — ''аролій'' (''arolium'') — або вузкі ''эмподый'' (''empodium''). Адпаведна спосабу жыцця ногі розных насякомых набылі спецыялізацыю, таму адрозніваюць некалькі іх тыпаў.

=== Крылы ===
{{main|{{нп5|Крылы насякомых||de|Flügel (Insekt)}}|{{нп5|Сістэма Комстака — Нідэма||ru|Система Комстока — Нидема}}}}
[[Файл:Venation of insect wing - BEL.svg|міні|400x400пкс|Схематычная выява асноўнага тыпу жылкавання крыла насякомых.]]
{{нп5|Крылы насякомых||de|Flügel (Insekt)}} (''alae'') уяўляюць сабой пласціністыя вырасты покрываў, звязаныя з комплексам іх мышцаў і ператвораных склерытаў грудзей. У тыповым выпадку крылаў дзве пары: пярэдняя, прымацаваная да сярэднягрудзей, і задняя — якая распаўзаецца на заднягрудзі. Крылы складаюцца з тонкай ''крылавай пласцінкі'' (''membrana''), умацаванай цвёрдымі ''жылкамі'' (''venae''), якія выконваюць ролю трывалага каркаса крыла. Жылкі падзяляюцца на падоўжныя і папярочныя, якія ўтвараюць у больш нізкаарганізаваных груп густую сетку і шматлікія ''вочкі'' (''cellulae''). Папярочныя жылкі ў вышэйшых форм скарачаюцца ў колькасці і часам знікаюць зусім, з прычыны таго, што галоўную ролю нясуць падоўжныя, папераменна выпуклыя і ўвагнутыя жылкі<ref name="Шванвич"/><ref name="Рос"/>.

У зыходным стане адрозніваюць наступныя падоўжныя жылкі: кастальную (''costa'', ці ''C''); субкастальную (''subcosta, Sc''); радыяльную (''radius, R''), забяспечаную ззаду галіной — радыяльным сектарам (''radii sector, RS''); сярэднюю (''media, M''), часам падзяляецца на пярэднюю (''MA'') і заднюю (''MP'') галіны; кубітальную (''cubitus, Cu''), у колькасці дзвюх, нярэдка збліжаных жылак — пярэдняй (''CuA'') і задняй (''CuP''); анальныя (''analis, A''). Таксама, у некаторых насякомых з поўным ператварэннем выступае невялікая інверталярэ пярэдняга крыла або югум (''jugum, JA'')<ref>{{Кніга|спасылка=http://insecta.bio.spbu.ru/z/INS-MIN/Neoptera.htm|аўтар=Н.Ю. Клюге|загаловак=«Систематика насекомых и принципы кладоэндезиса» — Глава VIII. СИСТЕМАТИКА NEOPTERA: ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА И ОРТОПТЕРОИДНЫЕ|год=2020|мова=ru}}</ref>.

У некаторых атрадаў насякомых крылы зведалі шэраг змен для выканання спецыяльных функцый. У лускакрылых і перапончатакрылых задняе крыло адрозніваецца ад пярэдняга як па функцыянальным значэнні, так па памеры і плошчы, а ў двухкрылых ператвараецца ў {{нп5|жужальца|жужальцы|en|Halteres}}. У [[Вееракрылыя|вееракрылых]] у жужальцы ператварылася пярэдняя пара крылаў. У [[жукі|жукоў]] пярэднія крылы эвалюцыянавалі ў {{Нп5|надкрылы||ru|Надкрылья}} для абароны задніх крылаў, схаваных у спакоі пад імі. Пярэднія крылы [[клапы|клапоў]] таксама могуць цвярдзець, а ў [[скурыстакрылыя|скурыстакрылых]], [[прамакрылыя|прамакрылых]], [[багамолавыя|багамолаў]] і тараканаў яны сталі скурыстымі і не прымаюць удзелу ў палёце.

У [[Шчацінахвосткі|шчацінахвостак]] і іншых бяскрылых насякомых з падкласа ''[[Apterygota]]'' крылы наогул адсутнічаюць. Большасць прадстаўнікоў падкласа ''[[Pterygota]]'' маюць крылы, аднак назіраюцца другасная іх страта ў асобных груп ([[блохі]], [[вошы]], [[пухаеды]]) і кароткакрыласць (брахіптэрыя). У некаторых з іх крылы могуць прысутнічаць толькі ў прадстаўнікоў аднаго полу, напрыклад, у [[Самец|самцоў]] {{Нп5|Восы-немкі|вос-немак|ru|Осы-немки}} (''Mutillidae'') і [[Вееракрылыя|вееракрылых]] (''Strepsiptera''). У рабочых асобін некаторых {{нп5|Сацыяльныя насякомыя|сацыяльных насякомых|ru|Общественные насекомые}}, такіх як [[мурашкі]] і [[тэрміты]], крылы таксама адсутнічаюць. Радзей сустракаецца іншы варыянт, калі крылы маюцца толькі ў самкі, як напрыклад, у наезнікаў з сямейства ''{{Нп5|Agaonidae||ru|Agaonidae}}''<ref name="Захваткин"/><ref name="Шванвич"/>.

=== Брушка ===
Брушка (''abdomen'') складаецца з мноства аднатыпных сегментаў, першапачаткова з дзесяці, не лічачы хваставога кампанента — ''тэльсана'', але ў такім відзе яно ёсць толькі ў некаторых [[бяскрылыя насякомыя|першаснабяскрылых]] і зародкаў. Нярэдка колькасць сегментаў скарачаецца да пяці — шасці і меней. На VIII і IX сегментах знаходзяцца палавыя адтуліны і вельмі часта — вонкавыя палавыя прыдаткі, таму гэтыя сегменты звычайна завуць генітальнымі. Прэгенітальныя сегменты ў дарослых, як правіла, пазбаўлены прыдаткаў, а постгенітальныя маюць развіты толькі тэргіт X сегмента, тады як XI сегмент рэдукаваны і ўласцівыя яму прыдаткі — ''цэркі'' (''cerci'') — перамясціліся на X сегмент. Будова цэркаў вельмі разнастайная, а ў вышэйшых формаў яны [[Атрафія|атрафіраваны]]. Рэшткамі постгенітальных сегментаў з’яўляюцца склерыты, якія ляжаць дарсальна вакол анальнай адтуліны — зверху ''анальная пласцінка'' (''epiproctus''), па баках і знізу ніжнія ''анальныя створкі'' (''paraproctes''). Часам ({{Нп5|тараканападобныя|4=Dictyoptera}}, [[вухавёрткі]]) анальнай пласцінкай завуць менавіта X тэргіт. Прыдаткамі генітальных сегментаў з’яўляюцца ў самца ''грыфелькі'' (''styli'') — на IX стэрніце, у самкі — [[яйцаклад]] (''oviductus'') — парныя вырасты генітальных сегментаў, якія з’яўляюцца перайначанымі канечнасцямі. Дзявяты стэрніт самца ўтварае ''гіпандрый'', або ''генітальную пласцінку'' (''hypandrium''), але нярэдка генітальнай пласцінкай называюць наогул апошні бачны стэрніт. У вышэйшых груп усе гэтыя часткі падвяргаюцца [[Рэдукцыя (біялогія)|рэдукцыі]] ці мадыфікацыі (так, у {{Нп5|Apocrita|джалячых|ru|Стебельчатобрюхие}} [[перапончатакрылыя|перапончатакрылых]] яйцаклад пераўтвораны ў [[джала]], хоць выкарыстоўваецца таксама і па прамым прызначэнні). Пры рэдукцыі сапраўднага яйцаклада ў некаторых груп (напрыклад, у шмат якіх [[Цвердакрылыя|жукоў]]) узнікае другасны, тэлескапічны яйцаклад з моцна паменшаных у дыяметры вяршынных сегментаў брушка.

На канцы брушка самца размяшчаецца капулятыўны апарат, які мае складаную і неверагодна разнастайную будову ў розных атрадаў. Звычайна ў яго складзе маецца няпарная частка — пеніс (''penis''), які мае моцна склератызаваную канцавую частку — ''{{Нп5|эдэагус||de|Aedeagus}}'' (''aedeagus''). Будова капулятыўнага апарата мае найважнейшае значэнне ў сістэматыцы, з прычыны таго, што яна прыкметна адрозніваецца нават у {{Нп5|віды-двайнікі|відаў-двайнікоў|uk|Види-двійники}}; часта яго вывучэнне дазваляе вырашыць пытанні класіфікацыі родаў, сямействаў.

== Унутраная будова ==
[[Файл:Insect anatomy diagram.svg|400px|thumb|Марфалогія насякомага<br />
'''A''' — галава, '''B''' — грудзі, '''C''' — брушка.<br />
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. {{нп5|Антэна (біялогія)|антэна|en|Antenna (biology)}},<br />
2. {{нп5|Простыя вочкі ў бесхрыбетных|вочкі|en|Simple eye in invertebrates}} (ніжняе),<br />
3. вочкі (верхнія),<br />
4. [[Фасетачныя вочы|складанае вока]],<br />
5. мозг (cerebral [[Ганглій|ganglia]]),<br />
6. {{нп5|пярэднягрудзі||en|Prothorax}},<br />
7. дарсальная артэрыя,<br />
8. [[трахеі|трахеальная]] трубка (ствол з [[дыхальца]]м),<br />
9. [[сярэднягрудзі]],<br />
10. [[заднягрудзі]],<br />
11. пярэдняе {{нп5|Крылы насякомых|крыло|de|Flügel (Insekt)}},<br />
12. задняе крыло,<br />
{{col-3}}
13. сярэдняя кішка (страўнік),<br />
14. сэрца,<br />
15. яечнік,<br />
16. {{нп5|задняя кішка||en|Hindgut}} (кішэчнік, прамая кішка і анальная адтуліна),<br />
17. анус,<br />
18. вагіна,<br />
19. чэраўны [[ганглій]],<br />
20. [[мальпігіевы сасуды]],<br />
21. падушачка,<br />
{{col-3}}
22. кіпцікі,<br />
23. {{нп5|Ногі насякомых|лапка|en|Arthropod leg}},<br />
24. галёнка,<br />
25. сцягно,<br />
26. вертлуг,<br />
27. пярэдняя кішка (стрававод, страўнік),<br />
28. грудны ганглій,<br />
29. тазік,<br />
30. слінная залоза,<br />
31. {{нп5|падглотачны ганглій||en|Suboesophageal ganglion}},<br />
32. {{нп5|Ротавы апарат насякомых|ротавы апарат|en|Insect mouthparts}}<br />
{{col-end}}
]]

=== Дыхальная сістэма ===
[[Дыхальная сістэма]] большасці насякомых прадстаўлена мноствам [[Трахея|трахей]], што пранізваюць усё цела і адкрываюцца наверх з дапамогай [[дыхальца]]ў (стыгмаў)<ref name="Тыщенко"/>, якія рэгулююць паступленне паветра<ref name="Рос"/>. Трахейная сістэма насякомых можа быць адкрытай (тыповая для шмат якіх наземных відаў ці для водных насякомых, што дыхаюць атмасферным кіслародам) або замкнутай. Пры другім тыпе трахеі маюцца, але дыхальцы адсутнічаюць. Гэты тып характэрны для водных ці эндапаразітычных насякомых, якія дыхаюць кіслародам, раствораным у вадзе або ў поласцевай вадкасці гаспадара. Многія водныя лічынкі насякомых, маючы замкнутую трахейную сістэму, дыхаюць раствораным у вадзе кіслародам і меюць жабры, якія звычайна размяшчаюцца па баках брушных сегментаў ці на кончыку брушка<ref name="Тыщенко"/>.

У адкрытую трахейную сістэму паветра паступае праз дыхальцы, колькасць якіх змяняецца ад адной — дзвюх пар да васьмі — дзесяці пар. Колькасць і месцы размяшчэння дыхальцаў адлюстроўваюць прыстасаванне насякомых да ўмоў месцаў рассялення. Кожнае дыхальца вядзе ў атрыяльную поласць, сценкі якой утвараюць замыкальны апарат і сістэму фільтравання паветра. Трахеі галінуюцца і аблытваюць усе ўнутраныя органы. Канцавыя галіны трахей заканчваюцца зорчатай трахейнай клеткай, ад якой адыходзяць самыя дробныя разгалінаванні, якія маюць дыяметр {{s|1—2 мкм}} ({{Нп5|Трахеола|трахеолы|en|Tracheole}}). Іх кончыкі ляжаць на клетачных абалонках або пранікаюць унутр клетак. У шмат якіх добра лятаючых насякомых маюцца паветраныя мяшкі, якія ўяўляюць сабой пашырэнні падоўжных трахейных ствалоў. Іх поласць не з’яўляецца пастаяннай і можа спадацца пры выхадзе паветра. Паветраныя мяшкі бяруць удзел у вентыляцыі крылавай мускулатуры і выконваюць аэрастатычную функцыю, памяншаючы ўдзельную вагу лятаючых насякомых<ref name="Тыщенко"/>.

=== Тканкі ўнутранага асяроддзя ===
{{Гл. таксама|Гемалімфа|{{нп5|Міксацэль||ru|Миксоцель}}|{{нп5|Тлушчавае цела||ru|Жировое тело}}|{{нп5|Бактэрыём||de|Bakteriom}}}}
Тлушчавае цела і гемалімфу разглядаюць як адзіную сістэму тканак унутранага асяроддзя насякомых.
[[Файл:Bloodworm.jpg|thumb|250px|Лічынка [[Званцы|камара-дзергуна]], у крыві якой маецца дыхальны пігмент, роднасны [[гемаглабін]]у.]]
Гемалімфа з’яўляецца адзінай [[Тканкавая вадкасць|тканкавай вадкасцю]] ў целе насякомых. Яна складаецца з вадкага міжклетачнага рэчыва ([[Плазма крыві|плазмы]]) і формавых элементаў ([[Клетка|клетак]]). Плазма або бясколерная, або афарбавана ў жаўтлявы ці зеленаваты колер. Кроў лічынак камароў-званцоў чырванаватага колеру з-за наяўнасці [[пігмент]]у, роднаснага [[гемаглабін]]у, які пераносіць кісларод. Утрыманне вады ў гемалімфе 75—90 %. Плазма ўтрымлівае неарганічныя солі, пажыўныя рэчывы, [[ферменты]], [[гармоны]], пігменты. Рэакцыя гемалімфы слабакіслая ці нейтральная ([[pH]] = 6—7)<ref name="ББ"/>. Салёнасць гемалімфы адпавядае 0,7—1,3 % раствору {{нп5|Хларыд натрыю|хларыду натрыю|uk|Хлорид натрію}}<ref name="Тыщенко"/>.

Галоўная функцыя гемалімфы — забеспячэнне органаў пажыўнымі рэчывамі і выдаленне з іх прадуктаў абмену<ref name="Тыщенко"/>. Гемалімфа таксама ўтрымлівае гармоны, якія выдаткоўваюцца [[Эндакрынныя залозы|залозамі ўнутранай сакрэцыі]] і ўдзельнічаюць у рэгуляцыі фізіялагічных працэсаў. Дыхальная функцыя гемалімфы малаважная і абмежавана раствораным у ёй кіслародам. Гемалімфа таксама стварае ўнутраны ціск у арганізме насякомага, падтрымліваючы форму цела ў мяккацелых (напрыклад лічынак). Ціск гемалімфы выкарыстоўваецца для ажыццяўлення некаторых відаў механічнага перамяшчэння, напрыклад, для распасцірання крылаў, разгортвання хабатка, разрыву покрываў пры ліньцы. У некаторых насякомых ([[саранчовыя]], [[Конікавыя|конікі]], [[Шпанкі|жукі-шпанкі]], [[божыя кароўкі]]) гемалімфа выпырскваецца ў мэтах самаабароны ({{нп5|аўтагемарагія||en|Autohaemorrhaging}}) ці ўтрымлівае біялагічна актыўныя рэчывы і вылучаецца пры небяспецы<ref name="ББ"/><ref name="Рос"/>.
Важная функцыя [[імунітэт]]у, якую выконвае гемалімфа<ref name="ББ"/>. Імунная сістэма насякомых уключае яды і [[антыбіётыкі]] плазмы (напрыклад, {{нп5|кантарыдзін||en|Cantharidin}} і [[насуцін]]), бялковыя ферменты плазмы ({{нп5|лізацым||en|Lysozyme}}), а таксама амябоідныя гемацыты, якія здзяйсняюць {{нп5|фагацытоз||en|Phagocytosis}} аднаклетачных паразітаў і ўтвараюць гемацытарную капсулу вакол шматклетачных. У насякомых няма спецыфічнага імунітэту з утварэннем [[антыцелы|антыцелаў]] паводле тыпу імунітэту пазваночных. Аднак у некаторых насякомых назіраліся выпадкі кароткачасовага спецыфічнага імунітэту, дзе роля антыцелаў гулялі рэчывы небялковай прыроды. Пры пашкоджанні покрываў у многіх насякомых гемалімфа, якая выцякае наверх, здольна згортвацца і ўтвараць крывяны згустак<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>.

{{нп5|Тлушчавае цела||ru|Жировое тело}} ўяўляе сабой рыхлае клетачнае ўтварэнне, якое не мае строгай лакалізацыі і размяшчаецца ўнутры цела. Яго функцыя складаецца ў назапашванні запасаў пажыўных рэчываў і ўдзеле ў прамежкавым [[Абмен рэчываў|метабалізме]]. Падчас лінькі, галадання, [[метамарфоз]]у, пры развіцці палавых прадуктаў і {{нп5|Дыяпаўза|дыяпаўзе|en|Diapause}} адбываецца выдаткоўванне рэзервовых рэчываў, назапашаных у трафацытах тлушчавага цела. Шматлікія насякомыя, {{нп5|афагія|якія не харчуюцца на стадыі імага|en|Aphagia}}, існуюць за кошт запасаў, назапашаных у тлушчавым целе на лічынкавых стадыях. Акрамя трафацытаў, у склад тлушчавага цела ўваходзяць ўратныя клеткі, якія назапашваюць [[Мачавая кіслата|мачавую кіслату]], і міцэтацыты — адмысловыя клеткі, у якіх жывуць [[Сімбіёз|сімбіятычныя]] мікраарганізмы<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>.

=== Крывяносная сістэма ===
[[Крывяносная сістэма]] насякомых незамкнёная. [[Гемалімфа]] толькі часткова знаходзіцца ў органе кровазвароту — ''спінны сасуд'', які ўяўляе сабой мышачную трубку. У астатнім жа яна запаўняе поласць цела ({{нп5|Міксацэль||ru|Миксоцель}}) і прамежкі паміж органамі, абмываючы іх<ref name="ББ"/>.
''Спінны сасуд'' падзелены на 2 аддзелы: задні — ''сэрца'' — і пярэдні — ''аорту''<ref name="Рос"/>. Сэрца падзелена на камеры (ад чатырох да дзесяці, звычайна — 9), якія адпавядаюць брушным сегментам<ref name="Тыщенко"/>. У эвалюцыйна развітых групах маецца тэндэнцыя да памяншэння іх колькасці. Кожная камера сэрца мае па дзве ўваходныя адтуліны (вусцейкі ці осціі) з клапанамі, праз якія гемалімфа паступае ўнутр з поласці цела. У адтулінах паміж камерамі сэрца таксама маюцца клапаны, якія забяспечваюць рух гемалімфы ў адным кірунку. Задні канец сэрца звычайна закрыты<ref name="ББ"/>. Аорта пазбаўлена камер і клапанаў. У выніку пульсацый камер сэрца ажыццяўляецца рух гемалімфы ў задне-пярэднім кірунку (у некаторых насякомых назіраецца адваротнае цячэнне гемалімфы). Частата скарачэнняў сэрца залежыць ад віду насякомага, яго фізічнага стану, фазы развіцця і вагаецца ў межах ад 15 да 150 цыклаў у хвіліну<ref name="ББ"/>. Пры [[Дыястала|дыястале]] гемалімфа ўваходзіць у яе праз вусцейкі, а пры [[Сістала|сістале]] нагнятаецца наперад, у аорту. Аорта адкрываецца адтулінай у поласць галавы, куды праліваецца гемалімфа. У поласці цела насякомага кровазварот падтрымліваецца дзвюма дыяфрагмамі. Скарачэнне верхняй дыяфрагмы павялічвае ёмістасць калясардэчнай поласці, куды накіроўваецца гемалімфа ў момант дыясталы. Скарачэнне ніжняй дыяфрагмы спрыяе перамяшчэнню крыві ў поласці цела спераду назад. Такім чынам, сумесная праца сэрца і дыяфрагмаў ажыццяўляе цыркуляцыю гемалімфы ў арганізме насякомага: па спінным сасудзе — ззаду наперад, у поласці цела — спераду назад. Рух гемалімфы ў прыдатках цела (вусікі, ногі, крылы) ажыццяўляецца дадатковымі мясцовымі пульсуючымі органамі. Звычайна гэта пульсуючыя ампулы ці рухомыя мембраны (у нагах)<ref name="ББ"/><ref name="Тыщенко"/>.

=== Нервовая сістэма ===
[[Файл:Insects nervous system-bel.svg|міні|Схема будовы нервовай сістэмы насякомых: '''П''', протацэрэбрум; '''Д''', дэйтацэрэбрум; '''Т''', трытацэрэбрум; '''Г''', гнатацэрэбрум (падглотачны ганглій); '''ВЛ''', вентральны гангліевы ланцуг.]]
[[Цэнтральная нервовая сістэма]] (ЦНС) насякомых уяўляе сабой ланцуг асобных [[Ганглій|гангліяў]], злучаных адзіночнымі ці парнымі канектывамі. Самая пярэдняя частка нервовай сістэмы, званая ''мозгам'', займае [[Дарсальны|дарсальнае]] становішча ў адносінах да стрававальнага канала. Уся астатняя частка ЦНС знаходзіцца пад кішэчнікам. Мозг уяўляе сабой тры зрошчаныя гангліі і падзяляецца на тры аддзелы: ''пратацэрэбрум'', які адказвае за зрок і складаныя паводзінскія рэакцыі, ''дэйтацэрэбрум'' — [[Інервацыя|інервуе]] антэны — і ''трытацэрэбрум'' — інервуе ніжнюю губу, мышцы вакол ротавай адтуліны, унутраныя органы (вышэйшы цэнтр інервацыі ўнутраных органаў). Ад мозга адыходзяць дзве канектывы, якія агінаюць кішэчнік з абодвух бакоў і сыходзяцца на падглотачным гангліі, з якога пачынаецца вентральны нервовы ланцужок. Далейшыя гангліі ляжаць пад стрававальным трактам. Падглотачны ганглій складаецца з трох зрошчаных гангліяў і рэгулюе працу сківіц, гіпафарынкса і слінных залоз. Грудныя гангліі развіты лепш за брушныя, з прычыны таго, што рэгулююць працу канечнасцей і крылаў. Брушныя гангліі ў прагрэсіўных форм маюць тэндэнцыю да зліцця і ўкарачэння нервовага ланцужка ў цэлым. Поўны метамарфоз часта суправаджаецца канцэнтрацыяй і памяншэннем колькасці гангліяў у [[імага]] ў параўнанні з лічынкамі<ref name="Тыщенко"/>.

У насякомых са складанымі паводзінамі (сацыяльныя насякомыя) асабліва моцна развіты пратацэрэбрум, а ў ім — павялічаная пара [[Грыбападобныя целы|грыбападобных целаў]]. У іх сканцэнтраваны ўсе каардынуючыя і вышэйшыя асацыятыўныя цэнтры нервовай сістэмы<ref name="ББ"/> і замыкаюцца ўмоўна-рэфлекторныя сувязі. Набытыя навыкі пры іх разбурэнні страчваюцца (але [[безумоўныя рэфлексы]] захоўваюцца). Назіраецца [[карэляцыя]] паміж складанасцю паводзін і ступенню развіцця грыбападобных тэл. Напрыклад, сярод меданосных пчол грыбападобныя целы найбольш развіты ў рабочых пчол (якія выконваюць усе працы), а найменш у [[Труцень|трутняў]]<ref name="Захваткин"/>. У сярэднім памер грыбападобных целаў у меданосных пчол роўны {{дроб|1|15}} ад памераў усяго галаўнога мозга, а ў рабочых мурашак роду [[форміка]] яны складаюць амаль палову ўсяго мозга<ref name="Длусский1967" />.

[[Вегетатыўная нервовая сістэма]] інервуе ўнутраныя органы. Яна складаецца з трох аддзелаў — краніяльнага, тулаўнага і каўдальнага<ref name="Тыщенко"/>. Краніяльны аддзел прадстаўлены стаматагастрычнай сістэмай, якая інервуе пярэднюю кішку і сэрца. Стаматагастрычная сістэма ўяўляе сабой злучаны з трытацэрэбрумам франтальны ганглій перад мозгам, злучаны з ім зваротным нервам патылічны ганглій за мозгам, а таксама кардыяльныя і прылеглыя целы. Кардыяльныя целы ажыццяўляюць сакрэцыю сваіх гармонаў, а таксама назапашванне гармонаў нейрасакраторных клетак мозга. Асноўная функцыя прылеглых целаў — сінтэзаванне [[Ювенільны гармон|ювенільных гармонаў]]. Тулаўны аддзел вегетатыўнай нервовай сістэмы прадстаўлены няпарным нервам, які лічыцца аналагам [[Сімпатычная нервовая сістэма|сімпатычнай нервовай сістэмы]] ў [[Пазваночныя|пазваночных]]. У апошнім брушным гангліі няпарны нерв утварае дзве галіны, якія інервуюць заднюю кішку і палавыя органы (каўдальны аддзел вегетатыўнай нервовай сістэмы)<ref name="Тыщенко"/>.

=== Стрававальная сістэма ===
Стрававальная сістэма насякомых складаецца з [[Страўнікава-кішачны тракт|кішэчнага тракта]] і стрававальных залоз<ref name="Рос"/>. У некаторых прымітыўных груп усе тры аддзелы кішэчнага канала маюць від простай трубкі, а ў большасці насякомых кожны аддзел дыферэнцыяваны на спецыялізаваныя пададзелы. У большасці насякомых маюцца верхнясківічныя, ніжнясківічныя і лабіяльныя [[слінныя залозы]]. Найбольш развіты гронкападобныя лабіяльныя слінныя залозы, якія ў вусеняў ператвараюцца ў шоўкааддзяляльныя органы, пры гэтым функцыі слінных залоз выконваюцца мандзібулярнымі залозамі. У сліне ўтрымліваюцца розныя [[Ферменты стрававання|ферменты]]: [[карбагідразы]] ([[амілаза]], [[інвертаза]]), у [[Фітафагія|фітафагаў]] для расшчаплення вугляводаў; [[Ліпаза|ліпазы]] і [[Пратэаза|пратэіназы]] для пераварвання тлушчаў і бялкоў у драпежнікаў; пекціназа ў [[Сапраўдныя тлі|тлей]]; [[гіялуранідаза]] ў {{нп5|рознакрылыя клапы|клапоў|ru|Клопы}}, якая разбурае злучальныя тканкі; у крывасмактальных прысутнічаюць [[антыкаагулянты]]; [[аўксіны]], якія садзейнічаюць утварэнню {{нп5|Гал (біялогія)|галаў|en|Gall}} на раслінах<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>.
У некаторых насякомых слінныя залозы могуць прадукаваць [[шоўк]], [[ферамоны]] ці алатрафічныя рэчывы, якія вылучаюцца для харчавання іншых асобін. Перапончатакрылыя маюць таксама глотачныя залозы. [[Пчаліная матка]] з дапамогай ферамонаў мандзібулярных залоз тармозіць развіццё яечнікаў рабочых пчол, у якіх гэтыя ж залозы вылучаюць [[маткавае малачко]] для кармлення лічынак<ref name="Захваткин"/>.

Кішэчнік падзелены на тры аддзелы: ''пярэднюю, сярэднюю'' і ''заднюю кішкі'', аддзеленыя адна ад адной клапанамі. Кардыяльны клапан аддзяляе пярэднюю кішку ад задняй, а піларычны — сярэднюю ад задняй. Сценкі ўсіх аддзелаў кішэчніка ўтвораны аднаслойным [[эпітэлій|эпітэліем]], які звонку пакрыты падоўжнымі і кальцавымі мышачнымі валокнамі, якія забяспечваюць рух ежы ў кішэчніку. Услед за глоткай размешчаны тонкі стрававод. Ён можа мець [[дывертыкул]]ы і [[Валлё, анатомія|валлё]]. Перад пачаткам сярэдняй кішкі размешчаны правентрыкулус (мышачны страўнік), утвораны моцна развітымі кальцавымі мышцамі і кутыкулярнымі зубцамі. Ён забяспечвае дадатковае расціранне ежы і фільтраванне харчовых часціц, якія праз кардыяльны клапан перадаюцца ў сярэднюю кішку<ref name="Захваткин"/>.

Асноўным органам пераварвання і ўсмоктвання пажыўных элементаў служыць сярэдняя кішка, дзе харчовыя масы пад дзеяннем ферментаў расшчапляюцца на простыя арганічныя злучэнні. Апошнія або [[Абсорбцыя|абсарбуюцца]] клеткамі [[Эпітэлій|эпітэлія]] сценак кішэчніка, або [[Дыфузія|дыфундзіруюць]] у [[гемалімфа|гемалімфу]]. Будова сярэдняй кішкі залежыць ад тыпу ежы, якая паглынаецца. Задняя кішка падзелена рэктальным клапанам на тонкую і прамую кішкі, і ў ёй адбываюцца ўсмоктванне вады і фарміраванне [[экскрыменты|экскрыментаў]]. Тонкую кішку насяляюць сімбіёнтныя [[сапрафіт]]ныя [[бактэрыі]], [[прасцейшыя]] і грыбы, якія дапамагаюць сваім гаспадарам (асабліва [[Дэтрытафагі|сапрафагам]], [[Тэрміты|тэрмітам]] і іншым [[Ксілафагі|ксілафагам]]) у расшчапленні [[цэлюлоза|цэлюлозы]] да [[глюкоза|глюкозы]]<ref name="Захваткин"/>. Некаторыя мікраарганізмы-сімбіёнты насякомых могуць сінтэзаваць [[вітаміны]], [[стэрыны]] і [[незаменныя амінакіслоты]].
У некаторых насякомых стрававальная сістэма ў сталай стадыі развіцця не функцыянуе. Напрыклад, у [[Аднадзёнкі|аднадзёнак]] няма сківіц, а кішэчнік [[Рэдукцыя (біялогія)|рэдукаваны]]; яны не жывяцца і жывуць усяго некалькі гадзін ці дзён<ref name="Захваткин"/>.

=== Выдзяляльная сістэма ===
[[Файл:Trithemis aurora male 2 by kadavoor.jpg|міні|злева|Самец страказы {{Нп5|Trithemis aurora|3=en|4=Crimson marsh glider}}''.'']]
[[Мальпігіевы сасуды]] і задняя кішка служаць асноўнымі органамі выдзялення ў пераважнай большасці насякомых<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>. Найбольш прымітыўнымі органамі выдзялення з’яўляюцца парныя лабіяльныя органы [[Шчацінахвосткі|шчацінахвостак]]. Гэта гамолагі метамерных органаў [[кольчатыя чарвякі|кольчатых чарвякоў]], а таксама антэнальных і максілярных залоз [[Ракападобныя|ракападобных]]. Яны складаюцца з пачатковага мяшэчка, звілістага лабірынта, вывадной пратокі, якая адкрываецца адтулінай над ніжняй губой<ref name="Тыщенко"/>.

У больш дасканалых груп насякомых асноўным органам выдзялення з’яўляюцца [[мальпігіевы сасуды]]<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>. Яны маюць выгляд трубачак, якія адкрываюцца на мяжы сярэдняй і задняй кішак. Часта мальпігіевы сасуды свабодна заканчваюцца ў гемалімфе. Іх колькасць вар’іруе ў розных групах ад дзвюх — васьмі да 80—100 штук. У шэрагу выпадкаў мае месца ''крэптанефрыя'', калі кончыкі мальпігіевых сасудаў большаюць да задняй кішкі (сустракаецца ў жукоў, сеткакрылых, [[вусень|вусеняў]] і {{Нп5|Псеўдавусень|лічынак пільшчыкаў|uk|Псевдогусінь}}), што памяншае страту вільгаці. Мальпігіевы сасуды і задняя кішка з’яўляюцца органамі ''эмунктарыяльнай экскрэцыі'' і вызваляюць арганізм насякомага ад прадуктаў абмену рэчываў шляхам іх вываду ў навакольнае асяроддзе. У органах ''накапляльнай экскрэцыі'' [[метабаліты]] накопліваюцца ў клетках ці тканках без непасрэднага іх вылучэння з арганізма. У насякомых такімі органамі з’яўляюцца {{нп5|тлушчавае цела||ru|Жировое тело}} і прыкардыяльныя клеткі<ref name="Рос"/>. Лічынкі перапончатакрылых, чыё развіццё адбываецца ў сотах, не вылучаюць экскрыменты да моманту акуклення, і канчатковыя прадукты іх метабалізму адкладваюцца ў тлушчавым целе<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>.
Прыкардыяльныя клеткі размяшчаюцца вакол аорты і сардэчнага сасуда, часам утвараючы скопішчы і ў іншых участках цела. Да дадатковых органаў накапляльнай экскрэцыі адносяцца эпідэрмальныя клеткі і іх вытворныя. У некаторых насякомых ([[тутавы шаўкапрад]], {{Нп5|Гладышы (род клапоў)|гладышы|ru|Гладыши (род клопов)}}) выдзяляльную функцыю выконваюць таксама некаторыя клеткі [[Гіпадэрма|гіпадэрмы]], якія скідваюцца падчас лінькі.

Фарміраванне экскрэтаў у мальпігіевых сасудах і задняй кішцы адбываецца ў дзве фазы: фільтраванне гемалімфы і зваротнае ўсмоктванне ([[рэабсорбцыя]]) вады і карысных рэчываў у [[Гемалімфа|гемалімфу]]. Сфарміраваныя экскрэты выводзяцца разам з [[Экскрыменты|экскрыментамі]]. Галоўным азоцістым экскрэтам у наземных насякомых з’яўляецца [[мачавая кіслата]]. Вытворныя мачавой кіслаты [[алантаін]] і [[алантаінавая кіслата]] (з’яўляецца асноўным азоцістым экскрэтам у некаторых [[Лускакрылыя|лускакрылых]]<ref name="Тыщенко"/>) таксама могуць з’яўляцца экскрэторнымі прадуктамі. У водных насякомых і лічынак [[Шэрыя мясныя мухі|мясных мух]] канчатковым прадуктам [[Кругазварот азоту|азоцістага абмену]] з’яўляецца [[аміяк]]<ref name="Тыщенко"/>.

=== Эндакрынная сістэма ===
Органы [[Эндакрынная сістэма|эндакрыннай сістэмы]] насякомых сінтэзуюць, накопліваюць і вылучаюць у [[Гемалімфа|гемалімфу]] розныя [[гармоны]], якія рэгулююць фізіялагічныя працэсы. Асноўныя эндакрынныя органы ў насякомых прадстаўлены ''нейрасакраторнымі клеткамі, рэтрацэрэбральным комплексам, перысімпатычнымі органамі'' і ''пратаракальнымі залозамі''<ref name="Тыщенко"/>. Нейрасакраторныя клеткі знаходзяцца ў розных гангліях [[ЦНС]] і выпрацоўваюць нейрагармоны. Рэтрацэрэбральны комплекс утвораны дзвюма парамі мазгавых залоз, званых кардыяльнымі, і прылеглымі целамі. Яго функцыі складаюцца ў назапашванні гармонаў мазгавых нейрасакраторных клетак, а таксама прадукцыі ўласных гармонаў, якія рэгулююць [[абмен рэчываў]], развіццё, размнажэнне і паводзіны насякомых. Асноўная функцыя прылеглых целаў складаецца ў выпрацоўцы [[Ювенільны гармон|ювенільных гармонаў]]. Пратаракальныя залозы выдзяляюць экдзізоны — гармоны, якія выклікаюць ліньку насякомых<ref name="Тыщенко"/>.

=== Палавая сістэма ===
Мужчынскія палавыя залозы насякомых прадстаўлены дзвюма [[семяннікі|семяннікамі]], у якіх адбываецца [[сперматагенез]]. Кожны з іх утвораны [[Фалікул яечніка|фалікуламі]], зыходная колькасць якіх роўная сямі. Другаснае павелічэнне колькасці фалікулаў да 60—80 адзначаецца ў [[Прамакрылыя|прамакрылых]] і тараканаў, у той час як у [[Двухкрылыя|двухкрылых]] і блох семяннік складаецца толькі з аднаго фалікула<ref name="Тыщенко"/>. С семяннікоў [[сперма]]тазоіды трапляюць у сістэму семяправодаў, утвораных парнымі семяпратокамі і семявывяргальным каналам. Семяпратокі пачынаюцца ад семяннікоў і заканваюцца семявымі бурбалкамі. Яны таксама паведамляюцца з мужчынскімі прыдаткавымі залозамі, якія фарміруюць [[сперматафор]]. Семявывяргальны канал выводзіць іх праз мужчынскія капулятыўныя органы. Звычайна самцы насякомых маюць толькі адну палавую адтуліну і адзін капулятыўны орган, размешчаны на канцы IX [[стэрніт]]а брушка. Але ў самцоў прадстаўнікоў атрадаў [[Аднадзёнкі|аднадзёнак]] і [[скурыстакрылыя|вухавёртак]] маецца па два капулятыўных органа<ref name="Тыщенко"/>. Структуры, звычайна звязаныя з капулятыўным органам, фарміруюць мужчынскія геніталіі — [[эдэагус]]<ref name="Рос"/>.

Жаночыя палавыя органы насякомых прадстаўлены дзвюма [[Яечнікі|яечнікамі]] і палавымі шляхамі. Яечнікі ўтвораны асобнымі яйцавымі трубкамі (аварыёлы), зыходная колькасць — сем. Аднак у большасці насякомых назіраецца або памяншэнне, або павелічэнне іх колькасці. Напрыклад, амаль усё [[лускакрылыя]] маюць па 4 аварыёлы ў яечніку. У маткі [[Меданосная пчала|меданоснай пчалы]] колькасць аварыёл у сярэднім складае 160 пар. Максімальная колькасць аварыёл — да 2000 у кожным яечніку — выяўлена ў яйцародных самак [[тэрміты|тэрмітаў]]. Памяншэнне колькасці аварыёл да адной-дзвюх назіраецца ў насякомых, якія перайшлі да [[паразітызм]]у і жыванараджэння<ref name="Тыщенко"/>.
Ва ўсіх насякомых, акрамя [[Аднадзёнкі|аднадзёнак]], ад яечнікаў адыходзяць два латэральныя яйцаводы, якія зліваюцца разам, утвараючы няпарны медыяльны яйцавод. Звычайна ён злучаецца з генітальнай камерай. Для адкладвання яйцаў і для ўвядзення капулятыўнага органа самца пры спараванні служыць вонкавая адтуліна генітальнай камеры. У большасці [[Лускакрылыя|матылёў]] капулятыўная і палавая адтуліны з’яўляюцца падзеленымі і размешчаны на розных брушных сегментах: VIII і IX. У жывародзячых насякомых яйцы трапляюць з медыяльнага яйцавода ў пашырэнне палавых шляхоў — матку, дзе ў далейшым і адбываецца развіццё эмбрыёнаў<ref name="Тыщенко"/>.

Падчас працэсу капуляцыі самка атрымлівае ад самцоў сперму, якая захоўваецца ў семяпрыёмніку і выкарыстоўваецца для апладнення яйцаў пры іх адкладванні. Прыдаткавыя залозы жаночай палавой сістэмы ў насякомых прадукуюць клейкі [[Сакрэцыя, фізіялогія|сакрэт]], які служыць для прыклейвання яйцаў да субстрата. У [[Тараканавыя|тараканаў]] і [[багамолавыя|багамолаў]] ён служыць для ўтварэння [[Аатэка|аатэкі]]. [[Сцеблабрухія]] перапончатакрылыя характарызуюцца тым, што адна з прыдаткавых залоз у іх ператвараецца ў атрутную залозу, а іншая прадукуе сакрэт для змазвання [[яйцаклад]]а ці [[джала]]<ref name="Тыщенко"/>.

=== Органы пачуццяў ===
Насякомыя, як і іншыя шматклетачныя арганізмы, маюць мноства розных [[рэцэптар]]аў, ці [[Сенсілы членістаногіх|сенсіл]], адчувальных да пэўных раздражняльнікаў<ref name="Рос"/>. Рэцэптары насякомых вельмі разнастайныя, і да іх адносяць: механарэцэптары (гукавыя рэцэптары, прапрыяцэптары), фотарэцэптары, тэрмарэцэптары, хемарэцэптары. З іх дапамогай насякомыя ўлоўліваюць энергію выпраменьванняў у выглядзе цяпла і святла, механічныя вібрацыі, уключаючы шырокі дыяпазон гукаў, механічны ціск, сілу цяжару, канцэнтрацыю ў паветры вадзянога пару і лятучых рэчываў, а таксама мноства іншых фактараў. Насякомыя маюць таксама развітае пачуццё нюху і смаку. Механарэцэптарамі з’яўляюцца трыхоідныя сенсілы, якія ўспрымаюць тактыльныя стымулы. Некаторыя сенсілы могуць улоўліваць самыя нязначныя ваганні паветра вакол насякомага, а іншыя — сігналізуюць пра становішча частак цела адносна адна адной<ref name="Рос"/>. Паветраныя рэцэптары ўспрымаюць хуткасць і кірунак патокаў паветра каля насякомага і рэгулююць хуткасць палёту.

==== Зрок ====
{{Гл. таксама|Фасетачныя вочы|{{Нп5|Аматыдый||ru|Омматидий}}}}
[[Файл:Insect compound eye diagram - BEL.svg|міні|Схема будовы фасетачнага вока насякомага.]]
[[Файл:Vespa crabro head 01.jpg|thumb|300px|Галава [[шэршні|шэршня]]. Акрамя двух вялікіх фасетачных вачэй, добра бачныя 3 невялікіх вочка ў вобласці лба.]]
[[Файл:Aquilegia caerulea 'Crimson Star' Spectral comparison Vis UV IR cropped.jpg|thumb|300px|Кветка [[ворлікі блакітныя|ворліка блакітнага]] пры звычайным і УФ-асвятленні (унізе).]]
[[Зрок]] адыгрывае вялікую ролю ў жыцці насякомых, якія валодаюць трыма тыпамі органаў зроку — [[Фасетачныя вочы|фасетачнымі вачамі]], латэральнымі (стэмы) і дарсальнымі ([[ацэліі]]) вочкамі. У дзённых і лятучых формаў звычайна маецца 2 складаных вока і 3 ацэлія<ref name="Захваткин"/>. Стэмы маюцца ў лічынак насякомых з поўным ператварэннем. Яны размяшчаюцца па баках галавы ў колькасці 1—30 з кожнага боку. Дарсальныя вочкі (ацэліі) сустракаюцца разам з фасетачнымі вачамі і функцыянуюць у якасці дадатковых органаў зроку. Ацэліі знойдзены ў [[імага]] большасці насякомых (няма ў многіх матылёў і двухкрылых, у рабочых мурашак і сляпых формаў) і ў некаторых лічынак ([[вяснянкі]], [[аднадзёнкі]], [[стракозы]])<ref name="Шванвич" />. Як правіла, яны маюцца толькі ў насякомых, якія добра лятаюць. Звычайна маецца 3 дарсальныя вочкі, размешчаныя ў выглядзе [[трохвугольнік]]а ў лобна-цемянной вобласці галавы. Іх асноўная функцыя, верагодна, складаецца ў ацэнцы асветленасці і яе змянення. Мяркуецца, што яны таксама бяруць удзел у глядзельнай арыентацыі насякомых і рэакцыях [[фотатаксіс]]у<ref name="Тыщенко"/>.

Каляровы зрок насякомых можа быць дыхраматычным (мурашкі, [[бронзаўкі|жукі-бронзаўкі]]) ці трыхраматычным (пчаліныя і некаторыя матылі). Існуюць насякомыя, якія здольныя адрозніваць колеры толькі адной (верхняй ці ніжняй) палоўкай фасетачнага вока ([[чатырохплямістая страказа]]). Для некаторых насякомых бачная частка спектра ссунута ў караткахвалевы бок. Напрыклад, [[пчолы]] і [[мурашкі]] не бачаць [[Чырвоны колер|чырвонага колеру]] (650—700 [[Нанаметр|нм]]), але адрозніваюць частку [[Ультрафіялетавае выпраменьванне|ўльтрафіялетавага]] спектра (300—400 нм). Пчолы і іншыя насякомыя-апыляльнікі могуць убачыць на кветках ультрафіялетавыя малюнкі, скрытыя ад зроку чалавека. Аналагічна матылі здольныя адрозніваць элементы афарбоўкі крылаў, бачныя толькі ва ўльтрафіялетавым выпраменьванні<ref name="Тыщенко"/><ref name="ДК"/>.

Некаторыя насякомыя здольныя запамінаць і абагульняць глядзельныя вобразы. Пчолы-разведчыца могуць паведамляць членам сваёй сям’і з дапамогай адмысловага танца шлях да знойдзенай крыніцы корму. Расшыфроўкай мовы танцаў пчол займаўся [[Карл фон Фрыш]], які атрымаў у [[1973]] годзе за свае працы ў гэтай вобласці Нобелеўскую прэмію<ref name="Захваткин"/>.

==== Слых ====
Успрыманне гукаў, якія перадаюцца праз цвёрды субстрат, ажыццяўляецца ў насякомых вібрарэцэптарамі, размешчанымі ў галёнках ног каля іх сучлянення са сцягном. Шмат якія насякомыя валодаюць высокай адчувальнасцю да страсенняў субстрата, на якім яны знаходзяцца. Успрыманне гукаў праз паветра ці ваду ажыццяўляецца фонарэцэптарамі. Двухкрылыя ўспрымаюць гукі пры дапамозе [[джонстанаў орган|джонстанавых органаў]]. Найбольш складанымі слыхавымі органамі насякомых з’яўляюцца ''[[тымпанальныя органы]]''. Колькасць сенсіл, якія ўваходзяць у склад аднаго тымпанальнага органа, вар’іруе ад 3 (некаторыя матылі) да 70 ([[саранчовыя]]) і нават да 1500 (у пеўчых цыкад)<ref name="Тыщенко"/>.
У конікаў, [[Цвыркуновыя|цвыркуноў]] і [[Gryllotalpidae|мядзведак]] тымпанальныя органы знаходзяцца ў галёнках пярэдніх ног, у саранчовых — па баках першага брушнага сегмента. Слыхавыя органы пеўчых цыкад каля асновы брушка ў блізкасці ад гукавырабляючага апарата. Слыхавыя органы начных матылёў знаходзяцца ў апошнім грудным сегменце ці ў адным з двух пярэдніх сегментаў брушка і могуць успрымаць [[ультрагукі]], якія выдаюцца [[Кажаны|кажанамі]]<ref name="Тыщенко"/>.
[[Меданосная пчала|Меданосныя пчолы]] выдаюць гукі, прымушаючы вібрыраваць частку торакса шляхам частых мышачных скарачэнняў. Гук узмацняецца крылавымі пласцінамі. У адрозненне ад многіх насякомых пчолы здольныя выдаваць гукі рознай вышыні і тэмбраў, што дазваляе ім перадаваць інфармацыю пасродкам розных характарыстак гуку<ref name="Тыщенко"/>.

==== Пачуццё нюху і смаку ====
Насякомыя маюць развіты нюхальны апарат. Успрыманне пахаў ажыццяўляецца дзякуючы [[Рэцэптар|хемарэцэптарам]] — нюхальным сенсілам, размешчаным на [[Вусікі, біялогія|вусіках]], а часам і на каляротавых прыдатках. На ўзроўні хемарэцэптараў адбываецца першасны падзел нюхальных раздражняльнікаў дзякуючы наяўнасці двух тыпаў рэцэптарных [[нейрон]]аў. ''Нейроны-генералісты'' распазнаюць вельмі шырокі набор [[Хімічнае злучэнне|хімічных злучэнняў]], але пры гэтым маюць нізкую адчувальнасць да пахаў. Нейроны-спецыялісты рэагуюць толькі на адно ці некалькі роднасных хімічных злучэнняў. Яны забяспечваюць успрыманне пахучых рэчываў, якія запускаюць пэўныя паводзінскія рэакцыі (палавыя [[ферамоны]], харчовыя [[атрактант]]ы і [[рэпелент]]ы, [[вуглякіслы газ]])<ref name="Тыщенко"/>.
У самцоў [[Тутавы шаўкапрад|тутавага шаўкапрада]] нюхальныя сенсілы дасягаюць тэарэтычна магчымай мяжы адчувальнасці: для ўзбуджэння нейрона-спецыяліста дастаткова ўсяго толькі адной малекулы ферамону самкі<ref name="Тыщенко"/>. У сваіх вопытах [[Жан Анры Фабр|Ж. А. Фабр]] вызначыў, што самцы [[Паўлінавочка грушавая|грушавай паўлінавочкі]] могуць выяўляць самак па ферамонах на адлегласці да 10 км<ref name="ЕББК"/><ref name="Фабр"/>.

Кантактныя хемарэцэптары ўтвараюць перыферычны аддзел смакавага аналізатара насякомых і дазваляюць ім ацэньваюць прыдатнасць субстрата для харчавання ці яйцакладкі. Гэтыя рэцэптары размяшчаюцца на ротавых частках, кончыках лапак, антэнах і яйцакладзе. Большасць насякомых здольны распазнаваць растворы соляў, [[Глюкоза|глюкозы]], [[Цукроза|цукрозы]] і іншых вугляводаў, а таксама ваду. Хемарэцэптары насякомых рэдка рэагуюць на штучныя рэчывы, якія імітуюць салодкі ці горкі смак, у адрозненне ад хемарэцэптараў [[Пазваночныя|пазваночных]]. Напрыклад, [[сахарын]] не ўспрымаецца насякомымі як салодкае рэчыва<ref name="Тыщенко"/>.

== Палавы дымарфізм і палімарфізм ==
{{main|Палавы дымарфізм|Палімарфізм насякомых}}
[[Файл:Beautiful Demoiselle Calopteryx virgo male female.jpg|міні|Палавы дымарфізм на прыкладзе страказы [[Calopteryx virgo]]. Самец (злева) і самка.]]
[[Файл:Atta.cephalotes.gamut.selection.jpg|thumb|Палавы палімарфізм мурашак-лістарэзаў. Рабочыя розных каст (злева) і дзве маткі (справа).]]
[[Палавы дымарфізм]] у насякомых часта праяўляецца вельмі ярка па шэрагу знешніх, другасна-палавых прыкмет: велічыні цела і розным дэталям яго будовы, па афарбоўцы, форме і памерам вусікаў. Часам ён праяўляецца асабліва рэзка, напрыклад, розныя вырасты — «рогі» на галаве і [[Нотум|пярэднеспінцы]] самцоў жукоў падсямейства [[Dynastinae]], практычна не развіты ці адсутнічаюць у самак, або празмерна развітыя, у параўнанні з самкамі, {{нп5|Жавалы|мандзібулы|en|Mandible (insect mouthpart)}} самцоў [[Рагачы|жукоў-рагачоў]]. Выражанай праявай палавога дымарфізму з’яўляецца таксама частковая ці поўная страта крылаў самкамі шэрагу матылёў ([[мяшэчніцы]], некаторыя [[пядзенікі]] і [[ваўнянкі]]), а таксама ног і вусікаў. Такая бяскрыласць самак тыповая для высакагорных і арктычных відаў, а таксама відаў, якія лятаюць ранняй увесну ці позняй восенню. Напрыклад, самка матыля ''[[Gynaephora selenophora]]'' з [[Памір]]а і [[Цянь-Шань|Цянь-Шаня]] з цалкам рэдукаванымі крыламі амаль пазбаўлена ног і мае вялікае бочкападобнае брушкам для прадукцыі яец<ref name="pheromone"/>. Самцы часта адрозніваюцца большай рухомасцю, чым самкі, якія ў некаторых груп насякомых вядуць больш скрытны спосаб жыцця, чым самцы<ref name="ББ"/>. Часцяком самцы і самкі знешне не адрозніваюцца паміж сабой, і распазнаць іх магчыма толькі па будове генітальнага апарата<ref name="ББ"/>. Унікальны выпадак рэверснага [[палавы дымарфізм|палавога дымарфізму]] вядомы ў воднага клапа ''[[Phoreticovelia disparata]]''. У бяскрылай маладой самкі на спінной паверхні цела маецца адмысловы залозісты ўчастак, які прываблівае прадстаўнікоў процілеглага полу. Самец (удвая меншы па памеры; яго даўжыня каля 1 мм) чапляецца да яго, харчуецца выдзяленнямі пары дарсальных залоз, седзячы на партнёрцы некалькі дзён<ref name="Arnqvist2003" />.

У шэрагу выпадкаў у насякомых сустракаецца [[палімарфізм насякомых|палімарфізм]] — існаванне некалькіх формаў аднаго віду, якія адрозніваюцца знешне. Найбольш распаўсюджаным з’яўляецца палавы палімарфізм, уласцівы звычайна {{нп5|Сацыяльныя насякомыя|сацыяльным насякомым|ru|Общественные насекомые}}, для якіх характэрна дыферэнцыяцыя асобін у сям’і на некалькі формаў: самцоў, самак, рабочых (непалаваспелых самак). Часам адзначаецца з’яўленне дадатковых формаў рабочых — т.з. «[[Каста, заалогія|касты]]». Іншы тып з’яўляецца экалагічным палімарфізмам, якія ўзнікае пад уздзеяннем [[экалагічныя фактары|абіятычных фактараў]] навакольнага асяроддзя. Напрыклад, існаванне даўгакрылай, кароткакрылай, бяскрылай формаў у шэрагу [[Прамакрылыя|прамакрылых]], клапоў і іншых. У [[жук-алень|жука-аленя]] вылучаюць тры формы самцоў на аснове зменлівасці памеру жавалаў і формы галавы. Гэты тып палімарфізму не мае генетычнай прыроды і абумоўлены ўздзеяннем фактараў асяроддзя і харчавання<ref name="ББ"/>.

== Развіццё і размнажэнне ==

=== Размнажэнне ===

==== Двухполае размнажэнне ====
[[Файл:Joined moths.JPG|thumb|200px|Спараванне пары дзвюх каляровых варыяцый [[Бражнік таполевы|Бражніка таполевага]].]]
Размнажэнне ў насякомых пераважна адбываецца двухполым шляхам, які ўключае: ''асемяненне, апладненне'' і ''адкладванне яец'' ці ''адраджэнне лічынак''<ref name="Тыщенко"/>. Тыповае вонкава-ўнутранае асемяненне сярод насякомых характэрна для падкласа [[Першаснабяскрылыя насякомыя|першаснабяскрылых]] (''Apterygota''). У [[Крылатыя насякомыя|крылатых насякомых]] (''Pterygota'') тыповае вонкава-ўнутранае асемяненне не сустракаецца, а перанос спермы ў іх заўсёды суправаджаецца працэсам [[спараванне|спароўвання]]. У прадстаўнікоў многіх атрадаў крылатых насякомых адзначаецца ўнутранае [[сперматафор]]нае асемяненне, пры якім сперматафоры ўводзяцца непасрэдна ў палавыя шляхі самкі або падвешваюцца да іх. Пры ўнутраным асемяненні сперматафор абараняе семяную вадкасць ад высыхання і забяспечвае яе пажыўнымі рэчывамі. Абалонка сперматафора раствараецца ў палавых шляхах самкі, сперматазоіды актывуюцца і мігруюць у семяпрыёмнік. У насякомых, чыё спараванне працякае без сперматафораў, пры капуляцыі семявая вадкасць свабодна ўводзіцца самцом у палавыя шляхі самкі<ref name="Тыщенко"/>.

==== Іншыя спосабы размнажэння ====
{{Гл. таксама|Партэнагенез|Педагенез|Бясполае размнажэнне}}
[[Файл:Aphid-giving-birth.jpg|thumb|260px|{{нп5|Жыванараджэнне||en|Viviparity}} ў тлей.]]
Шэраг насякомых, якія звычайна размнажаюцца двухполым шляхам, характарызуюцца здольнасцю да спантанага [[партэнагенез]]у, пры якім яйцы развіваюцца без [[палавы працэс|апладнення]]. Гэты тып партэнагенезу вядомы ў [[Тутавы шаўкапрад|тутавага шаўкапрада]]. У той жа час папуляцыйны партэнагенез сустракаецца ва ўсіх атрадах насякомых, але часцей у [[Сенаеды|сенаедаў]]. Партэнагенетычныя віды і расы насякомых звычайна пражываюць ва ўмовах паніжанай актыўнасці і недастатковай колькасці полаў, якія абцяжарваюць магчымасць сустрэчы асобін для спаравання. Напрыклад, [[еўрапейскі палачнік]] (''[[Bacillus rossius]]'') паўсюдна размнажаецца двухполым шляхам, але на поўначы арэала пераходзіць да партэнагенетычнага размнажэння. У многіх відаў сенаедаў існуюць папуляцыі двух тыпаў: двухполыя і партэнагенетычныя (якія зусім не маюць самцоў). Пры гэтым самкі з партэнагенетычных папуляцый страчваюць здольнасць спароўвацца з самцамі<ref name="Тыщенко"/>.

Цыклічны партэнагенез выяўляецца чаргаваннем партэнагенетычных і двухполых пакаленняў. Яго прыкладамі служаць [[тлі]] і [[галіцы]], у якіх партэнагенез спалучаецца з жыванараджэннем. Улетку партэнагенетычныя самкі-нявінніцы нараджаюць лічынак, а аплодненыя самкі двухполага пакалення, якія з’яўляюцца да восені, адкладваюць яйцы на зіму. У галіц з падсямейства ''[[Lestremiinae]]'' цыклічны партэнагенез спалучаецца не толькі з жыванараджэннем, але і з [[неатэнія]]й. Выбарчы партэнагенез адзначаецца ў [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]]: з аплодненых яец развіваюцца самкі, а з не аплодненых — самцы<ref name="Тыщенко"/>.
Своеасаблівая і складаная біялогія размнажэння жука [[мікрамальтус]]а, у якога вядомы тры лічынкавыя ўзросты. Лічынкі першага ўзросту вельмі рухомыя, але не жывяцца. Пасля лінькі яны ператвараюцца ў бязногіх лічынак 2-га ўзросту, якія актыўна жывяцца. Яны, у сваю чаргу, ператвараюцца ў лічынак 3-га ўзросту, якія не жывяцца, але здольныя да размнажэння і нараджаюць мноства лічынак 1-га ўзросту. Вядомыя ў гэтага віду і [[імага]], якія развіваюцца з лічынак другога ўзросту. У мікрамальтуса мае месца адзіны сярод насякомых выпадак спалучэння [[гіперметамарфоза|гіперметамарфозы]] з размнажэннем лічынак — [[педагенез]]ам<ref name="ЖЧ"/>.

Сярод насякомых [[бясполае размнажэнне]] адзначана толькі на эмбрыянальнай стадыі ў [[Вееракрылыя|вееракрылых]] і ў некаторых эндапаразітычных перапончатакрылых. Гэты спосаб размнажэння, які атрымаў назву [[Поліэмбрыёнія|поліэмбрыёніі]], складаецца ў тым, што з аднаго яйца развіваецца не адзін зародак, а некалькі<ref name="Тыщенко"/>.

==== Шлюбныя рытуалы ====
[[Файл:Lucanus cervus73.jpg|thumb|250px|Змаганне двух самцоў [[Жук-алень|жука-аленя]].]]
[[Файл:Male Euglossa sp.jpg|thumb|250px|Самец пчалы ''[[Euglossa]]'' з пашыранымі галёнкамі задніх ног, якія канцэнтруюць лятучыя злучэнні для прыцягнення самак.]]
Шмат якія групы насякомых маюць развітыя шлюбныя рытуалы, што папярэднічаюць самаму працэсу спароўвання. Складаныя формы заляцання, як то шлюбныя палёты і «танцы», адзначаюцца ў многіх матылёў. Напрыклад, самцы [[Theclinae]] ляцяць пад самкай, а затым разварочваюцца ў іншы бок, дакранаючыся крыламі вусікаў самкі; у [[лімонніца|лімонніцы]] самец ляціць ззаду самкі, захоўваючы пастаянную дыстанцыю<ref name="smart"/>. У іншых відаў матылёў самка можа сядзець на расліне, а самец здзяйсняе «танцуючы» палёт прама над ёй, вылучаючы ферамоны, стымулюючыя яе да спаравання<ref name="smart"/>.

Самцы некаторых насякомых, напрыклад [[Рагачы|жукоў-рагачоў]], змагаюцца за самак на «шлюбных турнірах». Самцы аўстралійскай адзіночнай ''[[Amegilla dawsoni|пчалы Доўсана]]'' часта забіваюць адзін аднаго ў сутычцы за самку<ref name="жыццё"/>. Пры гэтым адзначаецца дымарфізм самцоў, напрыклад, у [[Onthophagus taurus]]<ref name="Moczeka2000" />, ''[[Podischnus agenor]]'' і інш.<ref name="Eberhard1982" /> Валодаючы вачамі на доўгіх «сцяблінках», самцы [[Diopsidae]] ладзяць баі паміж сабой за цэлыя «гарэмы» самак, якія збіраюцца групамі на начлег<ref name="wilkdods"/>. Самцы шэрагу [[Скарпіёнавыя мухі|скарпіёнавых мух]], напрыклад ''[[Hylobittacus apicalis]]'', прыносяць у падарунак самцы злоўленае насякомае, і чым большая здабыча, тым вышэй імавернасць пачатку спароўвання<ref name="MateChoice"/>. У [[Таўкачыкі|таўкачыкаў]] самец перад спароўваннем таксама падае самцы падарунак: пялёстак кветкі ці здабычу — іншае насякомае<ref name="Лер" />. Самцы [[Euglossini|архідных пчол]] маюць унікальныя перайначаныя шырокія заднія ногі, якія выкарыстоўваюцца для збору і захоўвання розных лятучых злучэнняў (часцей эфіраў)<ref name="Williams1983"/>, якія збіраюцца імі на розных кветках і служаць для прыцягнення самак<ref name="Geo"/><ref name="Eltz1999"/><ref name="Eltz2005"/><ref name="Zimmermann2006"/>.

У некаторых відаў насякомых самцы могуць заставацца з самкай пасля спаравання і ахоўваць яе ад іншых самцоў, пакуль яна не адкладзе яйцы. Самцы матыля ''[[Heliconius charithonia]]'' пачынаюць спароўвацца з самкай яшчэ да заканчэння яе поўнага выхаду з кукалкі. Гэта з’ява ў англамоўнай літаратуры атрымала назву «згвалтаванне кукалкі» ({{lang-en|pupal rape}})<ref name="rassel"/>.

=== Жыццёвы цыкл ===
{{main|{{Нп5|Метамарфоз насякомых||ru|Метаморфоз насекомых}}}}
[[Файл:Life cycle of stag beetle - BEL.svg|міні|251x251пкс|Схема поўнай метамарфозы насякомых на прыкладзе [[Рагачы|жукоў-рагачоў]].]]
Увесь жыццёвы цыкл, званы ''генерацыяй'' ці ''пакаленнем''<ref name="ББ"/>, працякае ў розных відаў на працягу неаднолькавага часу. Шмат якія віды маюць кароткую працягласць генерацыі. Самы кароткі палавы жыццёвы цыкл (ад адкладвання яйца да выхаду імага) выяўлены ў наступных відаў насякомых: [[Камары|камар]] ''[[Psorophora confinnis]]'' менш за 1 тыдзень; муха ''[[Haematobia irritans]]'' — 9 дзён<ref name="ShortestSexualLifeCycle" />. Некаторыя віды здольныя даваць у год да 10—15 пакаленняў (шэраг тлей, некаторыя трапічныя матылі) і больш. У іншых адна генерацыя працягваецца шмат гадоў (так, у [[Чорны таракан|чорнага таракана]] развіццё доўжыцца 4 гады, а ў [[Magicicada septendecim|сямнаццацігадовай цыкады]] 17 гадоў). Іншым істотным бокам жыццёвага цыклу відаў з’яўляецца час працягласці тых ці іншых фаз развіцця. Так, зімоўка відаў, якія жывуць ва [[Умераны клімат|ўмераным поясе]], можа праходзіць на стадыі яйца, лічынкі, кукалкі або імага; адпаведна з гэтым змяняецца час працягласці іншых фаз на працягу [[вегетацыйны перыяд|вегетацыйнага перыяду]]. Віды могуць адрознівацца адзін ад аднаго не толькі колькасцю генерацый у годзе, але і часам праходжання асобных стадый развіцця, гэта значыць ''гадавым цыклам''. Часам гадавы цыкл ускладняецца затрымкай развіцця — ''{{нп5|Дыяпаўза|дыяпаўзай|en|Diapause}}'', якая суправаджаецца паніжэннем абмену рэчываў і спыненнем жыўлення. Дыяпаўза кантралюецца як знешнімі (тэмпература, даўжыня светлавога дня і інш.), так і ўнутранымі (гарманальнымі) фактарамі, з’яўляючыся адной з формаў прыстасавання насякомых да жыцця ў абласцях з рэзкімі сезоннымі змяненнямі клімату. Многія дыяпаўзуючыя насякомыя пры вымушаным развіцці без дыяпаўзы (напрыклад, у лабараторных умовах) адчуваюць парушэнні [[антагенез]]у ці гінуць<ref name="ББ"/><ref name="Рос"/>.

Большасць насякомых першасна адкладае яйцы, але некаторыя віды здольныя да адраджэння лічынак. Факультатыўнае жыванараджэнне, калі самкі могуць адкладаць яйцы і адраджаць лічынак, адзначана ў некаторых [[Лістаеды|жукоў-лістаедаў]] і [[стафілініды|стафілідаў]]<ref name="Тыщенко"/>. Аблігатнае жыванараджэнне суправаджаецца ўзнікненнем маткі, у якой адбываецца развіццё эмбрыёнаў. Пры сапраўдным жыванараджэнні адзначаюцца больш цесныя ўзаемаадносіны паміж матчыным арганізмам і эмбрыёнамі, якія развіваюцца ў ім. Пры гэтым эмбрыёны забяспечваюцца ад самкі «малачком», якое ўтрымлівае неабходныя пажыўныя рэчывы. Здольнасць да [[Яйцажыванараджэнне|яйцажыванараджэння]] сустракаецца ў шмат якіх груп насякомых. Варта згадаць пра жыванараджэнне тлей і галіц, у якіх яно з’яўляецца счэпленым з цыклічным партэнагенезам. Сапраўднае жыванараджэнне адзначана таксама ў тараканаў роду ''[[Diploptera]]'' і некаторых мух (''[[Cyclorrhapha]]''), якія адраджаюць сталых лічынак, якія не прыступаюць да жыўлення і акукляюцца<ref name="Тыщенко"/>.

Яйцы насякомых могуць быць рознай формы, з трывалай хітынавай абалонкай, якая часам мае складаную форму. Іх памеры ад доляў міліметра да 16,5 мм у даўжыню пры дыяметры 3 мм (у драўнянай пчалы ''[[Xylocopa auripennis]]''<ref name="LargestEggs" />). Колькасць адкладзеных яец ад 1 (у шэрагу [[Тлі|тлей]]) да дзясяткаў тысяч і больш<ref name="Лер" />. Матыль ''[[Trictena atripalpis]]'' з Аўстраліі адклала {{s|29 100}} яец, а пры разрэзе ў ёй знайшлося яшчэ каля 15 тысяч яец. [[Мірмекафілія|Мірмекафільныя]] [[наезнікі]] ''[[Kapala terminalis]]'' і ''[[Stilbula cynipiformis]]'' адкладаюць да {{s|15 000}} яец. Матка тэрміта ''[[Macrotermes bellicosus|Termes bellicosus]]'' адкладае каля 30 тысяч яец у суткі на працягу прыкладна 10 гадоў свайго жыцця (у суме больш за 100 млн яец). [[Мурашыная матка]] ''[[Eciton burchellii]]'' кладзе да 120 тысяч яец кожныя 36 дзён, а матка качавой мурашкі ''[[Dorylus wilverthi]]'' можа адкласці да 4 млн яец за адзін месяц<ref name="HighestLifetimeFecundity"/>. Самае маленькае нашчадства прыносяць мухі-[[крывасоскі]] віду ''Hippobosca variegata'' (4 лічынкі) і [[цэцэ|муха цэцэ]] ''Glossina palpalis'' (6—12 лічынак)<ref name="LowestLifetimeFecundity" />.

Спосабы адкладання яец разнастайныя. Многія насякомыя проста раскідваюць яйцы, перыядычна ці партыямі вылучаючы іх. Іншыя — прымацоўваюць іх да субстрата. У шэрагу выпадкаў кладкі яец пакрываюцца пеністымі, слізістымі ці іншымі вылучэннямі<ref name="Лер"/>.

Пасля завяршэння развіцця ў яйцы ([[эмбрыягенез]]у) адбываецца вылупленне. З гэтага моманту насякомае ўступае ў другі этап свайго развіцця — фазу [[лічынка насякомых|лічынкі]], з якой і пачынаецца паслязародкавы перыяд. У насякомых прасочваецца тэндэнцыя да падзелу жыццёвых функцый паміж лічынкамі і імага. Падчас фазы лічынкі адбываецца рост і назапашванне пажыўных рэчываў, а ў фазе імага — размнажэнне і рассяленне<ref name="Гил"/>.

==== Поўная і няпоўная метамарфоза ====
[[Файл:Calliteara pudibunda caterpillar.jpg|міні|злева|Вусень матыля ''[[Calliteara pudibunda]].'']]
{{Гл. таксама|Лічынка насякомых|Кукалка|Імага}}
Вышэйшых, ці крылатых, насякомых падзяляюць на насякомых з поўным і няпоўным ператварэннем<ref name="Рос"/>. Пераважная большасць відаў насякомых з поўнай метамарфозай праходзяць у сваім развіцці чатыры фазы: яйцо, лічынка, кукалка і імага<ref name="Лер"/><ref name="ББ"/>. Аднак маюцца некаторыя выключэнні (напрыклад, [[шпанкі]]) — назіраецца з’ява [[гіперметамарфоза|гіперметамарфозы]] з пяццю — шасцю і больш фазамі, якія прадстаўлены ў відзе дадатковых, адмысловых лічынкавых стадый, непадобных на асноўную лічынку і імага. У шпанак роду ''[[Meloe]]'' і ''[[Mylabris]]'' гэта дадатковая стадыя завецца «[[трыўнгулін]]»<ref name="ЖЧ"/>. Іншым выключэннем з’яўляецца [[неатэнія]], якая ўяўляе сабой здольнасць дасягаць палавой спеласці і размнажаецца на стадыі лічынкі<ref name="Гил"/>, напрыклад, у самак жукоў роду ''[[Platerodrilus]]''. Пры гэтым у развіцці самак выключаюцца адразу дзве фазы: [[кукалка]] і імага (аднак гэта з’ява не выключае звычайнага развіцця самцоў).

Няпоўнае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз развіцця (яйцо, [[Лічынка насякомых|лічынка]] і [[імага]]). Пры гэтым у насякомых з няпоўным ператварэннем лічынкі знешне падобныя на сталых насякомых і адрозніваюцца ад іх меншымі памерамі, адсутнасцю ці зачаткавымі вонкавымі палавымі прыдаткамі і крыламі<ref name="ББ"/><ref name="Рос"/>.

У [[Насякомыя з поўным ператварэннем|насякомых з поўным ператварэннем]] [[Лічынка насякомых|лічынкі]] звычайна маюць чэрвепадобную форму цела, і толькі імага валодаюць усімі асаблівасцямі, характэрнымі для атрада. У большасці відаў насякомых з няпоўным ператварэннем імага і лічынкі вядуць падобны спосаб жыцця. Лічынкі насякомых вельмі разнастайныя, але могуць быць зведзены да двух асноўных тыпаў — падобных да сталых асобін і непадобных; першыя завуцца ''[[Німфа (біялогія)|німфамі]]'', другія — ''сапраўднымі лічынкамі''. Німфы падобныя да сталых стадыяй як марфалагічна, так і біялагічна: яны жывуць звычайна ў тым жа асяроддзі, што і імага, і жывяцца падобна. Сапраўдныя лічынкі рэзка адрозніваюцца ад сталых асобін знешнім выглядам, асяроддзем пражывання і ежай. Менавіта такім лічынкам для ператварэння ў сталае насякомае патрабуецца стадыя кукалкі. У некаторых водных насякомых ператварэнне лічынак у імага праходзіць праз прамежкавую стадыю — [[субімага]]<ref name="Лер"/>. Яно мае знешнія асаблівасці сталых насякомых, але не развіта ў палавым стаўленні<ref name="ББ"/><ref name="Рос"/>.

Рост і развіццё лічынак суправаджаюцца перыядычнымі лінькамі — скіданнем скурных покрываў, дзякуючы чаму адбываюцца рост цела і яго вонкавыя змены<ref name="Лер"/><ref name="ББ"/>. Колькасць лінек лічынкі неаднолькавая ў розных насякомых і вар’іруе ад трох (мухі, шмат якія жукі) ці чатырох — пяці (матылі, прамакрылыя, клапы і інш.) да 25—30 у аднадзёнак і вяснянак. З кожнай новай лінькай лічынка ўступае ў наступную стадыю, ці ўзрост. Колькасць лінек адпавядае колькасці лічынкавых узростаў<ref name="ББ"/>.

Урэшце лічынкі пераходзяць у сталае насякомае — [[імага]]. У насякомых з няпоўным ператварэннем гэта адбываецца падчас апошняй лінькі лічынкі, а з поўным ператварэннем — праз адмысловую фазу развіцця, званай [[кукалка]]й. Звычайна кукалкі нерухомыя, але часам здольныя да перамяшчэння дзякуючы рытмічным выгінанням цела (у [[Вярблюдкі|вярблюдак]], некаторых мух). Часам перадкукалачны стан супакою пазначаецца як адмысловая стадыя — перадкукалка. Кукалкі розных насякомых вельмі адрозніваюцца адна ад адной асаблівасцямі будовы. Нярэдка перад акукленнем лічынкі атачаюць сябе [[кокан]]ам, які часцей за ўсё робіцца з шоўка. Часта шоўк служыць асновай для змацавання часціц субстрата, з якога фарміруецца кокан<ref name="Лер"/><ref name="ББ"/>. Многія лічынкі жукоў і вусені матылёў не майструюць сабе кокан, але вырабляюць акруглую поласць з атачальнага субстрата і сваіх экскрыментаў, утвараючы т.з. «калысачку». Імага з’яўляецца заключнай стадыяй жыццёвага цыклу<ref name="Лер"/><ref name="Рос"/>.

Адмысловую форму метамарфозы, якая праходзіць сумесна з асноўнай, уяўляе сабой так званая ''фазавая зменлівасць'', адкрытая першапачаткова ў [[саранчовыя|саранчовых]], але затым выяўленая і ў астатніх [[прамакрылыя|прамакрылых]], а таксама ў некаторых [[прывідавыя|палачнікаў]], [[лускакрылыя|матылёў]] і іншых насякомых. Сутнасць яе складаецца ў тым, што пры ўзнікненні скучанасць асобін змяняюцца марфалагічныя і біёлага-фізіялагічныя ўласцівасці віду<ref name="ББ"/>.

У стадыі [[імага]] насякомыя не здзяйсняюць лінек і не здольныя да росту. Выключэнне складаюць толькі аднадзёнкі {{s|і г.д.}}<ref name="ББ"/>

Колькасць таго ці іншага віду насякомых не застаецца пастаяннай. З года ў год, у залежнасці ад прыродных умоў, колькасць асобін аднаго віду можа змяняцца ў дзясяткі, сотні і тысячы разоў. Масавыя размнажэнні, якія ўзнікаюць перыядычна, завуцца «ўспышкамі колькасці». Пасля падобных успышак, як правіла, ідзе зніжэнне колькасці, і некаторы час від можа сустракацца рэдка, пасля чаго адбываецца аднаўленне звычайнай колькасці<ref name="okoem"/>.

=== Працягласць жыцця ===
[[Файл:Magicicada septendecula male (Brood IX) - journal.pone.0000892.g003C.png|thumb|200px|Цыкады ''[[Magicicada septendecula]]'' жывуць у стадыі лічынак пад зямлёй на працягу 17 гадоў.]]
На дарослай стадыі развіцця насякомыя жывуць ад некалькіх гадзін да дзясяткаў гадоў. Напрыклад, імага [[Аднадзёнкі|аднадзёнак]] жывуць ад некалькіх гадзін да некалькіх дзён. Мала жывуць таксама імага [[Вяснянкі|вяснянак]], [[ручайнікі|ручайнікаў]]. У той жа час на стадыі лічынак аднадзёнкі жывуць 2—3 гады. Самая кароткая працягласць жыцця дарослай асобіны адзначана ў [[аднадзёнкі|аднадзёнак]] ''Dolania americana''. Самка гэтага віду жыве 5 хвілін пасля апошняй лічынкавай лінькі (за гэты час яна спароўваецца, адкладае яйцы)<ref name="ShortestReproductiveLife" />. Працягласць жыцця большасці [[Лускакрылыя|матылёў]] (за рэдкім выключэннем) складае да двух — трох тыдняў. Больш за два гады патрабуецца для развіцця стракоз і некаторых жукоў. Напрыклад, 2 гады доўжыцца развіццё [[хлебны жук|хлебнага жука]], 3—4 гады — у [[жукі-шчаўкуны|жукоў-шчаўкуноў]] і [[Хрушчы|хрушча]], яшчэ больш гэты тэрмін можа быць у [[Златкі|златак]], [[Вусачы (жукі)|дрывасекаў]], [[Чарнацелкі|чарнацелак]]. Напрыклад, [[жук-алень]] на стадыі імага жыве 1—2 месяцы, але яго лічынка развіваецца пераважна ў драўніне дуба на працягу чатырох — шасці гадоў<ref name="zinolen"/>. Наадварот, працягласць жыцця [[імага]] чарнацелкі ''[[Polposipus herculeanus]]'' з [[Сейшэльскія Астравы|Сейшэльскіх астравоў]] можа складаць да васьмі гадоў<ref name="Ferguson2004"/>. Рэкардсменам сярод матылёў стаў ''[[Gynaephora groenlandica]]'', які жыве ў суровых умовах [[Грэнландыя|Грэнландыі]] і вядомы тым, што жыццёвы цыкл яго [[Вусень|вусеня]] можа доўжыцца да сямі і нават да 14 гадоў (большую частку жыцця яны праводзяць у дыяпаўзе)<ref name="Morewood"/>. Мае месца таксама розная працягласць жыцця самак і самцоў. Напрыклад, самка жука-аленя жыве ў 2 разы даўжэй за самца, прыкладна тыя ж суадносіны назіраюцца ў [[Пакаёвая муха|пакаёвай мухі]]<ref name="Захваткин"/>.

Паўночнаамерыканскія пеўчыя [[перыядычныя цыкады]] ''[[Magicicada]]'' жывуць у стадыі лічынак пад зямлёй 13 і 17 гадоў у залежнасці ад віду. Аднак рэкорды ў гэтай вобласці, як правіла, належаць {{нп5|Сацыяльныя насякомыя|сацыяльных насякомым|ru|Общественные насекомые}}, чые буйныя гнёзды ([[мурашнік]]і і [[тэрмітнік]]і) могуць назірацца жывымі многія дзесяцігоддзі. [[Мурашыная матка|Мурашыныя маткі]] жывуць да 20 гадоў, а царыцы [[Тэрміты|тэрмітаў]] — да 25<ref name="Захваткин"/>. У той жа час рабочыя асобіны тых жа відаў жывуць ад некалькіх месяцаў да трох гадоў, а самцы — усяго некалькі тыдняў<ref name="kll"/>.

Ускосныя разлікі паказваюць яшчэ большую працягласць жыцця дыяпаўзуючых прэімагінальных стадый развіцця насякомых. Напрыклад, вядомыя даныя (у тым ліку занесеныя ў [[Кніга рэкордаў Гінэса|Кнігу рэкордаў Гінэса]])<ref name="Гиннесс51"/>, паказваюць на тое, што ўзрост лічынак [[Златкі|жукоў-златак]] можа быць ад 26 гадоў да 51 года. Аднак яны заснаваны толькі на ўзросце мёртвай драўніны, з якой зафіксаваны выхад златак ''[[Buprestis aurulenta]]''<ref name="Smith1962"/>.

=== Клопат аб патомстве ===
Насякомыя характарызуюцца развітым інстынктам клопату аб патомстве<ref name="ЖЧ"/>. Гэта праўляецца перш за ўсё ў нарыхтоўцы запасаў ежы для будучых лічынак або ў доглядзе яец (ці нават лічынак). Найбольш прымітыўная праява заключаецца ў хаванні яец у натуральных сховішчах, напрыклад, расколінах глебы або кары дрэў, закопванні іх у зямлю і г.д. Некаторыя жукі закрываюць сваё патомства ўласным целам — паўднёваамерыканскія [[шчытаноскі|жукі-шчытаноскі]] з роду ''[[Omaspides]]'' маюць пашыраныя з бакоў надкрылы, пад якімі хаваюцца да 20 маладых лічынак<ref name="ЖЧ"/>. Некаторыя {{нп5|рознакрылыя клапы|клапы|ru|Клопы}}, напрыклад ''{{нп5|Phyllomorpha laciniata||en|Phyllomorpha laciniata}}'', адкладаюць яйцы на спінны бок цела самца, дзе яны знаходзяцца да выхаду лічынак<ref name="ЖЧ"/>. Шэраг даўганосікаў, напрыклад {{bt-bellat|даўганосікі-пладажылы|Balaninus}}, робяць адтуліны ў пладах дрэў і адкладваюць у іх свае яйцы. Лістаеды з роду ''[[Phyllodecta]]'' робяць ахоўную капсулу для яец з уласных экскрыментаў, шэраг начных матылёў пакрываюць адкладзеныя яйцы валаскамі са свайго цела, трапічныя жукі-шчытаноскі роду ''[[Aspidomorpha]]'' робяць сапраўдныя [[Аатэка|аатэкі]]. Яшчэ адным спосабам з’яўляецца выраб з лісця т.з. «цыгар» (ці скруткаў-фунцікаў) [[Трубкакруты|трубкакрутамі]]. Нарыхтоўка корму для лічынак ў [[гнаявік|жукоў-гнаявікоў]] складаецца з капання норак пад кучамі прыплоду і транспартавання корму (пасля скочвання ў шары) на вялікія адлегласці, у сістэму падземных камер і хадоў. {{bt-bellat|Трупаеды|Silphidae}}. [[Жукі-магільшчыкі]] забяспечваюць сваіх лічынак ежай, закопваючы ў зямлю трупы пазваночных жывёл<ref name="ЖЧ"/>.

Самкі [[Японія|японскага]] драўнянага клапа ''[[Parastrachia japonensis]]'' штодзень прыносяць у гняздо да сваіх лічынак плады дрэва ''[[Schoepfia jasminodora]]''<ref name="жыццё"/>.
Ахоўваюць свае яйкі і маладых лічынак [[вухавёрткі]]. Пры гэтым самка для абароны яец ад цвілі ўвесь час іх аблізвае. Яшчэ больш складаныя паводзіны выяўлены ў цвыркуна ''[[Anurogryllus]]'' (''[[Gryllidae]]'') з [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]]. Самка гэтага віду, акрамя аховы адкладзеных ёю яец, яшчэ і рэгулярна прыносіць маладым лічынкам ежу, а таксама корміць іх дробнымі і бясплоднымі кармавымі яйкамі<ref name="Кипятков1985" />.

Прыкметы эўсацыяльнасці выяўлены ў некаторых каланіяльных [[Тлі|тлей]], асобных відаў [[Трыпсы|трыпсаў]]<ref name="thrips"/>. У жукоў з падсямейства [[Platypodinae]] ''[[Austroplatypus incompertus]]'', акрамя клопату аб нашчадстве, выяўлены падзел на пладавітыя і бясплодныя касты і перакрыванне некалькіх пакаленняў<ref name="kent"/><ref name="Austroplatypus"/>. Жукі роду ''[[Pselaphacus]]'' з сямейства [[Erotylidae]] трымаюцца групамі і вядуць сваіх лічынак да грыбоў, якія яны будуць есці<ref name="elementy"/>. Прадстаўнікі сямейства {{bt-bellat|Пасаліды{{!}}пасалідаў|Passalidae}} жывуць ў гнілой драўніне, утвараючы [[Сацыяльныя паводзіны|сацыяльныя групы]]. Самцы і самкі жывуць парамі, сумесна выкормліваюць сваё патомства перажаванай драўнінай, якая прайшла [[закісанне|ферментацыю]]. Яны таксама ахоўваюць кукалак і [[імага]], якія нядаўна выйшлі з іх<ref name="ЖЧ"/><ref name="Станек"/>.

Найбольшая разнастайнасць форм клопату назіраецца сярод [[сцеблабрухія|сцеблабрухіх]], такіх як [[восы]] і [[пчолы]]. Пры гэтым адрозніваюць розныя стадыі пераходу ад адзіночнага спосабу жыцця да грамадскага (перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, паўсацыяльнасць, парасацыяльнасць і квазісацыяльнасць). Вышэйшая стадыя клопату аб патомстве ([[эўсацыяльнасць]] [[Мурашкі|мурашак]], [[Меданосная пчала|меданосных пчол]] і г.д.) сустракаецца ў грамадскіх насякомых<ref name="Кипятков1985" /><ref name="Браен" /><ref name="Wilson1971" />.

Шэраг адзіночных вос палююць на іншых насякомых ці павукоў, якіх яны паралізуюць [[джала]]м, пасля чаго пераносяць у гняздо, дзе кормяць імі сваіх лічынак. Напрыклад, [[Амафіла|амафілы]] палююць на [[вусень|вусеняў]] матылёў, [[дарожныя восы]] (напрыклад, ''[[Pepsis]]'', ''[[Agenioideus]]'') — на [[павукі|павукоў]], [[пчаліны воўк]] — на [[Пчолы|пчол]], [[сфексы]] — на [[Саранчовыя|саранчовых]] і [[Конікавыя|конікаў]], ''[[Sphecius]]'' — на [[Цыкады|цыкад]], ''[[Ampulex compressa]]'' — на тараканаў, дробныя восы-[[пемфрэданіны]] — на [[Тлі|тлей]], [[Трыпсы|трыпсаў]] і [[калембалы|калембал]]. Аднаразовае забеспячэнне кормам лічынкавых камер і іх запячатванне пасля адкладання яйка лічацца прымітыўнымі. Больш эвалюцыйна развітыя восы выкормліваюць сваё нашчадства паступова, перыядычна прыносячы яму чарговыя порцыі свежага корму ў выглядзе паралізаваных ахвяр. Напрыклад, адзіночныя восы-[[бембексы]] штодзень прыносяць сваім лічынкам па некалькі забітых мух (''[[Tabanidae]], [[Syrphidae]]'')<ref name="Кипятков1985" /><ref name="Браен" /><ref name="Кипятков1991" />.
<gallery>
Dungbeetle.jpg|[[Скарабеі|Скарабей]] назапашвае корм для будучых лічынак
Auplopus carbonarius fg01 20060623 Nied Garten.jpg|Дарожная аса ''[[Auplopus carbonarius]]'' з паралізаваным ёю павуком
Blattwickel 11.jpg|Трубкакрут ''[[Apoderus coryli]]'' за стварэннем «цыгары» з ліста
Graafwesp.jpg|Пясочная аса ''[[Ammophila sabulosa]]'' пераносіць вусеня
Nesting Earwig Chester UK 2.jpg|Самка [[вухавёрткі]] ў гняздзе абараняе свой прыплод
Apoderus erythrogaster 2007.07.09 15.46.10-p7090790.jpg|Ліст, згорнуты трубкакрутам ''[[Apoderus erythrogaster]]''
</gallery>

=== Гінандрамарфізм ===
{{main|Гінандрамарфізм}}
Падчас развіцця [[Насякомыя з поўным ператварэннем|насякомых з поўным ператварэннем]] магчымы [[Геном|генетычныя]] змены, якія прыводзяць да з’яўлення [[гінандрамарфізм|гінандраморфных]] асобін — паўсамцоў-паўсамак, у якіх адзін бок цела цалкам мужчынскі, а іншы — жаночы (т.з. білатэральныя гінандраморфы). Частата з’яўлення гінандраморфаў складае прыкладна адзін выпадак на {{s|90 000}}<ref name="smart"/>. Прычынай з’яўлення гінандраморфа звычайна з’яўляецца ўтварэнне двухядзерных [[аацыт]]аў, у якіх адно з [[Клетачнае ядро|ядраў]] утвараецца, напрыклад, з ядра [[Палярнае цельца|палярнага цельца]].

=== Міжвідавое скрыжаванне ===
{{main|Гібрыды насякомых}}
Міжвідавое скрыжаванне асобін розных відаў насякомых назіраецца як у прыродзе, так і пры культываванні чалавекам (у няволі) у цэлага шэрагу відаў, пераважна [[Лускакрылыя|лускакрылых]], шэрагу цвердакрылых і некаторых перапончатакрылых. Гібрыды насякомых могуць быць унутравідавымі (пры скрыжаванні розных [[падвід]]аў), унутрырадавымі (пры скрыжаванні відаў, што належаць да аднаго роду) ці міжрадавымі (пры скрыжаванні відаў, што адносяцца да розных родаў). Як правіла, міжвідавыя гібрыды не могуць размнажацца.

== Асаблівасці фізіялогіі ==

=== Харчаванне ===
[[Файл:Ammophila sabulosa01.jpg|міні|Пясочная аса ''[[Ammophila sabulosa]].'']]
Харчовая выбіральнасць праяўляецца ў насякомых складана і разнастайна; яны выкарыстоўваюць для харчавання самыя розныя крыніцы арганічнага рэчыва: [[Тканка|тканкі]] жывёл і раслін, прадукты жыццядзейнасці арганізмаў, мёртвыя целы і рэшткі жывёльнага і расліннага паходжання. Прыстасаванне да пастаяннага харчавання якім-небудзь з гэтых відаў арганікі спарадзіла сярод насякомых розныя харчовыя рэжымы, ці ''харчовую спецыялізацыю I парадку''. Так, шмат якія віды з’яўляюцца расліннаеднымі, ці [[фітафаг]]амі, іншыя складаюць групу [[драпежнік]]аў і [[паразіт]]аў, а астатнія прадстаўлены спажыўцамі мёртвай арганікі: [[сапрафаг]]і харчуюцца гнілымі рэчывамі, [[некрафаг]]і — трупамі жывёл, [[капрафаг]]і — памётам, [[дэтрытафагі]] — расліннымі рэшткамі на паверхні глебы. Пры выкарыстанні якіх-небудзь асобных тканак, органаў ці частак жывёлы ўзнікаюць далейшыя падраздзяленні разгледжаных спецыялізацый: сярод фітафагаў з’яўляюцца спажыўцы лісця — філафагі, насення — карпафагі, драўніны — ксілафагі, каранёў — рызафагі, а таксама [[галаўтваральнікі]]; сярод драпежнікаў і паразітаў могуць быць крывасмокі, эктапаразіты, эндапаразіты.

Іншай формай з’яўляецца ''харчовая спецыялізацыя II парадку'' — з’яўленне выбіральнасці ўжо ўнутры вышэйназваных асноўных крыніц ежы. Так, сярод фітафагаў, драпежнікаў і паразітаў ёсць аднаедныя [[манафагія|манафагі]], абмежаванаедныя [[алігафаг]]і і мнагаедныя [[паліфаг]]і. Драпежнікі і паразіты іншых насякомых (напрыклад, [[трыхаграмы]]) нярэдка пазначаюцца тэрмінам [[энтамафаг]]і. Паміж усімі разгледжанымі тыпамі спецыялізацыі ёсць пераходы, але яны малалікія.

Некаторыя насякомыя маюць незвычайны рацыён. Напрыклад, лічынкі [[тытунёвы жук|тытунёвага жука]] (''Lasioderma serricorne'') харчуюцца сухім лісцем [[тытунь|тытуню]] і з’яўляюцца шкоднікамі [[Тытунёвая прамысловасць|тытунёвай прамысловасці]]<ref name="ДК"/>. [[Хлебны тачыльшчык]] можа харчавацца нават [[лекавы сродак|лекавымі сродкамі]], уключаючы такі яд, як [[стрыхнін]]<ref name="entnemdeptufl"/>.

Як правіла, лічынкі харчуюцца іншай ежай, чым дарослыя формы<ref name="ЖЧ"/>. Пры гэтым парой адзначаюцца прыклады [[Афагія|афагіі]] імага некаторых насякомых, якія не харчуюцца зусім і жывуць за кошт запасаў пажыўных рэчываў, назапашаных падчас лічынкавага развіцця<ref name="ЖЧ"/>. Да такіх насякомых адносяцца многія двухкрылыя ([[авадні]], [[камары-званцы]] і іншыя), шэраг [[Лускакрылыя|лускакрылых]] (многія [[паўлінавочкі]], [[шаўкапрады]] і г.д.), аднадзёнкі, самцы [[Вееракрылыя|вееракрылых]] і [[какцыды|какцыд]]. Гэта з’ява вельмі шырока распаўсюджана сярод насякомых, пры гэтым стадыя імага існуе значна карацейшы час у параўнанні з непалаваспелымі стадыямі развіцця. Такія насякомыя ў сталай стадыі выконваюць толькі функцыю размнажэння<ref name="ОП"/>.

=== Перамяшчэнне ===
[[Файл:Myrmecia forficata.jpg|thumb|250px|Мурашка ''[[Myrmecia forficata]].'']]
Насякомыя, якія жывуць на зямлі, ствалах дрэў або адкрыта на раслінах, пераважна перамяшчаюцца, поўзаючы з рознай хуткасцю, але некаторыя з іх могуць хутка бегаць. Здольнасць скакаць маецца ў большасці [[Прамакрылыя|прамакрылых]], некаторых [[Лістаеды|жукоў-лістаедаў]] (''[[Alticinae]], [[Sagra]]''<ref name="Станек"/>), [[Блохі|блох]], якія маюць моцна патоўшчаныя заднія сцёгны. Здольнасць падскокваць маецца толькі ў [[Шчаўкуны (жукі)|жукоў-шчаўкуноў]], якія маюць асобую анатамічную структуру на пярэдня- і сярэднягрудзі. Прыскок у іх суправаджаецца характэрнай пстрычкай і выкарыстоўваецца для пераварочвання іх цела на брушны бок у выпадках, калі жук апынаецца на спінцы, напрыклад, пасля падзення на зямлю<ref name="Лер"/>. Самымі хуткімі бегунамі па сушы прызнаны [[жужалі]]-скакуны роду ''[[Cicindela]]'': хуткасць бегу віду ''[[Cicindela hudsoni]]'' дасягае {{s|2,5 м/с}}<ref name="Runner"/>.

==== Палёт ====
{{main|Палёт насякомых}}
[[Файл:Moro Sphinx 07-06-07.jpg|left|thumb|250px|[[Macroglossum stellatarum]] завіс у паветры каля кветкі.]]
[[Файл:Common blue Polyommatus icarus in flight.jpg|thumb|250px|left|[[Polyommatus icarus]] у палёце.]]

[[Палёт насякомых|Палёт]] з’яўляецца адным з асноўных спосабаў перамяшчэння мноства насякомых, які дапамагае ім шукаць ежу, палавога партнёра для размнажэння, рассяляцца і мігрыраваць, ратавацца ад драпежнікаў. Насякомыя першымі на Зямлі выпрацавалі здольнасць да [[палёт]]у і падняліся ў паветра, з’яўляючыся адзінай групай [[беспазваночныя|беспазваночных]], здольнай да гэтага тыпу перамяшчэння<ref name="brodsky"/>. Хуткасць палёту некаторых насякомых ([[гулякі]], [[разнакрылыя страказы]], вышэйшыя мухі) дасягае 15 м/с<ref name="brodsky"/>. Палёт насякомых можа быць актыўным і пасіўным.

Актыўны здзяйсняецца за кошт энергіі скарачэнняў мышцаў. Ён з’яўляецца асноўнай формай перамяшчэння насякомых у паветры і ўяўляе сабой махаючы палёт. Траекторыя палёту большасці відаў складаецца з розных паваротаў, кароткіх кідкоў у бакі, петляў, нечаканых прыпынкаў, рэзкіх змен вышыні. Гэтыя змены суправаджаюць усе манеўры ў гарызантальнай плоскасці і з’яўляюцца звычайнымі пры прамалінейным палёце. Палёт насякомых характарызуецца таксама выяўленай нераўнамернасцю хуткасці руху. У асобныя моманты насякомае развівае высокую хуткасць, а ў іншыя — спыняецца ці працягвае палёт са значна меншай хуткасцю. Завісаючы палёт (ховерынг) характэрны для буйных насякомых, якія харчуюцца [[Нектар (цукрысты сок)|нектарам]], але з-за вялікай масы цела не садзяцца на кветку (напрыклад, [[мёртвая галава|бражнікі мёртвая галава]], [[Жужала|жужалы]]); для дзённых драпежных насякомых, вымушаных пры паляванні перыядычна спыняцца ў палёце (стракозы); насякомых, у якіх завісанне ўваходзіць у шлюбны рытуал<ref name="brodsky"/>.
Да завісання здольны [[бражнікі]], [[стракозы]], некаторыя віды [[клапы|клапоў]], жукі, а таксама ўсе двухкрылыя і перапончатакрылыя. Траекторыя, якую апісваюць крылы насякомага, размешчанага ў стане завісання, можа быць пад рознымі вугламі нахілена да гарызантальнай плоскасці<ref name="brodsky"/>.

Пасіўны тып палёту ў насякомых ажыццяўляецца за кошт выкарыстання энергіі навакольнага асяроддзя і масы цела насякомага. Асноўным яго відам з’яўляецца планіруючы палёт, які характэрны для насякомых з вялікай плошчай крылаў ([[матылі]], [[стракозы]]). Разагнаўшыся, яны спыняюць рухі крыламі і некаторы час плануюць дзякуючы [[Інерцыя|інерцыі]]. Некаторыя насякомыя выкарыстоўваюць узыходныя патокі паветра, каб падымацца ўгару (лунаючы палёт). Пікіраванне з’яўляецца разнавіднасцю пасіўнага палёту і сустракаецца ў [[Саранчовыя|саранчовых]]: насякомае скача, раскрываючы крылы, і ўздымаецца па касой, а затым пікіруе ўніз<ref name="brodsky"/>.

Палёт насякомых кантралюецца рэфлекторна і падтрымліваецца стымуляцыяй механаадчувальных сенсіл у крылах. Арыентацыя ў палёце таксама падтрымліваецца за кошт глядзельнай інфармацыі, часткова — інфармацыі ад адчувальных органаў каля сучлянення галавы і грудзі<ref name="brodsky"/>.

==== Плаванне ====
[[Файл:Notonecta glauca01.jpg|thumb|right|{{Нп5|Гладышы (род клапоў)|Клоп-гладыш|ru|Гладыши (род клопов)}} {{Нп5|Notonecta glauca|3=en|4=Notonecta glauca}}''.'']]

Шмат якія віды насякомых усё жыццё ці яго частку праводзяць пад вадой, таму ў іх падчас эвалюцыі ўзніклі [[Адаптацыя (біялогія)|адаптацыі]] для перамяшчэння ў водным асяроддзі. У многіх прымітыўных атрадаў насякомых іх прэімагінальныя стадыі развіцця жывуць у водным асяроддзі ([[вяснянкі]], [[аўсянікі]] і [[стракозы]], а таксама [[ручайнікі]], [[віслакрылыя]] і некаторыя [[сеткакрылыя]]). Некаторыя групы насякомых, такія, напрыклад, як водныя жукі, маюць імага, якія жывуць пад вадой<ref name="aquins"/>.

Адны жукі вядуць водны спосаб жыцця на ўсіх стадыях развіцця (напрыклад, {{bt-bellat|вертуны|Gyrinidae}}, {{bt-bellat|плывунчыкі|Haliplidae}}, {{bt-bellat|плывунцы|Dytiscidae}} і інш.), іншыя толькі часткова (напрыклад, {{bt-bellat|вадалюбы|Hydrophilidae}}, {{bt-bellat||Lutrochidae}}, {{bt-bellat||Dryopidae}}, {{bt-bellat|рачнікі|}} і шмат інш.)<ref name="aquins" /><ref name="Epler2010"/>. У водных клапоў і жукоў спецыяльнымі адаптацыямі для [[Лакамоцыя|лакамоцыі]] ў водных умовах служаць відазмененыя канечнасці для веславання ці слізгання па воднай гладзі. {{Tooltip|Наяды|лічынкавая стадыя развіцця некаторых насякомых: стракоз, аўсянікаў і вяснянак}} стракоз выкарыстоўваюць рэактыўны рух, выціскаючы ваду з іх рэктальнай камеры<ref name="aquins" /><ref name="Mill1975"/>.

Тонкія валаскі пакрываюць ногі клапоў ''[[Halobates]]'', ствараючы гідрафобную паверхню<ref name="Andersen 2004"/>. Сярэднія ногі, якія выкарыстоўваюцца для звычайнага веславання, нясуць развітую махру з доўгіх шчацінак на галёнках і лапках, каб павялічыць сілу цягі пры руху<ref name="Ward1992"/>. Задняя пара ног выкарыстоўваецца для кіравання рухам<ref name="Williams1992"/>. Бяскрылыя клапы ''[[Halobates]]'' здольны перамяшчацца па воднай паверхні з хуткасцю {{s|да 1 м/с}} і сустракаюцца ў морах за сотні кіламетраў ад узбярэжжаў<ref name="Andersen 2004" />.

<gallery>
Wasserläufer bei der Paarung crop.jpg|Клапы-[[вадамеры]] (''[[Gerridae]]'') спароўваюцца на вадзе
Dytiscus marginalis Linné, 1758 male.jpg|[[Аблямаваны плывунец]]
Aeshna cyanea - larva (aka).jpg|Падводная лічынка страказы [[Aeshna cyanea]]
Trichoptera (aka).jpg|Падводная лічынка [[Ручайнікі|ручайніка]] з домікам
</gallery>

== Асаблівасці паводзін ==

=== Камунікацыя ===

==== Гукі ====
[[Файл:Stridulating Green Bush-Crickets.ogg|thumb|Працэс утварэння гуку [[конік пеўчы|пеўчым конікам]].]]
[[Файл:Cicadas in Greece.ogg|thumb|«Песня» [[цыкады]].]]
Шмат якія насякомыя здольныя ўтвараць гукі, якія служаць камунікацыйнымі сігналамі<ref name="Рос"/>. Пры дапамозе гукаў забяспечваецца сустрэча самцоў і самак, падтрымліваюцца ўнутрыпапуляцыйныя і ўнутрысямейныя адносіны, дасягаецца рэпрадуктыўная ізаляцыя ў блізкароднасных відаў. Пры кантактах з іншымі відамі гукавыя сігналы выконваюць вузейшую функцыю, як то: адпужванне або пагроза<ref name="Рос"/>. Найпрасцейшым спосабам генерацыі гукаў насякомымі з’яўляюцца ўдары часткамі цела па субстраце. [[Тэрміты]] і лічынкі грамадскіх вос карыстаюцца для гэтай мэты мандзібуламі, а мурашкі — таксама і брушкам. Прадстаўнікі некаторых сямействаў жукоў выдаюць гукі, удараючы галавой ці канцом брушка па субстраце (апошні спосаб характэрны для [[Чарнацелкі|чарнацелак]]). «Гадзіннік смерці» — менавіта так у многа якіх народаў завуцца «цікаючыя» гукі, што выдаюцца [[Мэблевы тачыльшчык|мэблевымі]] і [[Дамавы тачыльшчык|дамавымі тачыльшчыкамі]], якія селяцца ў вырабах з [[Драўніна|драўніны]]. Гэтыя віды [[Тачыльшчыкі|тачыльшчыкаў]] выдаюць гукі, падобныя на гук цікання [[гадзіннік]]а, з мэтай прыцягнення самак, рытмічна ўдараючы галавой аб сценкі сваіх хадоў у драўніне<ref name="Рос"/>. Гукавыя сігналы [[Цыкады|цыкад]] ствараюцца ваганнямі асобых тымбальных мембран, якія размяшчаюцца па баках першага брушнага сегмента ў выглядзе дзвюх выпуклых пласцін, пад якімі знаходзяцца паветраныя мяшкі — рэзанатары гуку. Самым распаўсюджаным спосабам генерацыі гукаў з’яўляецца выкарыстанне т.з. ''стрыдуляцыйных апаратаў''. Пры працы гэтага апарата спецыяльны «скрабок» трэцца аб «пілку» рабрыстай паверхні покрываў насякомага на якім-небудзь участку цела, у выніку чаго ўзнікаюць гукавыя сігналы. Асабліва шырокае распаўсюджванне гэты тып генерацыі гукаў атрымаў у атрадзе [[Прамакрылыя|прамакрылых]]<ref name="Тыщенко"/>. У [[Конікавыя|конікаў]], [[Grylloidea|цвыркуноў]] і [[Gryllotalpidae|мядзведак]] гук генеруецца шляхам трэння надкрылаў адно аб адно, і гэта здольнасць, як правіла, маецца толькі ў самцоў. [[Саранчовыя]] для генерацыі гукаў выкарыстоўваюць рады зубчыкаў на сцягне апошняй пары ног, якім яны труць аб завостраны грэбень на адной з жылак пярэдняга крыла. Здольнасцю выдаваць гукі валодаюць і самцы, і самкі саранчовых. Працягласць, часта і рытм гукавых сігналаў з’яўляюцца індывідуальнымі ў розных відаў насякомых. [[Частата]] гукаў, якія выдаюцца цыкадамі, саранчовымі, цвыркунамі і мядзведкамі, знаходзіцца ў дыяпазоне ад 1,6 да 8,5 кГц, а ў большасці конікаў — у вобласці высокачастотных гукаў і [[ультрагук]]у аж да 30 кГц<ref name="Тыщенко"/>.

==== Свячэнне ====
[[Файл:Lampyris noctiluca.jpg|thumb|220px|Самка [[звычайны святляк|звычайнага светляка]].]]
[[Файл:Glowing-roaches.jpg|thumb|220px|Таракан ''[[Lucihormetica luckae]].'']]
{{Гл. таксама|Светлякі|Біялюмінесцэнцыя}}
[[Біялюмінесцэнцыя|Біялюмінесцэнтнае свячэнне]] характэрна для некаторых груп насякомых<ref name="Тыщенко"/>. Больш за ўсё відаў з такой здольнасцю прадстаўлена сярод [[Цвердакрылыя|цвердакрылых]]. Колькасць, форма і размяшчэнне светлавых органаў у розных відаў вар’іруюць. У большасці з іх ёсць толькі адзін буйны святлівы орган на вентральным боку двух апошніх стэрнітаў брушка.

У аснове свячэння ляжыць рэакцыя [[акісленне|акіслення]] [[люцыферын]]у пры ўдзеле спецыфічнага [[фермент]]у [[Люцыфераза|люцыферазы]], а таксама [[АТФ]] і [[іон]]аў [[Магній|магнію]]<ref name="Рос"/><ref name="Тыщенко"/>.

Біялюмінесцэнтнае свячэнне найбольш распаўсюджана сярод [[Светлякі|жукоў-светлякоў]]. У іх сустракаюцца сігналы, звязаныя з [[Палавыя паводзіны жывёл|палавымі паводзінамі]] (пошукавыя і заклічныя сігналы ў самцоў і самак), ахоўныя і тэрытарыяльныя сігналы і нават светлавая [[мімікрыя]] (самкі роду ''Photuris'' выпраменьваць светлавыя сігналы гатовасці да спаравання, характэрныя для відаў роду ''Photinus'', якія жывуць на адной з імі тэрыторыі. Самцы ''Photinus'', прыцягнутыя такімі сігналамі, «трапляюць у пастку» і служаць ежай для драпежных самак роду ''Photuris''). Самкі паўднёваамерыканскіх светлякоў з роду ''[[Phrixcthrix]]'' здольныя выпраменьваць святло зялёнага і чырвонага колераў, прычым робяць гэта па чарзе або адначасова.
У шчаўкуноў роду ''[[Pyrophorus]]'' ёсць два невялікіх светлавых органа, якія знаходзяцца на верхнім баку пярэднеспінкі, буйны святлівы орган знаходзіцца таксама на першым стэрніце брушка. Пад іх мімікрыруе таракан ''[[Lucihormetica luckae]]'', які жыве ў [[Эквадор]]ы і мае на верхняй частцы грудзей дзве плямы, якія выпраменьваюць флуарэсцыраванае святло (меркавана, [[Бактэрыі|бактэрыяльнага]] паходжання)<ref name="vransky2012"/>.
Лічынкі камароў ''[[Arachnocampa]]'', якія жывуць у пячорах і гротах [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Новая Зеландыя|Новай Зеландыі]], плятуць гняздо з шоўка на столі пячор і звешваюць уніз ніткі з кропелькамі ліпкай вадкасці, а затым падсвятляюць іх уласным целам, прыцягваючы дробных насякомых<ref name="Green"/>.

==== Ферамоны ====
{{Гл. таксама|Ферамоны}}
[[Ферамоны]] выкарыстоўваюцца насякомымі для самых разнастайных мэт. Яны выклікаюць у асобін таго ж віду рэакцыю ў адказ.
У адных групах насякомых палавыя ферамоны вылучаюцца самкамі, у іншых — самцамі.
Вылучаюць дзве функцыянальныя групы ферамонаў: рэлізеры і праймеры. Ферамоны-рэлізеры выклікаюць неадкладную паводзінскую рэакцыю. Яны шырока распаўсюджаны ў насякомых, апасродкуюць палавыя паводзіны, утварэнне скопішчаў, размеркаванне асобін у прасторы пры высокай шчыльнасці папуляцыі аднаго віду. Самымі важнымі з’яўляюцца палавыя ферамоны, якія аблягчаюць сустрэчу самцоў і самак. Ферамоны-праймеры выклікаюць павольныя рэакцыі і, спрыяючы фізіялагічным зменам, або тармозяць, або ўзбуджаюць паводзінскія рэакцыі. Напрыклад, самцы [[Саранча пералётная|пералётнай саранчы]] вылучаюць хімічнае рэчыва, якое выклікае сінхронную ліньку вялізнай колькасці асобін з утварэннем вялікіх раёў<ref name="Рос"/>.

=== Арыентацыя ў прасторы ===
[[Файл:Waggle dance - BEL.png|міні|447x447пкс|Арыентаванне на напрамку прамянёў сонца/вярбовачны танец меданосных пчол.]]
Найважнейшым сродкам арыентацыі многіх насякомых служаць глядзельныя, гукавыя стымулы і пахі. [[Меданосныя пчолы]] выкарыстоўваюць арыентацыю па Сонцы для ўказання супляменнікам кірунку да крыніцы нектару (кругавы і віляючы танцы пчол). Маючы магчымасць арыентавацца па плоскасці палярызацыі святла, насякомыя могуць вызначыць становішча Сонца і ў хмарнае надвор’е<ref name="Тыщенко" />.
[[Пчолы]] і [[восы]] таксама арыентуюцца, запамінаючы размяшчэнне свайго гнязда адносна прадметаў, якія атачаюць яго (дрэвы, хмызнякі, камяні і інш.). Перад тым, як паляцець, многія адзіночныя восы кружацца над гняздом, запамінаючы асноўныя вехі на шляху да яго. У выпадку пчол дастаткова перасунуць вулей у бок на адлегласць нават менш за адзін метр, як пчолы, якія вяртаюцца з ношкай, шукаюць яго на ранейшым месцы і не адразу знаходзяць яго на новым<ref name="Акимушкин"/>.

Мурашкі-фуражыры могуць знаходзіць дарогу дамоў як у лясных умовах, выкарыстоўваючы свае сцяжынкі (на адлегласць да 200 метраў)<ref name="foraging"/>, так і ў пустынях. Каб не памерці ад дзённай спякоты, пустэльныя [[мурашкі-лятункі]] вымушаны знаходзіць найкарацейшы зваротны шлях да гнязда. ''[[Cataglyphis fortis]]'' выкарыстоўвае візуальныя арыенціры ў спалучэнні з іншымі сігналамі для навігацыі<ref name="Åkesson2002"/>. [[Фаэтончык чырвоны|Чырвоныя фаэтончыкі]] пры адсутнасці візуальных арыенціраў могуць адсочваць кірунак і адлічваць адлегласць унутраным [[крокамер]]ам, падлічваючы, колькі крокаў яны робяць у кожным кірунку. Інтэгруючы гэту інфармацыю, мурашкі знаходзяць найкарацейшы шлях да гнязда<ref name="Sommer2004"/>. Іншыя віды мурашак здольныя выкарыстоўваць для навігацыі [[магнітнае поле Зямлі]]<ref name="Banks2003"/> і выяўляць палярызаванае святло Сонца, якое выкарыстоўваецца для вызначэння кірунку<ref name="Fukushi2001"/><ref name="Wehner1969" />.

=== Фотатрапізм ===
{{Гл. таксама|Фотатрапізм}}
[[Файл:Invasion pyrale 2016 09.jpg|злева|міні|160пкс|{{Нп5|Cydalima perspectalis|Самшытавыя агнёўкі|ru|Огнёвка самшитовая}}, прывабленыя святлом ліхтара.]]
У большасці насякомых добра развітая рэакцыя на святло, пры гэтым яны могуць імкнуцца як да крыніцы святла, так і ад яго. На розных стадыях свайго жыццёвага цыклу насякомыя могуць па-рознаму рэагаваць на святло. Лічынкі [[Пакаёвая муха|пакаёвай мухі]] валодаюць адмоўным [[фотатаксіс]]ам і пазбягаюць святла, а дарослыя мухі характарызуюцца дадатным фотатаксісам і ляцяць на святло<ref name="Рос"/>.
Палёт на штучныя крыніцы святла адзначаецца сярод прадстаўнікоў амаль усіх атрадаў насякомых<ref name="ФКС"/>. Пераважна гэта актыўныя падчас змяркання і ўначы насякомыя, але парой да крыніц святла прылятаюць віды, якія вядуць дзённы спосаб жыцця. Траекторыя палёту насякомых каля крыніц святла звычайна ўяўляе сабой складаную ламаную крывую. Праз некаторы час пасля прылёту да крыніцы святла насякомае можа пакінуць асветленую зону. Палёт насякомых на святло з’яўляецца складанай шматступеннай з’явай. З пачатку [[XX]] стагоддзя энтамолагамі прадпрымаліся спробы даць тлумачэнне гэтай з’яве, аднак адзінай тэорыі дагэтуль не існуе<ref name="ФКС"/>. Таксама сучасныя тэорыі не тлумачаць адзін важны факт, што ў адной сістэматычнай групе на ўзроўні роду адны яго прадстаўнікі ляцяць на святло, а іншыя — не<ref name="ФКС"/>.

=== Скопішчы і міграцыі ===
[[Файл:MonarchWanderungKlein.gif|thumb|250px|Схема маршруту міграцыі [[Данаіда манарх|манарха]].]]
[[Файл:Pyrrhocoris apterus colony, 20100624-02.jpg|thumb|250px|Калонія [[Клоп-салдацік|клапоў-салдацікаў]].]]
{{Гл. таксама|Міграцыі лускакрылых|Данаіда манарх}}
Знакамітая сваёй здольнасцю ўтвараць буйныя раі (колькасцю да сотняў мільёнаў асобін), якія мігруюць на значныя адлегласці ў пошуках ежы, [[саранча]] (да 100 км у дзень)<ref name="brodsky"/>. [[Божыя кароўкі]] могуць утвараць масавыя скопішчы ў месцах зімовак. Прычыны зімовых скопішчаў і міграцый, якія папярэднічаюць ім, магчыма, звязаны з гістарычным станаўленнем гэтага сямейства, бо скопішчы характэрны менавіта для краін з халоднай зімой, якія засяляліся цеплалюбнымі відамі, якія змянілі свой тып харчавання і спосаб жыцця<ref name="Yablokov-Khizoryan1983"/><ref name="Yablokov-Khizoryan1969"/>. Некаторыя жукі здзяйсняюць групавыя пералёты. Напрыклад, [[плывунцы]], [[вадалюбы]] часам здзяйсняюць пералёты даволі вялікімі групамі пры перасяленні ў новыя вадаёмы<ref name="Лер"/>.
[[Міграцыя жывёл|Міграцыйныя паводзіны]] сустракаецца ў матылёў і вядомая прыкладна ў 250 відаў<ref name="williams"/>, прычым усяго два дзясятка з іх здзяйсняюць рэгулярныя і працяглыя па адлегласці пералёты<ref name="williams"/>. [[Данаіда манарх]] — самы вядомы мігрыруючы матыль, які штогод пераадольвае вялікія кантынентальныя адлегласці ў Паўночнай Амерыцы. Да міграцый здольныя і еўрапейскія віды: напрыклад, [[Vanessa cardui]] зімуюць у Паўночнай Афрыцы, дзе яны размнажваюцца, і новае пакаленне мігруе на поўнач, дзе выводзіцца летняе пакаленне матылёў. Пры міграцыях гэты від ляцяць групамі, з хуткасцю {{s|25—30 км/г}}, і могуць пераадольваць да 500 км у дзень<ref name="Harlan"/>. Большасць насякомых рассяляецца падчас пералётаў, але ў шэрагу відаў функцыю рассялення выконваюць лічынкі. Найбольш вядомымі з іх, схільнымі да міграцый у пошуках ежы, з’яўляюцца вусені [[Паходныя шаўкапрады|паходных шаўкапрадаў]] (''Thaumetopoeidae''). Падчас такіх міграцый гэтыя вусені перамяшчаюцца ланцужком адзін за адным<ref name="ЖЧ"/>.

=== Сацыяльныя насякомыя ===
{{main|{{нп5|Сацыяльныя насякомыя||ru|Общественные насекомые}}}}
{{Гл. таксама|Мурашыная матка|{{нп5|Салдаты (насякомыя)||ru|Солдаты (насекомые)}}}}
[[Файл:RayNorris termite cathedral mounds.jpg|thumb|240px|left|[[Тэрмітнік]]і некаторых відаў [[Тэрміты|тэрмітаў]] дасягаюць рэкордных для беспазваночных памераў.]]
[[Файл:Nido di vespe.jpg|thumb|240px|left|Гняздо [[Аса французская|французскіх вос]].]]
Сацыяльныя насякомыя (сацыяльныя насякомыя) складаюць каля 75 % біямасы ўсіх насякомых планеты<ref name="ae"/>. Яны адрозніваюцца не столькі сваімі буйнымі скопішчамі (хмары пералётнай саранчы маюць яшчэ вялікую колькасць, але гэта не сацыяльны від), але некалькімі асаблівасцямі паводзін. Для іх характэрна пасяленне ў сумесна пабудаваным гняздзе, догляд патомства, перакрыванне некалькіх пакаленняў і падзел абавязкаў ([[паліэтызм]]) сярод членаў іх сем’яў. Сем’і складаюцца з некалькіх [[Каста, заалогія|каст]]: палавых (рэпрадуктыўных самак і самцоў) і бясплодных рабочых асобін (рабочыя, {{нп5|Салдаты (насякомыя)|салдаты|ru|Солдаты (насекомые)}} і іншыя). Апошнія выконваюць усе функцыі ў сям’і, акрамя размнажэння<ref name="Браен" /><ref name="Wilson1971" />. «Каставы» поліэтызм цесна звязаны са з’явай каставага [[Палімарфізм, біялогія|палімарфізму]]<ref name="Захаров1978"/>.

Сацыяльны спосаб жыцця ([[эўсацыяльнасць]]) выяўлены ва ўсіх прадстаўнікоў сямейства [[мурашкі]] (больш за {{s|12 000}} відаў) і атрада [[тэрміты]] (каля 3000). Адзіночныя віды мурашак і тэрмітаў у сучаснай фаўне не выяўлены. Грамадскі спосаб жыцця вядуць і некаторыя віды пчол і вос ([[меданосная пчала]], [[чмялі]], [[шэршні]] і іншыя). Але калі ў мурашак усе вядомыя навуцы віды з’яўляюцца цалкам сацыяльнымі, то ў іншых сямействах перапончатакрылых ([[пчолы]] і [[восы]]) назіраюцца ўсе стадыі пераходу ад адзіночнага ладу жыцця да грамадскага: перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, паўсацыяльнасць, парасацыяльнасць і квазісацыяльнасць. У вос эўсацыяльнасць сустракаецца сярод падсямействаў {{нп5|Vespinae||ru|Vespinae}} (папяровыя восы, шэршні), {{нп5|Polistinae||ru|Polistinae}}, а сярод пчол у такіх групах, як [[Сапраўдныя пчолы]] (''Apidae'', уключаючы чмялёў, [[Meliponini|бязжальных]] і меданосных пчол), {{нп5|Halictidae||ru|Halictidae}}<ref name="Браен" /><ref name="Wilson1971" />.

Характэрнай асаблівасцю грамадскіх насякомых служыць будаўніцтва буйных і складанаўстроеных гнёздаў (напрыклад, [[мурашнік]], [[тэрмітнік]]). Яны характарызуюцца асобай ахоўнай канструкцыяй, якая забяспечвае падтрыманне пастаянных і аптымальных паказчыкаў вентыляцыі, вільготнасці паветра і да т.п., якія забяспечваюць гадаванне расплоду, а ў відаў-грыбкаводаў ([[мурашкі-грыбкаводы]] і [[тэрміты]]) яшчэ і сімбіёнтных грыбоў. Памеры найбуйнейшых тэрмітнікаў дасягаюць 9 м у вышыню<ref name="Браен"/>. У пустэльных мурашак гнёзды могуць знаходзіцца пад зямлёй на глыбіні да 4 м, а па ўскосных даных — нават да 10 метраў<ref name="ЖЧ"/>.

== Распаўсюджанне і месцы рассялення ==
{{Гл. таксама|Спіс інвазіўных відаў}}
[[Файл:Namib desert beetle.jpg|thumb|250px|[[Чарнацелкі|Чарнацелка]] ''[[Onymacris unguicularis]]'' у [[Наміб|пустыні Наміб]] выкарыстоўвае кроплі вады, якая кандэнсуецца на яе ўласным целе. Для гэтага яна падстаўляе галаву і надкрылы ветру ў перыяд, калі смуга ахутвае пустыню.]]
[[Файл:Leptodirus hochenwartii.jpg|thumb|250px|''[[Leptodirus hochenwartii]]'' — жук-[[траглабіёнты|траглабіёнт]], жыхар [[Шкацянскія пячоры|Шкацянскіх пячор]].]]
Распаўсюджанне насякомых на Зямлі супадае з распаўсюдваннем наземнай флоры, пераважна [[Кветкавыя расліны|кветкавых раслін]]<ref name="Крыж"/>. Толькі крайнія палярныя вобласці і высакагор’і з вечнымі снягамі пазбаўлены насякомых. Пры гэтым насякомыя сустракаюцца ў такіх негасцінных экасістэмах, як бясснежныя вяршыні гор, засушлівыя пустыні, глыбокія [[пячоры]], а таксама ў маладых экасістэмах [[вулканічны востраў|астравоў вулканічнага паходжання]], якія нядаўна ўтварыліся<ref name="ЖЧ"/>. Найбольш шматлікія і разнастайныя насякомыя ў тропіках. Ва ўмераных шыротах краявідны склад насякомых не такі вялікі<ref name="ЖЧ"/>.

Для агульнай характарыстыкі размяшчэння арэалаў самых розных насякомых звычайна выкарыстоўваюць шырока прызнаныя назвы буйных падзелаў сушы: [[Палеарктыка]], [[Неарктыка]], [[Галарктыка]], [[Амфіпацыфічны сектар]], [[Эфіопская вобласць]], [[Індамалайская зона|Арыентальная вобласць]], [[Арктагея]], [[Неатропіка]] і [[Аўстралійская вобласць]]. Найважнейшым фактарам, які прадвызначае распаўсюджанне насякомых, з’яўляюцца іх харчовыя сувязі. Асабліва гэта характэрна для фітафагаў і некаторых паразітычных перапончатакрылых і двухкрылых. У [[Манафагія|манафагаў]] і вузкіх [[Алігафагія|алігафагаў]] іх арэалы часта супадаюць з распаўсюджаннем іх кармавых раслін ці здабычы<ref name="Крыж"/>.

Многія віды насякомых рассяліліся практычна па ўсім свеце пры ўдзеле чалавека<ref name="Крыж"/>. У першую чаргу гэта яго сужыцелі — жыхары жылля і запасаў, паразіты чалавека і найважнейшых хатніх жывёл. Гэтак жа шырока рассяліліся па свеце і многія шкоднікі сельскагаспадарчых культур, але іх арэалы абмежаваны звычайна распаўсюджваннем гэтых культур і кліматычнымі ўмовамі<ref name="Крыж"/>. Нярэдкія шырока распаўсюджаныя віды і сярод насякомых, незвязаных з чалавекам. Напрыклад, [[Vanessa cardui|матыль Vanessa cardui]] жыве ў трапічных і ўмераных абласцях усіх кантынентаў, акрамя Паўднёвай Амерыкі. Многія роды таксама маюць гіганцкія арэалы — часам амаль усясветнымі. Нароўні з гэтым шмат якія таксоны валодаюць вельмі вузкімі арэаламі або з’яўляюцца эндэмікамі. Да іх ліку адносяцца шматлікія горныя і астраўныя формы<ref name="Крыж"/><ref name="koch"/>.

Цэлы шэраг насякомых ад жыцця на сушы перайшоў да жыцця ў вадзе. Воднымі, гэта значыць тым, што дыхаюць за кошт растворанага ў вадзе кіслароду, з’яўляюцца толькі лічынкі насякомых, імага якіх здольныя пакідаць ваду. Насякомыя сустракаюцца ў прэсных вадаёмах любых тыпаў (уключаючы падземныя), аднак пераважная большасць з іх аддаюць перавагу невялікім, слаба праточным вадаёмам з багатай расліннасцю. Некаторыя насякомыя, напрыклад клапы-вадамеры (''[[Hydrometridae]]'', ''[[Gerridae]]''), жывуць на паверхні вады, перамяшчаючыся па ёй, адштурхваючыся нагамі ад плёнкі [[Паверхневае нацяжэнне|паверхневага нацяжэння]]. Прадстаўнікоў сямейства ''[[Halobatidae]]'' — т.зв. марскіх вадамераў — можна сустрэць у моры. Прадстаўнікі роду ''[[Halobates]]'' — адзіныя з усіх насякомых, якія жывуць у адкрытым акіяне за сотні кіламетраў ад берага<ref name="ЖЧ"/>. Аднак марскіх вадамераў нельга лічыць сапраўднымі воднымі насякомымі, з прычыны таго, што, жывучы на паверхні вады, яны харчуюцца трупамі жывёл, якія ўсплываюць на паверхню, а адкладаюць яйкі на плаваючыя водарасці, пер’е птушак і да т.п. Сапраўдных марскія насякомых, якія развіваюцца ў марской вадзе, каля дзясятка відаў з атрада [[Двухкрылыя|двухкрылых]]<ref name="ЖЧ"/>. Толькі ў віду камароў-даўганожак ''[[Limonia monostromia]]'', які сустракаецца ля берагоў Японіі, увесь цыкл развіцця звязаны з морам<ref name="ЖЧ"/>.

Вялікую і разнастайную групу складаюць насякомыя-[[Сінантропныя арганізмы|сінантрапы]] (спадарожнікі чалавека), здольныя пасяляцца ў жыллі чалавека, гаспадарчых пабудовах, харчовых складах, збожжасховішчах {{s|і г.д.}}<ref name="ЖЧ"/>

=== Экстрэмальныя ўмовы пасялення ===
[[Файл:Gynaephora groenlandica.jpg|thumb|250px|Вусеняў матылёў-[[Ваўнянкі|ваўнянак]] ''[[Gynaephora groenlandica]]'' можна сустрэць у Грэнландыі.]]
Па сваёй здольнасці засяляць самыя розныя месцапражыванні насякомыя не маюць сабе роўных, і асобныя іх віды прыстасаваліся да жыцця ў самых розных, парой неверагодных і экстрэмальных умовах<ref name="Крыж"/>. Яны засяляюць нават прыпалярныя вобласці: [[Антарктыда|Антарктыду]] і Арктыку ([[Грэнландыя|Грэнландыю]], [[Новая Зямля|Новую Зямлю]], [[востраў Урангеля]], [[Чукоцкі паўвостраў]] і іншыя). Эндэмік [[Антарктыка|Антарктыкі]] бяскрылы [[Камары-званцы|камар-званец]] ''[[Belgica antarctica]]'' з сямейства {{btname|[[Chironomidae]]|}} (атрад [[двухкрылыя]]) — да таго ж найбуйнейшая сапраўды сухапутная (якое не пакідае паверхня зямлі) жывёла Антарктыды<ref name="antarctica"/>. Вусені матыля ''[[Gynaephora groenlandica]]'' (сямейства [[Ваўнянкі|ваўнянак]], Грэнландыя і Канада) здольныя падчас зімовак перажываць тэмпературы да −70&nbsp;°C<ref name="Zool"/>. Іншы від запалярных [[ваўнянкі|ваўнянак]] — [[ваўнянка Кузняцова]] — сустракаецца толькі на [[Востраў Урангеля|востраве Урангеля]]. Востраў Грэнландыя насяляе некалькі [[Эндэмік|эндэмічных відаў]] насякомых, напрыклад жук ''[[Atheta groenlandica]]''<ref name="Bergersen"/>. Недалёка ад [[палярны круг|палярнага круга]] на паўночным усходзе [[Якуція|Якуціі]] сустракаецца [[апалон арктычны]] (''Parnassius arcticus'')<ref name="kaabak"/>.
Тэрмафільны паўводны жук ''[[Zaitzevia thermae]]'' здольны насяляць у [[Геатэрмальная крыніца|геатэрмальных крыніцах]]. У штаце [[Мантана]] ([[ЗША]]) ён выяўлены ў незвычайна цёплых водах з тэмпературай да +29&nbsp;°C<ref name="Zaitzevia"/>. Лічынкі камара ''[[Polypedilum vanderplanki]]'' у [[Нігер]]ыі здольныя жыць у водах з тэмпературай +60…+70&nbsp;°C і перажываць засуху ў вадаёмах, якія цалкам перасыхаюць<ref name="Акимушкин"/>.
Лічынкі мух ''[[Helaeomyia petrolei]]'' з [[Каліфорнія|Каліфорніі]] (ЗША) харчуюцца мёртвымі насякомымі, якія зваліліся ў [[нафта]]выя лужыны, што робіць іх адзінымі ў свеце насякомымі, здольнымі выжываць у сырой нафце — субстанцыі, звычайна атрутнай для членістаногіх<ref name="ae"/><ref name="thorpe"/>.
Насякомыя ў сваім распаўсюджанні таксама заходзяць высока ў горы: жужаль ''[[Bembidion bracculatum]]'' у [[Гімалаі|Гімалаях]] жыве на вышынным поясе ад 4300 да 5000 м, у зоне начнога снегу. У [[Афганістан]]е і [[Таджыкістан]]е [[жаўтушка Марка Пола]] сустракаецца ў гарах на вышынях ад 3000 да 5000 м<ref name="Tuzov"/>. Месцапражыванне большасці відаў [[Parnassius|матылёў-апалонаў]] распасціраецца ў горах на вышыні да 2000 м, а ў Азіі на вышынях {{s|да 3700—4200 м}} над [[узровень мора|узроўнем мора]] аж да мяжы вечных снягоў і льдоў<ref name="kaabak"/>. У Гімалаях, у наваколлях [[Эверэст]]а, ''[[Parnassius epaphus]]'' жыве на вышыні да 6000 м {{s|н. у. м.}}<ref name="EB"/>
Пустынныя мурашкі ''[[Cataglyphis bicolor]]'' (якія насяляюць [[Сахара|Сахару]]), ''[[Ocymyrmex]]'' (пустыня [[Наміб]]) і ''[[Melophorus]]'' ([[пустыні Аўстраліі]]) здольныя фуражаваць пад пякучым Сонцам і пры тэмпературы паверхні да +60&nbsp;°C<ref name="MostHeatTolerant" />.

== Экалогія ==

=== Узаемаадносіны з іншымі арганізмамі ===
[[Файл:Bee Collecting Pollen 2004-08-14.jpg|thumb|250px|[[Меданосная пчала]] (''Apis mellifera''), якая апыляе кветку.]]
[[Файл:MelkendeAmeise.jpg|thumb|200px|[[Трафабіёз]] мурашак з тлямі.]]
[[Файл:Paussidae.png|thumb|200px|Шырокія вусікі мірмекафільных [[паўсіны|жукоў-паўсінаў]] маюць адмысловыя залозы, якія вылучаюць рэчывы, што злізваюць мурашкі.]]
Падчас працяглай эвалюцыі ў насякомых утварыліся шматстайныя [[Тыпы адносін паміж арганізмамі|тыпы ўзаемаадносін з іншымі арганізмамі]]: адмоўныя формы ўзаемадзеянняў паміж відамі ([[паразітызм]], [[драпежніцтва]], [[Канкурэнцыя (біялогія)|канкурэнцыя]]) і станоўчыя ([[каменсалізм]], [[мутуалізм]], [[інквілінізм]] і г.д.)<ref name="Захваткин" />.

==== Сімбіёнты і каменсалы ====
{{main|Сімбіёз}}
Самым яскравым прыкладам сімбіёзу насякомых з [[Энтамафільныя расліны|раслінамі]] служыць вялікая, разнастайная і паспяховая ў эвалюцыйным плане група апыляльнікаў ([[пчолы]], [[матылі]]) і [[трафабіёз]] мурашак з тлямі. Важную ролю на пачатковым этапе [[Каэвалюцыя|каэвалюцыі]] насякомых і кветкавых раслін і з’яўленні энтамафіліі адыграла [[антафілія]] (паглынанне пылка і нектару). Антафілія вядомая не толькі сярод найбольш вядомых апыляльнікаў (напрыклад, пчол і матылёў), але і сярод многіх іншых груп насякомых ([[цвердакрылыя]], [[двухкрылыя]], [[трыпсы]], [[пільшчыкі]] і іншыя). Да 80 % відаў кветкавых раслін апыляюцца насякомымі<ref name="Захваткин"/>. У сваю чаргу, насякомыя набылі цэлы шэраг прыстасаванняў для збору пылка і нектару, асабліва характэрных у [[пчолы|пчаліных]].

[[Падзь, пчалярства|Падзь]], якая вылучаецца [[тлі|тлямі]], [[Чарвяцы|чарвяцамі і шчытоўкамі]] і іншымі сысучымі раўнакрылымі насякомымі (''[[Homoptera]]'' ці ''[[Sternorrhyncha]]'' і ''[[Auchenorrhyncha]]''), з’яўляецца смачнай ежай для [[мурашкі|мурашак]]. Яны літаральна «дояць» іх, абараняюць і садзейнічаюць пры распаўсюджанні маладых асобін<ref name="Delabie"/>. Іншым прыкладам сімбіёнтных адносін з раслінамі служаць энтамахарыя і як прыватны выпадак [[мірмекахарыя]]. У свеце вядома больш за 3 тыс. відаў раслін, чыё насенне распаўсюджваюць мурашкі (каля 1 % флоры). Мірмекахарыя ўласцівая {{bt-bellat|фіялка{{!}}фіялцы|Viola}}, {{bt-bellat|рафлезія{{!}}рафлезіі|Rafflesia}} і многім іншым. З лясных раслін сярэдняй паласы да [[Спіс мірмекахорных раслін Еўропы|мірмекахорным]] адносяцца [[ажыка валасістая]], [[падалешнік еўрапейскі]], віды родаў [[мар'яннік]], [[чубатка]], [[падтыннік]], [[грушанка]] і многія інш.<ref name="review"/>

Найбольшая колькасць сімбіёнтаў і каменсалаў жыве ў гнёздах грамадскіх насякомых, вылучаюць цэлыя спецыялізаваныя групы [[Мірмекафілія|мірмекафілаў]] і [[тэрмітафілы|тэрмітафілаў]]. Яны маюць як марфалагічныя прыстасаванні, так і паводзінскія рэакцыі, якія дазваляюць ім уступаць у цесныя сімбіятычныя сувязі з мурашкамі і тэрмітамі. Напрыклад, у [[паўсіны|паўсінаў]] на целе маюцца адмысловыя залозы (якія вылучаюць рэчывы, што злізваюць мурашкі), якія знаходзяцца на вусіках, а ў [[Ашчупнікі|жукоў-ашчупнікоў]] па баках цела. Таксама ферамонамі і іншымі вылучэннямі прыцягваюць мурашак мірмекафільныя вусені матылёў-[[Блакітніцы|блакітніц]], некаторыя [[стафілініды]]<ref name="ЖЧ"/>.
Прыкладам інквілізму могуць паслужыць [[Наезнікі|перапончатакрылыя-наезнікі]], [[Лічынка|лічынкі]] якіх, пасяляючыся ў {{нп5|Гал (біялогія)|галах|en|Gall}}, спачатку высмоктваюць лічынку, якая ўтварыла гэты гал, а затым пачынаюць харчавацца сценкамі гала самой расліны. Некаторыя [[двухкрылыя]] адкладваюць яйкі ў ракавіны [[малюск]]аў, а затым іх лічынка есць тканкі гаспадара. Пасля гэтага яна ператвараецца ў [[пупарый]], а ракавіну выкарыстоўвае ў якасці сховішча<ref name="БЭС">{{Крыніцы/Биологический энциклопедический словарь|з=230}}</ref>.

Сярод бактэрый прыкладам аблігатных унутрыклеткавых сімбіёнтаў служыць [[Wolbachia|вальбахія]] (''Wolbachia''). Гэтым родам бактэрый інфікавана да 20 % усіх відаў насякомых. Яны маюць для іх як дадатнае (павышэнне пладавітасці і прыстасаванасці некаторых насякомых), так і адмоўнае значэнне ([[Андрацыд (біялогія)|андрацыд]], [[партэнагенез]], дэгенерацыі эмбрыёнаў, [[фемінізацыя (біялогія)|фемінізацыя]])<ref name="Захараў"/><ref name="Kazmer"/>.

==== Паразіты і паразітоіды ====
{{main|Паразітызм|Паразітоід|Звышпаразітызм}} {{Гл. таксама|:Катэгорыя:Паразітычныя насякомыя}}
Паразітызм можа быць аблігатным, калі паразіт не можа існаваць без {{нп5|Гаспадар (біялогія)|гаспадара|en|Host (biology)}}, і часовым або факультатыўным. Сярод шматклетачных арганізмаў, якія паразітуюць на насякомых, найбольш вядомыя [[кляшчы]] і [[нематоды]]. У самім класе насякомых ёсць некалькі спецыялізаваных атрадаў паразітаў (тыповы прыклад — {{bt-bellat|пухаеды|}}, {{bt-bellat|вошы|}}, {{bt-bellat|блыхі|}}, {{bt-bellat|наезнікі|}}, {{bt-bellat|вееракрылыя|Strepsiptera}})<ref name="Захваткин" />. Нават сярод жукоў ёсць віды, якія паразітуюць на пазваночных, напрыклад {{bt-bellat|Бабровая блыха{{!}}бабровыя блыхі|}}, якія з’яўляюцца эктапаразітамі рачных баброў роду {{bt-bellat||Castor}}<ref name="castoris"/>, род {{bt-bellat||Leptinus}} на {{bt-bellat|палёўкі{{!}}палёўках|}}, {{bt-bellat||Sliphopsyllus}} на {{bt-bellat|Хахуля{{!}}хахулі|}}. Таксама некаторыя паўднёваамерыканскія {{bt-bellat|стафіліны|}} з’яўляюцца эктапаразітамі {{bt-bellat|Грызуны{{!}}грызуноў|}}, а іх трапічная трыба {{bt-bellat||Amblyopini}} у стадыі імага паразітуе на пазваночных<ref name="Кащеев1999"/>.

<gallery>
Pthirus pubis - crab louse.jpg|{{bt-bellat|Лабковая вош|Phthirus pubis}} выклікае лабковы [[педыкулёз]] ці [[фтырыяз]]
Pediculus humanus.JPG|{{bt-bellat|Чалавечая вош|Pediculus humanus}}, [[пераносчык]] [[Сыпны тыф|сыпнога]] і [[зваротны тыф|зваротнага тыфу]]
PulexIrritans.jpg|{{bt-bellat|Блыха чалавечая|Pulex irritans}}, пераносчык узбуджальніка [[Чума|чумы]]
Strepsiptera-halictophagida.gif|{{bt-bellat|Вееракрылыя|Strepsiptera}}, паразіты пчол і вос
</gallery>

'''[[Паразітоід]]ы''' адрозніваюцца ад сапраўдных паразітаў тым, што ў выніку забіваюць свайго гаспадара, а іх дарослая стадыя жыве свабодна. Большая частка вядомых у свеце паразітоідаў (больш за 50 % ад прыкладна 140 тысяч відаў) выяўлена ў атрадзе {{bt-bellat|перапончатакрылыя|}} ({{s|67 000}} відаў). Самыя важныя паразітоіды ў межах гэтай вялікай групы — гэта {{bt-bellat|наезнікі|}} ({{bt-bellat||Ichneumonidae}}, {{bt-bellat|браканіды|}}, {{bt-bellat||Proctotrupoidea}}, {{bt-bellat||Platygastroidea}} і {{bt-bellat||Chalcidoidea}}) і некаторыя [[восы]] з {{bt-bellat|Блішчанкі (надсямейства){{!}}блішчанак|Chrysidoidea}} ({{bt-bellat||Bethylidae}}, {{bt-bellat||Chrysididae}}, {{bt-bellat||Dryinidae}}) і {{bt-bellat||Vespoidea}}, якія паралізуюць ахвяру. Сярод іншых паразітоідаў прысутнічаюць {{bt-bellat|двухкрылыя|}} насякомыя (больш за 15 тысяч відаў; асабліва сярод сямействаў {{bt-bellat|тахіны|Tachinidae}}, {{bt-bellat||Pipunculidae}}, {{bt-bellat|вялікагалоўкі|Conopidae}}), некаторыя {{bt-bellat|жукі|Coleoptera}} (каля 4 тысяч відаў; {{bt-bellat||Ripiphoridae}} і {{bt-bellat||Rhipiceridae}}) і {{bt-bellat|вееракрылыя|Strepsiptera}}. У цэлым каля 10 % усіх насякомых з’яўляюцца паразітоідамі.

<gallery>
Aleiodes indiscretus wasp parasitizing gypsy moth caterpillar.jpg|Наезнік {{bt-bellat||Aleiodes indiscretus}} нападае на вусеня {{bt-bellat|няпарны шаўкапрад{{!}}няпарнага шаўкапрада|}}
Parasitic wasp.jpg|Наезнік {{bt-bellat||Peristenus digoneutis}}, які коле яйцакладам тлю
Schlupfwespe01.jpg|''[[Dolichomitus imperator]]'', які праколвае драўніну для адкладкі яйца ў лічынку
</gallery>

'''Звышпаразітызм'''. Сярод энтамафагаў-[[наезнікі|наезнікаў]] вядомыя выпадкі [[звышпаразітызм]]у, або гіперпаразітызму. У выпадку звышпаразітызму назіраецца паразітаванне аднаго паразіта (звышпаразіт, гіперпаразіт) у іншым. У гэтым выпадку звышпаразіт завецца паразітам другога парадку, а яго [[Гаспадар (біялогія)|гаспадар]] — паразітам першага парадку. Напрыклад, наезнік {{bt-bellat||Asecodes albitarsus}} заражае мнагаеднага звышпаразіта {{bt-bellat||Dibrachys boucheanus}}, а ён, у сваю чаргу, можа паражаць наезнікаў {{bt-bellat|апанталес групавы|Apanteles glomeratus}}, якія паразітуюць на [[вусень|вусенях]] матылёў-[[Бялянкі, матылі|бялянак]]. Звышпаразітызм досыць шырока распаўсюджаны сярод паразітычных насякомых, у прыватнасці ў наезнікаў сямействаў {{bt-bellat||Ichneumonidae}}, {{bt-bellat||Encyrtidae}} і некаторых іншых<ref name="Захваткин"/>.

==== Гнездавы і сацыяльны паразітызм ====
{{main|Сацыяльны паразітызм у мурашак|Пчолы-зязюлі|Клептапаразітызм|Гнездавы паразітызм}}
[[Файл:Epeoloides coecutiens 03.JPG|thumb|200px|[[Пчолы-зязюлі|Пчала-зязюля]] ''Epeoloides coecutiens'' не мае свайго гнязда і спіць на галінцы.]]
Некаторыя насякомыя гвалтоўна ці тайна прысвойваюць чужы кармавы (клептапаразіты) або гнездавы рэсурс (гнездавы і сацыяльны паразітызм). Мухі-клептапаразіты, напрыклад, прадстаўнікі сямействаў ''[[Chloropidae]]'' і ''[[Milichiidae]]'', наведваюць павуціны, крадучы ў павукоў частку іх здабычы. Іншыя гэтак жа паступаюць з ''[[Ктыры|ктырамі]]'' і мурашкамі роду ''[[Crematogaster]]''<ref>Wild, A. L. & Brake, I. 2009. Field observations on ''Milichia patrizii'' ant-mugging flies (Diptera: Milichiidae: Milichiinae) in KwaZulu-Natal, South Africa. ''[[African Invertebrates]]'' '''50''' (1): 205—212.</ref>.

Самка [[Пчолы-зязюлі|пчол-зязюль]] і некаторых вос з падобнымі паводзінамі пранікае ў гняздо гаспадара і забівае там матку калоніі. Затым яна адкладвае свае ўласныя яйкі, а рабочыя асобіны віду-гаспадара пасля выкормліваюць лічынак віду-паразіта. Менавіта так паступаюць чмялі-зязюлі падрода ''[[Psithyrus]]'' і больш за 700 відаў роду ''[[Nomada]]'', якія паразітуюць на пчолах з родаў ''[[Andrena]]'', ''[[Lasioglossum]]'', ''[[Eucera]]'', ''[[Melitta]]'' і ''[[Panurgus]]''. Сваіх гнёздаў пчалы-зязюлі не будуюць, і ў іх няма апарата для збору пылка, а з-за адсутнасці апушвання яны знешне больш падобныя на вос, чым на пчол. Некалькі тысяч відаў пчол-зязюль вядомы ў сямействах ''[[Apidae]]'', ''[[Megachilidae]]'' і ''[[Halictidae]]''<ref name="biobee"/>.

[[Гнездавы паразітызм]] у мурашак прымае форму [[Сацыяльны паразітызм у мурашак|сацыяльнага паразітызму]], пры якім паразіт цалкам або часткова (часова, факультатыўна) існуе дзякуючы іншым грамадскім насякомым. Аплодненая самка віду-паразіта (''[[Lasius umbratus]]'' або [[рудая лясная мурашка|рудай лясной мурашкі]]) пранікае ў гняздо віду-гаспадара (''[[Чорная садовая мурашка|Lasius niger]]'' або [[Бурая лясная мурашка|бурай лясной мурашкі]] адпаведна), забівае ў ім [[Мурашыная матка|царыцу]], займаючы яе месца, і пачынае адкладаць свае ўласныя яйкі. Рабочыя асобіны, якія выйшлі з іх, паступова засяляюць [[мурашнік]], змяняючы яго гаспадароў. [[Мурашкі-амазонкі]] (''Polyergus'') крадуць коканы відаў-«рабоў», каб тыя затым выконвалі ўсе працы па гняздзе<ref name="ЖЧ" />.

==== Абарона ад драпежнікаў ====
{{Гл. таксама|Мімікрыя}}

Для шмат якіх відаў насякомых як сродак абароны характэрны [[танатоз]] — часавая нерухомасць, пры якой яны прыкідваюцца мёртвымі. Пры верагоднай небяспецы такія насякомыя звычайна заміраюць і падаюць з раслін на подсціл. Для мноства насякомых з самых розных сістэматычных груп таксама характэрны [[міметызм]] — адна з формаў [[Мімікрыя|мімікрыі]], якая дасягаецца шляхам падабенства з дэталямі атачэння ці загадзя неядомымі прадметамі. Многія віды маюць заступніцкую афарбоўку, якая імітуе аб’екты нежывой прыроды — сухое лісце, галінкі, кавалачкі кары, птушыны прыплод. Адным з відаў адпужвальнай афарбоўкі з’яўляюцца «вочкі» на крылах. Яны размяшчаюцца на пярэдніх і/ці задніх крылах і імітуюць [[вока|вочы]] пазваночных жывёл. У спакойным стане насякомыя з такой афарбоўкай звычайна сядзяць, склаўшы крылы, а патрывожаныя, раскрываюць пярэднія крылы і дэманструюць адпужвальныя ярка афарбаваныя ніжнія крылы. Падобная стратэгія абароны адзначаецца ў многіх матылёў, шэрагу багамолаў, конікаў.
<gallery>
Phromnia Rosea Anja Reserve Madagascar.jpg|Прадстаўнікі віду {{нп5|Phromnia rosea||ru|Phromnia rosea}} ([[Мадагаскар]]), сядаючы на сцябло расліны, размяшчаюцца ў пэўным парадку, ствараючы «суквецце»
Orange Oakleaf (Kallima inachus) at Samsing, Duars, West Bengal W IMG 6238.jpg|Матыль {{нп5|Kallima inachus||ru|Kallima inachus}} са складзенымі крыламі выглядае як сухі ліст
LeafInsect.jpg|Палачнік «вандроўны ліст» ({{нп5|Phyllium||ru|Phyllium}})
TettigoniidaeSpecies.JPG|Трапічны конік, які пераймае сухому лісту
Hemaris fuciformis MHNT dos.jpg|{{нп5|Hemaris fuciformis||ru|Hemaris fuciformis}} імітуе [[чмялі|чмялёў]]
Peruvian Leaf Katydid.jpg|Конік {{нп5|Typophyllum erosum||ru|Typophyllum erosum}}
</gallery>

Афарбоўка і знешні выгляд многіх насякомых на розных стадыях развіцця тым ці іншым спосабам звязаны з абаронай ад ворагаў. Шэраг відаў валодае дрэнным пахам і непрыемным смакам або атрутныя, усё гэта робіць іх неядомымі. Паспрабаваўшы такое насякомае адзін раз, драпежнікі будуць пазбягаць падобны від у далейшым.
'''Апасематызм''' — перасцерагальныя афарбоўка і форма цела. Класічным прыкладам з’яўляецца яркая афарбоўка, пераважна прадстаўленая як спалучэнне чырвонага, аранжавага і жоўтага колераў з чорным, у насякомых, якія маюць атрутную [[Гемалімфа|гемалімфу]]: у [[Божыя кароўкі|божых каровак]], [[Шпанкі|жукоў-шпанак]], [[Геліканіды|матылёў-геліканідаў]] і многіх іншых. Некаторыя матылі і мухі імітуюць вос і чмялёў, напрыклад, [[журчалкі|мухі-журчалкі]], [[шклянніцы]], бражнік {{нп5|Hemaris fuciformis||ru|Hemaris fuciformis}}, {{нп5|Hemaris tityus||ru|Hemaris tityus}}.
'''Сінапасематызм''' — несапраўдная, або мюлераўская [[мімікрыя]] — узгодненыя, падобныя афарбоўка і форма цела ў некалькіх розных відаў, якія валодаюць развітымі іншымі сродкамі абароны ад драпежнікаў. Пры «мюлераўскай» мімікрыі віды, якія імітуюць адзін аднаго, у аднолькавай меры неядомыя. Падобныя афарбоўка і знешні выгляд павялічваюць эфектыўнасць адпужвання. Адным з такіх прыкладаў з’яўляецца дзённы паруснік ''[[Papilio laglaizei]]'' ([[Новая Гвінея]]), які пераймае афарбоўку і форму крылаў [[ураніі]] ''[[Alcides agathyrsus]]''<ref name="smart"/>

'''Псеўдаапасематызм''' — сапраўдная, або бейтсава [[мімікрыя]]. Многія, пазбаўленыя такіх сродкаў абароны, як «неядомасць і атрутнасць», часта [[мімікрыя|мімікрыруюць]] пад неядомыя віды. Пры гэтай форме мімікрыі віды, якія не маюць ахоўных механізмаў, валодаюць такімі ж афарбоўкай і формай цела, як адзін ці некалькі абароненых відаў. Гэты від мімікрыі найбольш развіты менавіта ў [[Лускакрылыя|лускакрылых]]. Так, паўднёваамерыканскія [[Паруснікі (матылі)|паруснікі]] ''[[Papilio bachus]]'', ''[[Papilio zagreus]]'', [[Бялянкі, матылі|бялянка]] ''[[Dismorphia astynome]]'' пераймаюць афарбоўку і форму крылаў неядомых відаў [[Геліканіды|геліканідаў]]. Паруснік ''[[Papilio agestor]]'' імітуе неядомую [[данаіда сіта|данаіду сіту]] (''Paratica sita''). Шэраг відаў [[Вусачы (жукі)|жукоў-вусачоў]] (''Cerambycidae'') часта імітуюе джалячых [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]].

<gallery>
Coccinella septempunctata qtl1.jpg|Яркая перасцерагальная афарбоўка [[сямікропкавая кароўка|сямікропкавай кароўкі]]
Meloe proscarabaeus, Odessa.jpg|Шпанка {{Нп5|майка звычайная|3=ru|4=Майка обыкновенная}}, якая мае атрутную гемалімфу
Automeris ioPCCA20040704-2975AB1.jpg|Адпужвальная афарбоўка ў выглядзе «вачэй» на крылах ''[[Automeris io]]''
Catocala sponsa on tree 2008.JPG|Ахоўная афарбоўка [[Малінавая ордэнская стужка|пурпурнай стужачніцы]]
Papilio laglaizei male.JPG|Мімікрыя неядомым відам. ''[[Papilio laglaizei]]'' мімікрыруе ''[[Alcides agathyrsus]]''
</gallery>
Шэраг насякомых, пераважна жукі, маюць вельмі цвёрдыя і трывалыя покрывы цела, якія абараняюць іх у той ці іншай ступені ад драпежнікаў. Шэраг жукоў мае жахлівыя і часам вельмі небяспечныя сківіцы: [[рагачы]], [[жужлі]], некаторыя [[Вусачы (жукі)|вусачы]]. Некаторыя насякомыя маюць залозы з атрутнымі і пахучымі сакрэтамі. Самым яскравым прыкладам падобнага спосабу абароны з’яўляюцца [[Бамбардзір, жук|жукі-бамбардзіры]]. Яны маюць залозы, якія выдзяляюць сумесь хімічных рэчываў, якія, уступаючы ва ўзаемадзеянне адно з адным у адмысловай камеры брушка, выклікаюць экзатэрмічную рэакцыю і разаграванне сумесі да 100&nbsp;°C. Утвораная сумесь рэчываў выкідваецца праз адтуліны на кончыку брушка. Даволі часта сустракаюцца насякомыя, якія маюць атрутную [[Гемалімфа|гемалімфу]].
Шэраг відаў практыкуе сужыццё з абароненымі жывёламі. Прыкладам можа служыць [[мірмекафілія]] — выгоднае для насякомых сужыццё з [[Мурашкі|мурашкамі]] ў іх гнёздах, дзе яны знаходзяць не толькі абарону, але і ежу. Некаторыя віды насякомых аддаюць перавагу скрытнаму ладу жыцця, жывуць у цяжкадаступных месцах, надзейна абароненых ад ворагаў. Многія насякомыя вядуць начны спосаб жыцця, які дзейсна ахоўвае іх ад магчымых нападаў птушак і іншых дзённых драпежнікаў.

=== Натуральныя ворагі і захворванні ===
{{Гл. таксама|Энтамапатагенныя вірусы|Энтамапатагенныя грыбы|Энтамапатагенныя нематоды|:Катэгорыя:Паразіты насякомых}}
[[Файл:Argiope bruennichi ukr.jpg|thumb|200px|{{нп5|Argiope bruennichi||uk|Аргіопа тигрова}}, як і многія павукі, харчуецца насякомымі.]]
[[Файл:Lacerta agilis male 2011 G2.jpg|thumb|200px|Многія яшчаркі харчуюцца насякомымі.]]
[[Файл:Drosera anglica ne2.jpg|thumb|200px|[[Расіца англійская]] са «злоўленымі» ёю стракозамі {{нп5|Enallagma cyathigerum||en|Enallagma cyathigerum}}''.'']]
Натуральнымі ворагамі насякомых (энтамафагамі) з’яўляюцца розныя шматлікія патагенныя [[мікраарганізмы]], паразітычныя і драпежныя беспазваночныя жывёлы. Таксама насякомыя з’яўляюцца ежай для многіх [[Пазваночныя|пазваночных жывёл]]<ref name="хиж"/>. Насякомыя знішчаюцца рознымі энтамафагамі на ўсіх стадыях развіцця.

У наш час сярод мікраарганізмаў вядомыя розныя ўзбуджальнікі [[бактэрыяльнае заражэнне|бактэрыяльных]], [[Вірусныя захворванні|вірусных]], грыбковых і [[Прасцейшыя|пратазойных]] захворванняў насякомых. Напрыклад, [[бакулавірусы]] з’яўляюцца ўзбуджальнікамі вірусных захворванняў розных відаў, пераважна [[Лускакрылыя|лускакрылых]]. Вядома звыш 400 відаў грыбоў, якія выклікаюць розныя захворванні насякомых<ref name="хиж"/>. Усе яны з’яўляюцца прадстаўнікамі чатырох класаў: фікаміцэты, [[аскаміцэты|сумчатыя]], [[базідыяміцэты|базідыяльныя]] і [[дэйтэраміцэты|недасканалыя грыбы]].
З класа фікаміцэтаў найбольш вядомыя прадстаўнікі роду ''[[Entomophthora]]''. З групы сумчатых грыбоў часцей за ўсё паразітуюць віды родаў ''[[Cordyceps]], [[Hypocrella]], [[Hirsutella]], [[Sporotrichum]]'' і інш. Асаблівую вядомасць маюць некаторыя прадстаўнікі роду ''[[Cordyceps]]'' у сувязі з уплывам на паводзіны насякомых, на якіх яны паразітуюць, напрыклад [[кардыцэпс аднабокі]], які паразітуе на мурашках, і [[кардыцэпс кітайскі]] — на вусенях матыля ''[[Hepialus armoricanus]]''. Сярод прадстаўнікоў недасканалых грыбоў насякомых дзівяць грыбы родаў ''[[Aschersonia]], [[Aspergillus]], [[Beauveria]], [[Cephalosporium]], [[Cladosporium]], [[Coniothyrium]], [[Spicaria]]'' і іншыя<ref name="хиж"/>.
Патагенныя для насякомых бактэрыі з’яўляюцца прадстаўнікамі парадку ''[[Eubacteriales]]''. Сярод іх найбольш часта сустракаюцца кокабактэрыі, спораўтваральныя бактэрыі і бясспоравыя палачкападобныя бактэрыі. Рэдка ў насякомых таксама выяўляюць патагенныя [[вібрыёны]]. Большасць вядомых патагенных насякомым прасцейшых з’яўляюцца прадстаўнікамі атрада [[Мікраспарыдыі|мікраспарыдый]], [[грэгары]]н і шызагрэгарын<ref name="хиж"/>.

Шырокай групай натуральных ворагаў насякомых з’яўляюцца паразітычныя чэрві — [[нематоды]], які выклікаюць нематодныя хваробы насякомых. З беспазваночных драпежнікаў, якія палююць на насякомых, найбольш шырока распаўсюджаны насякомыя-энтамафагі, [[павукападобныя]] (павукі, [[скарпіёны]], [[кляшчы]], [[фалангі]] і да т.п.), [[мнаганожкі]]<ref name="хиж"/>.

Сярод пазваночных насякомымі харчуюцца розныя віды [[Рыбы|рыб]], [[Земнаводныя|земнаводных]] (у жаб да 95 % рацыёну), [[Паўзуны|паўзуноў]], [[Птушкі|птушак]] і [[Сысуны|сысуноў]] ([[насякомаедныя]], [[кажаны]], [[Мурашкаедавыя|мурашкаеды]], [[пангаліны]] і [[трубказубы]] і г.д.). Унутры пералічаных класаў пазваночных маюцца цэлыя групы, якія спецыялізуюцца на харчаванні выключна насякомымі. Таксама насякомыя служаць многім іншым відам як дадатак да асноўнай ежы<ref name="ЖЧ"/>.

Многія насякомыя таксама служаць крыніцай харчавання для [[Насякомаедныя расліны|насякомаедных раслін]], якіх налічваецца каля 630 відаў з 19 [[сямейства]]ў раслін, якія прыстасаваліся да лоўлі і пераварвання невялікіх жывёл. Такім чынам гэтыя расліны дапаўняюць сваё звычайнае [[аўтатрофы|аўтатрофнае]] харчаванне ([[фотасінтэз]]) адной з формаў [[гетэратрофы|гетэратрофнага]] харчавання<ref name="Ellison 2009"/><ref name="McPherson"/>.

=== Роля ў экасістэмах ===
{{main|Экалогія насякомых}}
Насякомыя складаюць каля 90 % усіх жывёл на Зямлі<ref name="Рос"/>. Насякомыя адыгрываюць надзвычай важную ролю ў прыродзе, якая вызначаецца іх відавой разнастайнасцю і высокай колькасцю ў [[біяцэноз]]ах. Расліннаедныя насякомыя па біямасе ў шмат разоў перавышаюць усіх іншых жывёл-фітафагаў і таму спажываюць асноўную частку расліннага прыросту. Драпежныя і паразітычныя насякомыя з’яўляюцца натуральнымі рэгулятарамі колькасці арганізмаў, якімі яны харчуюцца. У сваю чаргу, насякомыя — аснова харчавання для шматлікіх беспазваночных і пазваночных жывёл<ref name="Рос"/>.

Насякомыя ўдзельнічаюць у кругавароце рэчываў у біясферы (выкарыстоўваюць разнастайныя кармы і самі з’яўляюцца кормам для многіх арганізмаў, выконваюць санітарную функцыю), у глебаўтварэнні, апыляюць расліны. Многія насякомыя — шкоднікі раслін (збожжа і збожжапрадуктаў, лесу, сельскагаспадарчых культур), паразіты жывёл і чалавека, пераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб (напр., крывасмокі). Некаторых выкарыстоўваюць для атрымання харчовых, лекавых рэчываў, тэхнічнай сыравіны (напр., [[Пчала меданосная|пчол]], шаўкапрадаў), у біялагічнай ахове сельскагаспадарчых і лясных раслін (напр., [[божыя кароўкі|божых каровак]], [[жужалі|жужаляў]], [[наезнікі|наезнікаў]]).

==== Насякомыя як апыляльнікі ====
{{Гл. таксама|Апыленне}}
[[Файл:European honey bee extracts nectar.jpg|thumb|250px|Меданосная пчала на кветцы.]]

Звыш 80 % раслін Еўропы апыляюцца насякомымі<ref name="Гринфельд"/>, і можна з упэўненасцю сказаць, што [[кветка]] — вынік сумеснай эвалюцыі раслін і насякомых. Прыстасаванні кветкавых раслін для прыцягнення насякомых разнастайныя: [[пылок]], [[Нектар (цукрысты сок)|нектар]], [[эфірныя алеі]], водар, форма і афарбоўка кветкі. Прыстасаванні насякомых: смактальны хабаток матылёў, грызуча-ліжучы ротавы апарат пчаліных; адмысловыя пылказборныя апараты — у пчол і чмялёў шчотачка і кошык на задніх нагах, у пчол-мегахіл — брушная шчотачка, шматлікія валаскі на нагах і целе<ref name="Гринфельд"/>.

Узаемаадносіны раслін і насякомых нярэдка дасягаюць асаблівай спецыялізацыі. Напрыклад, [[люцэрн]]у апыляюць адзіночныя пчолы, [[інжыр]] — перапончатакрылыя
{{нп5|Blastophaga psenes||ru|Blastophaga psenes}}, [[Юка|юку]] — [[юкавая моль]]. Мадагаскарская [[архідэя]] ''[[ангрэкум паўтарафутавы]]'' з вельмі глыбокай кветкавай чашачкай апыляецца адзіным [[эндэмік|эндэмічным]] відам [[мёртвая галава|мёртвай галавы]] {{btname|[[Xanthopan morgani praedicta]]}}, якія маюць хабаток даўжынёй 225 мм<ref name="kaabak"/>. Неатрапічныя [[архідныя]] расліны з падтрыб {{нп5|Stanhopeinae||ru|Stanhopeinae}} і {{нп5|Catasetinae||ru|Catasetinae}} апыляюцца выключна архіднымі пчоламі (''[[Euglossini]]'')<ref name="Moore2009"/>. Гэтыя ўзаемавыгадныя ўзаемаадносіны пчол і архідэй узніклі падчас эвалюцыі прыкладна 20 млн гадоў таму<ref name="Engel1999"/><ref name="Roubik2004"/>. Толькі самцы займаюцца апыленнем гэтых архідэй, якія не вырабляюць нектар, і самкі пчол не наведваюць іх. Падчас наведвання кветкі да галавы або грудзей самца прыліпае [[палінарый]] (які змяшчае пылковыя зерні), які апыляльнік і пераносіць на іншую кветку<ref name="Williams1983"/>.

<gallery>
Mormodes_buccinator_-_infl_3.jpg|Самцы пчалы ''[[Euglossa]]'' на архідэі {{нп5|Mormodes buccinator||en|Mormodes buccinator}} ([[Сурынам]])
Eucera cinnamomea with pollinium 1.jpg|Самец пчалы {{нп5|Eucera||en|Eucera}} ''cinnamomea'' у кветцы архідэі {{нп5|Alcea setosa||en|Alcea setosa}} з жоўтым {{нп5|Паліній|палініем|ru|Поллиний}}, які прыліп да галавы 
Bumblebee-IMG 0330.JPG|[[Чмялі]], апыляльнікі [[канюшына|канюшыны]]
Aromia moschata1.JPG|alt=|{{нп5|Мускусны вусач||ru|Мускусный усач}}
Eastern Tiger Swallowtail Papilio glaucus on Milkweed Hybrid 2225px.jpg|{{нп5|Паруснік глаўк||ru|Парусник главк}} на кветцы {{нп5|Asclepias curassavica||en|Asclepias curassavica}}
</gallery>

==== Іншыя ролі ====
[[Файл:Pseudomyrmex ferruginea Ryan Somma-cropped.jpg|thumb|250px|Мурашкі {{нп5|Pseudomyrmex||en|Pseudomyrmex}} на галінцы акацыі.]]
Як спажыўцы жывёльных і раслінных рэштак насякомыя адыгрываюць важную ролю ў [[глеба]]ўтварэнні. Такі ўдзел звязаны не толькі з разрыхленнем глебы і ўзбагачэннем яе перагноем глебавымі насякомымі і іх лічынкамі, але і з раскладаннем раслінных і жывёльных рэштак — апалага лісця і адмерлых частак раслін, трупаў і экскрыментаў жывёл, адначасова выконваюцца санітарная роля і кругаварот рэчываў у прыродзе<ref name="Рос"/>.

Санітарную ролю выконваюць наступныя групы насякомых:
* [[Капрафагія|капрафагі]] — жукі-гнаявікі, мухі-гнаявіцы, кароўніцы;
* [[некрафаг]]і — жукі-трупаеды, магільшчыкі, [[скураеды]], мухі-мясаедкі;
* насякомыя — разбуральнікі адмерлых раслінных рэштак: драўніны, апалага лісця і хвоі — жукі-тачыльшчыкі, лічынкі вусачоў, златак, рагахвостаў, камароў-даўганожак, {{нп5|мурашкі-шашалі||ru|Camponotus}}, [[грыбныя камарыкі]] і г.д.;
* насякомыя — санітары вадаёмаў харчуюцца завіслымі ці аселымі на дно гнілымі арганічнымі рэчывамі (дэтрытам) — лічынкі камароў-дзяргуноў, або званцоў, аўсянікаў, ручайнікаў, чысцяць ваду і служаць біяіндыкатарам яе санітарнага стану.

Некаторыя насякомыя здольныя абараняць расліны ад [[фітафаг]]аў. Напрыклад, каля 10 % відаў [[Акацыя|акацый]] Цэнтральнай Амерыкі ахоўваюцца драўнянымі мурашкамі роду {{нп5|Pseudomyrmex||ru|Pseudomyrmex}}, якія атрымліваюць ад расліны гатовы дом і корм (нектар і бялковыя цельцы Бельта)<ref name="ae"/>.

== Філагенія ==

=== Паходжанне і эвалюцыя ===
{{Гл. таксама|Палеаэнтамалогія}}
[[Файл:Meganeura monyi au Museum de Toulouse.jpg|thumb|250px|Адбітак вымерлай гіганцкай страказы меганеўры з размахам крылаў 68 см.]]
[[Файл:Amber.insect.800pix.050203.jpg|thumb|250px|Выкапнёвы [[Ручайнікі|ручайнік]] у [[бурштын]]е.]]
Усталяванне паходжання класа насякомых сутыкаецца з вызначанымі цяжкасцямі. Ключавая праблема складаецца ў адсутнасці [[фасіліі|акамянеласцей]], па якіх можна было б усталяваць [[філагенез|філагенетычныя адносіны]] насякомых<ref name="The Origin of Insects"/>.

Традыцыйна на аснове [[Марфалогія, біялогія|марфалагічных]] параўнанняў (асабліва трахеальных дыхальных сістэм) найбліжэйшымі сваякамі насякомых лічылі [[мнаганожкі|мнаганожак]]. У адпаведнасці з гэтым пунктам гледжання абедзве групы аб’ядноўвалі ў [[таксон]] «[[непаўнавусыя]]» (''Atelocerata'').

Аднак пабудова філагеній на падставе паслядоўнасцей генаў і нядаўнія марфалагічныя даследаванні сведчаць, што насякомыя бліжэйшыя да [[ракападобныя|ракападобных]], чым да [[мнаганожкі|мнаганожак]]. Прыхільнікі гэтай філагенетычнай гіпотэзы аб’ядналі ракападобных і насякомых у адзіны таксон ''Pancrustacea''. Ракападобныя вядомыя з адкладаў ранняга [[Кембрыйскі перыяд|кембрыю]] (каля 511 млн гадоў), у той час як насякомыя з’яўляюцца ў палеанталагічным летапісе толькі ў раннім [[дэвонскі перыяд|дэвоне]] (каля 410 млн гадоў). Такім чынам, гіпотэза пра паходжанне ракападобных і насякомых ад адзінага агульнага продка спараджае часавы прамежак каля 100 млн гадоў, на працягу якога насякомыя павінны былі існаваць. Адсутнасць рэштак насякомых у палеанталагічным летапісе на працягу гэтага перыяду звычайна тлумачыцца тым, што яны не захаваліся да нашых дзён<ref name="The Origin of Insects"/>. Найноўшыя марфалагічныя параўнанні і філагенетычныя рэканструкцыі на аснове геномных паслядоўнасцей паказваюць, што насякомыя з’яўляюцца нашчадкамі ракападобных, што добра ўзгадняецца з палеанталагічнымі звесткамі. Аднак марфалагічныя і малекулярныя звесткі не ўзгадняюцца пры вызначэнні найбліжэйшых сваякоў насякомых сярод ракападобных: марфалагічныя звесткі паказваюць на сувязь насякомых з [[вышэйшыя ракі|вышэйшымі ракападобнымі]], а малекулярныя — з [[жабраногія|жабраногімі]]<ref name="The Origin of Insects"/>.
У адпаведнасці з апошняй гіпотэзай эвалюцыйная галіна насякомых аддзялілася ад ракападобных у познім [[Сілурыйскі перыяд|Сілуры]] — раннім [[дэвонскі перыяд|Дэвоне]]. Прымітыўныя продкі насякомых існавалі 350 млн гадоў назад у дэвонскім перыядзе, а верагодна і яшчэ раней. Найстаражытнейшым насякомым з’яўляецца дэвонскі від {{нп5|Rhyniognatha hirsti||ru|Rhyniognatha hirsti}} (410 млн гадоў)<ref name="Rhyniognatha1" /><ref name="Rhyniognatha2" /> і {{нп5|Strudiella devonica||ru|Strudiella devonica}} ({{s|385—360 млн}} гадоў)<ref name="Strudiella" />.
Да найстаражытных насякомых адносяць цалкам вымерлыя атрады [[Пратараканы]], [[Пааліідавыя]], стракозападобныя {{нп5|Archodonata||ru|Archodonata}} і {{нп5|Protodonata||ru|Protodonata}}, {{нп5|Palaeodictyoptera||ru|Palaeodictyoptera}}, {{нп5|Diaphanopterodea||ru|Diaphanopterodea}}, {{нп5|Hypoperlida||ru|Hypoperlida}}, {{нп5|Megasecoptera||ru|Megasecoptera}}, {{нп5|Miomoptera||ru|Miomoptera}} і [[Герарыды]], знойдзеныя ў [[каменнавугальны перыяд|карбоне]] (больш за 300 млн гадоў)<ref name="ПИН1980" />.

Эвалюцыйная гісторыя насякомых звязана з гісторыяй іншых жывёл і раслін: з асваеннем імі сушы і выкарыстаннем новых экалагічных ніш, якія ўтварыліся ў новых біяцэнозах<ref name="Брыг"/>. Падчас свайго эвалюцыйнага развіцця насякомыя ўтваралі новыя формы, многія з якіх пасля працяглага існавання выміралі<ref name="Брыг"/>. Некаторыя з вымерлых формаў адрозніваліся гігантызмам. Напрыклад, ''Mazothairos'' (''[[Palaeodictyoptera]]'') з размахам крылаў да 55 см. Да атрада ''[[Protodonata]]'' належаць найбуйнейшыя за ўсю гісторыю Зямлі насякомыя. Гэта ''[[Меганеўра|Meganeura monyi]]'' (знойдзеная ў Францыі, з размахам крылаў 75 см) і ''[[Megatypus]]'' з [[Каменнавугальны перыяд|каменнавугальнага перыяду]], і пермскія ''[[Meganeuropsis permiana]]'' ([[ЗША]]), якія мелі размах крылаў да 71 см<ref name="Grimaldi2005" />. Знойдзеныя ў Расіі адбіткі крылаў пермскіх ''[[Arctotypus sinuatus]]'' гавораць пра іх агульныя памеры каля 120 мм. Меркавана, і імага і іх німфы былі драпежнікамі. Большасць такіх знаходак уяўляюць сабой толькі фрагменты крылаў, і толькі ў некалькіх выяўленых асобнікаў захаваліся адбіткі іншых частак цела: галавы з буйнымі сківіцамі і вялікімі вачамі, а таксама адбіткі грузей і доўгага брушка<ref name="Grimaldi2005"/>.
Атрад [[Палеадыктыяптэроіды|палеадыктыяптэры]] — разнастайная група, шырока прадстаўленая {{s|320—220 млн}} гадоў назад буйнымі выкапнёвымі насякомымі (да 50 см) з колюча-смактальным ротавым апаратам. Прадстаўнікі атрада пратартаптэр (''Protorthoptera'') былі звычайныя да пермскага перыяду. Гэта найбольш раннія з вядомых выкапняў ''[[Neoptera]]''. Для іх характэрны скурыстыя пярэднія крылы, павялічаная анальная вобласць задніх крылаў і добра развіты грызучы ротавы апарат. З позняга карбону да ранняй юры вядомы атрад міямаптэра (''[[Miomoptera]]'', дробныя насякомыя з доўгімі крыламі, падобныя да ручайнікаў), найстаражытнейшы і найбольш прымітыўны атрад з групы насякомых з поўным ператварэннем<ref name="ПИН1980" />.

Сярод насякомых вядомыя атрады, якія існуюць на працягу працяглага часу. Атрад [[старажытнасківічныя]] вядомы з [[Дэвонскі перыяд|дэвонскага перыяду]] (390 млн гадоў)<ref name="Archaeognathatree" />. Атрады [[аўсянікі]], [[стракозы]], [[прамакрылыя]], [[Тараканавыя|тараканы]] існуюць з каменнавугальнага перыяду (350 млн гадоў), [[клапы]], [[сенаеды]], [[скарпіёнавы мухі]], [[ручайнікі]], [[сеткакрылыя]], [[трыпсы]], [[вярблюдкі]], [[цвердакрылыя]] вядомыя пачынаючы з [[Пермскі перыяд|пермскага перыяду]] (290 млн гадоў), [[перапончатакрылыя]], [[тэрміты]], [[віслакрылкі]], [[палачнікі]], двухкрылыя — з трыясу (250 млн гадоў)<ref name="ПИН1980" />. Такім чынам, большасць атрадаў насякомых існуе ўжо звыш {{s|200—300 млн}} гадоў<ref name="Grimaldi2005" />. У той жа час такая вялікая група, як [[матылі]], вядомая толькі з мелавога перыяду, а багатыя відамі ў сучаснай фаўне сямействы, як [[саранчовыя]], тлі з сямейства ''[[Aphididae]]'', тэрміты з сямейства ''[[Termitidae]]'' і вышэйшыя [[двухкрылыя]] (''[[Tephritidae]]'', ''[[Tachinidae]]'' і інш.) вядомыя толькі толькі з [[неаген]]у<ref name="Брыг"/>.
[[Блохі]] выяўлены ў ніжнім мелу і [[Балтыйскі бурштын|балтыйскім бурштыне]]. Выкапні [[вошы]] дакладна вядомыя па знаходках з [[плейстацэн]]у Сібіры<ref name="ПИН1980" />.

== Насякомыя і чалавек ==

=== Выкарыстанне насякомых чалавекам ===

==== Выкарыстанне ў ежу ====
{{Гл. таксама|Энтамафагія}}
[[Файл:Ants Eggs Market Thailand.jpg|thumb|right|Мурашыныя лічынкі на рынку ў [[Ісан, рэгіён|Ісане]] ([[Тайланд]]).]]
Са спрадвечных часоў насякомыя адыгрывалі важную ролю ў харчаванні народаў Афрыкі, Азіі, Аўстраліі і Лацінскай Амерыкі, служылі крыніцай харчу і для індзейцаў, якія насялялі захад Паўночнай Амерыкі. У развітых краінах насякомыя звычайна ўспрымаюцца галоўным чынам як кулінарная экзотыка<ref name="Хопкінс"/>. У свеце ў ежу ўжываецца каля 1900 відаў насякомых: звыш 30 % аб’ёмаў спажывання складаюць [[жукі]], 18 працэнтаў — [[Вусень|вусені]], 14 % — [[восы]], [[пчолы]] і [[мурашкі]], 13 % — [[конікі]], [[Сапраўдныя цвыркуны|цвыркуны]] і [[саранча]] (ацэнка экспертаў [[Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН|ФАА ААН]], 2013 год)<ref name="fao2013" />. Аналіз ядомых відаў паказвае, што некаторыя на 60—70 % складаюцца з бялку, утрымліваюць больш [[энергетычная каштоўнасць|калорый]], чым [[соя]] і мяса, а таксама [[вітаміны]] і [[мікраэлементы]], якіх звычайна бракуе ў раслінным рацыёне жыхароў краін «трэцяга свету»<ref name="Хопкінс"/>. У некаторых абласцях на поўдні Афрыкі за кошт насякомых забяспечваецца да 2/3 спажывання жывёльнага бялку<ref name="Хопкінс"/>.
Лічынкі жукоў спажываюцца ў ежу чалавекам значна часцей, чым дарослыя асобіны, іх звычайна ядуць сырымі або смажанымі<ref name="LivingstonA&H1993"/>. У [[Лаос]]е, [[М’янма|М’янме]], [[Індыя|Індыі]], [[Тайланд]]зе і на [[Філіпіны|Філіпінах]] буйныя лічынкі і кукалкі шэрагу відаў [[Пласцініставусыя|пласцініставусых]] жукоў з’яўляюцца [[дэлікатэс]]ам у мясцовай кухні<ref name="Корчмаў"/>. Лічынак вусачоў ужываюць у ежу ў [[Паўднёва-Усходняя Азія|Паўднёва-Усходняй Азіі]], [[Шры-Ланка|Шры-Ланцы]] і [[Папуа — Новая Гвінея|Папуа — Новай Гвінеі]]<ref name="Хопкінс"/>. У мясцовых плямёнаў [[Фіджы]] дэлікатэсам лічацца лічынкі некаторых [[Вусачы (жукі)|вусачоў]]<ref name="ДК"/>, а ў плямёнаў [[парагвай]]скіх індзейцаў — лічынкі пальмавых даўганосікаў (род ''[[Rhynchophorus]]''). [[Хрушчакі|Мучных хрушчакоў]] шырока ўжываюць у ежу ў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыцы]], у Індыі, на Блізкім і Сярэднім Усходзе. Смажаных лічынак [[хрушчы|хрушчоў]] ядуць у [[Францыя|Францыі]], дзе з іх таксама вараць супы<ref name="Хопкінс"/>. У Азіі кукалак [[Тутавы шаўкапрад|тутавага шаўкапрада]], разматаўшы шоўк з [[кокан]]а, не выкідваюць, а ўжываюць у смажаным ці зацукраваным відзе. У [[1987]] годзе ў [[Тайланд]]зе [[Міністэрства аховы здароўя Тайланда|Міністэрства аховы здароўя]] ўключыла кукалак тутавага шаўкапрада ў пералік прадуктаў, якія могуць дапаўняць рацыён для дзяцей дашкольнага ўзросту<ref name="Хопкінс"/>. [[Паўднёвая Карэя]] пастаўляе кансерваваных кукалак тутавага шаўкапрада ў азіяцкія крамы па ўсім свеце<ref name="Хопкінс"/>. У Афрыцы [[дэлікатэс]]ам лічацца смажаныя або вэнджаныя вусені [[паўлінавочкі]] ''[[Gonimbrasia belina]]'', якія каштуюць у 4 разы даражэй за звычайнае [[мяса]]<ref name="alen"/>. У асобных раёнах Паўночнай Афрыкі гэтыя вусені настолькі папулярныя, што ў сезон істотна зніжаюцца продажы [[Ялавічына|ялавічыны]] і мяса іншых жывёл<ref name="Хопкінс"/>. У Афрыцы [[Саранча|саранчу]] ўжываюць у ежу сырой, смажанай, зваранай у салёнай вадзе і высушанай на сонцы, а ў Азіі яе часцей ядуць як закуску<ref name="Хопкінс"/>.

Лічынкі [[Сырная муха|сырных мух]] выкарыстоўваюцца на [[Сардзінія|Сардзініі]] для падрыхтоўкі з сартоў сыра [[пекарына]] — сыра [[касу марцу]], які ўяўляе сабой напаўзгніўшую масу з размешчанымі ў ёй жывымі лічынкамі<ref name="ВС"/>.

==== Шаўкаводства ====
[[Файл:Cocoon - Bombyx mori - Kolkata 2013-06-04 8547.JPG|thumb|260px|Коканы тутавага шаўкапрада.]]
{{Гл. таксама|Шаўкаводства|Шоўк|Тутавы шаўкапрад}}
[[Тутавы шаўкапрад]] адыгрывае важную эканамічную ролю ў вытворчасці [[шоўк]]у. У прыродзе шоўк утвараюць вусені многіх відаў матылёў, ствараючы з яго [[кокан]]ы. [[Тэкстыльная прамысловасць]] аддае перавагу [[тутавы шаўкапрад|тутаваму шаўкапраду]], прыручанаму чалавекам. Таксама ў [[Шаўкаводства|шаўкаводстве]] выкарыстоўваюцца [[кітайская дубовая паўлінавочка]], якую ўжо больш за 250 гадоў разводзяць у Кітаі. З яе коканаў атрымліваюць шоўк, які ідзе на выраб [[часуча|часучы]]. Іншыя віды шаўкапрадаў дрэнна развіваюцца ў няволі, таму абмяжоўваюцца толькі зборам іх коканаў у прыродзе<ref name="alen"/>. У шаўковым кокане звычайна ўтрымліваецца да 3500 м валакна, але разматаць яго ўдаецца максімум на траціну<ref name="alen"/>. Сёння ва ўсім свеце штогод вырабляецца {{s|45 000}} тон шоўку<ref name="alen"/>. Галоўнымі пастаўшчыкамі з’яўляюцца [[Кітай]], [[Індыя]], [[Узбекістан]]<ref name="GEO2"/>. У Індыі разводзіцца [[Паўлінавочкі|сатурнія]] ''[[Attacus atlas]]'', вусені якой вылучаюць шоўк, які адрозніваецца ад такога ў тутавага шаўкапрада — ён карычневага колеру, мацнейшы і шарсцісты — т.зв. фагаравы шоўк.

==== Іншае выкарыстанне ====
{{Гл. таксама|Пчалярства|Судовая энтамалогія}}
[[Файл:Bienen mit Brut 2.jpg|thumb|260px|Меданосныя пчолы на сотах.]]
[[Файл:Dactylopius coccus 02.jpg|thumb|130px|справа|[[Кармін]], атрыманы з [[Кашаніль|кашанілі]].]]

Са старажытных часоў людзі разводзяць меданосных пчол для атрымання прадуктаў [[пчалярства]]: [[воск]]у, [[мёд]]у, [[Пчаліны яд|яду]], [[пропаліс]]у, [[Пярга|пяргі]]<ref name="апі"/><ref name="апі2"/>.
[[Лічынка|Лічынкі]] і [[Кукалка|кукалкі]] лістаедаў афрыканскага роду ''[[Diamphidia]]'' выдзяляюць [[яд]] [[дыямфатаксін]], які выкарыстоўваецца [[Бушмены|бушменамі]] для змазвання наканечнікаў атручаных паляўнічых стрэл<ref name="ДК"/><ref name="biodiversityexplorer"/><ref name="Woollard1984"/>. З самак [[кашаніль]]нага чарвяца атрымліваюць рэчыва [[кармін]], якое выкарыстоўваецца для атрымання чырвонага фарбавальніка<ref name="ДК"/>. [[Армянская кашаніль|Армянскую кашаніль]] выкарыстоўвалі для атрымання фарбавальніка — «вардан кармір», які даволі шырока выкарыстоўваўся ў тэкстыльнай прамысловасці для афарбоўкі нітак і пражы для вытворчасці тканін і [[Армянскі дыван|дыванаў]].
Многія плямёны [[Афрыка|Афрыкі]], [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]] і [[Акіянія|Акіяніі]], выкарыстоўваюць засушаных жукоў (напрыклад [[Златкі|златак]]) ці іх бліскучыя ярка афарбаваныя надкрылы для вырабу розных упрыгожанняў, пераважна [[Каралі|караляў]]<ref name="zinKuharenko"/><ref name="NissensonJonas2000"/>. Таксама ў якасці ўпрыгожанняў могуць насіць жывых жукоў. Для вырабу «жывых брошак» выкарыстоўваюцца некаторыя віды жукоў з сямейства [[Заферыды|заферыд]], якіх упрыгожваюць штучнымі ці сапраўднымі [[Каштоўныя камяні|каштоўнымі камянямі]], а да надкрылаў прымацоўваюць тонкія ланцужкі<ref name="Bejeweled scarabs"/>. У канцы [[XIX]] стагоддзя [[агняносныя шчаўкуны]] ўвайшлі ў моду ў [[Парыж]]ы ў выглядзе вячэрніх упрыгожанняў, названых «жывыя алмазы»<ref name="Акимушкин"/>. Гэта мода ўпершыню ўзнікла яшчэ сярод мексіканскіх жанчын, яны ўпрыгожвалі сябе жывымі жукамі, якіх клалі ў спецыяльныя цюлевыя мяшэчкі і прышпільвалі да сукенак. Першыя еўрапейскія перасяленцы ў Паўднёвай Амерыцы выкарыстоўвалі агняносных шчаўкуноў для асвятлення свайго жылля, а мясцовыя плямёны здаўна прывязвалі іх да пальцаў ног падарожнічаючы ўначы праз [[джунглі]], каб асвятляць дарогу<ref name="Акимушкин"/>.
У апошні час вялікую папулярнасць набываюць жывыя трапічныя матылі ў якасці нестандартнага і экзатычнага падарунку на многія [[свята|святы]] і ўрачыстасці, як напрыклад [[юбілей]] ці [[вяселле]].
Насякомыя шырока выкарыстоўваюцца ў энтамадызайне — афармленні [[інтэр'ер]]аў жылых і рабочых памяшканняў сабранымі [[Энтамалагічная калекцыя|калекцыямі]] або сувенірнай і дэкаратыўнай прадукцыяй<ref name="ent"/>.
У [[Судова-медыцынская экспертыза|судова-медыцынскай экспертызе]] маецца метад вызначэння даўнасці забойства па складзе насякомых-[[некрафагі|некрафагаў]] і іх лічынак, якія жывуць на трупе<ref name="Lyuvicky2010"/><ref name="Marchenko1980"/>.

=== Гаспадарчае значэнне ===
У сусветнай практыцы насякомыя шырока выкарыстоўваюцца для барацьбы з пустазельнымі раслінамі<ref name="Злотин"/>. Напрыклад, [[Амброзіевы паласаты лістаед]] быў [[інтрадукцыя|інтрадукаваны]] ў [[СССР]], шэраг краін Еўропы, [[Кітай]] і [[Аўстралія|Аўстралію]] з Канады і [[ЗША]] для барацьбы са злосным [[Пустазельныя расліны|пустазеллем]] — [[Амброзія, расліна|амброзіяй]]<ref name="Злотин"/>. Іншым яскравым прыкладам служыць спецыяльна завезеная ў [[1925]] годзе ў Аўстралію з [[Уругвай|Уругвая]] і з паўночных раёнаў [[Аргенціна|Аргенціны]] [[кактусавая агнёўка]]<ref name="Berg"/>. Вусені гэтага матыля дапамаглі пазбавіцца ад завезенага [[кактус]]а [[апунцыя|апунцыі]], якім зараслі мільёны [[гектар]]аў пашаў.

Насякомыя таксама паспяхова выкарыстоўваюцца ў якасці [[Біялагічная барацьба са шкоднікамі|біялагічнага метаду барацьбы]] з іншымі ж насякомымі-шкоднікамі<ref name="Злотин"/>. [[Красацел пахучы|Пахучага красацела]] пачынаючы з [[1906]] года неаднаразова інтрадукавалі з Еўропы ў ЗША для барацьбы з [[вусень|вусенямі]] [[Няпарны шаўкапрад|няпарнага шаўкапрада]].
Адным з найстарэйшых ужыванняў біялагічнай барацьбы са шкоднікамі лічыцца выкарыстанне [[Мурашкі-ткачы|мурашак-ткачоў]] пры вырошчванні цытрусавых на поўдні [[Кітай|Кітая]]. У некаторых краінах Еўропы рассяляюць і ахоўваюць гнёзды [[рыжая лясная мурашка|рыжых лясных мурашак]]<ref name="Ants1990" />.

==== Шкоднікі ====
Вельмі вялікім з’яўляецца гаспадарчае значэнне насякомых як шкоднікаў сельскай і лясной гаспадаркі, якія пашкоджваюць палявыя, садовыя ці лясныя культуры<ref name="savk"/>. Вялікую групу шкоднікаў утвараюць фітафагі, якія наносяць шкоду розным лясным і сельскагаспадарчым раслінам. Асабліва трэба адзначыць [[Каларадскі жук|каларадскіх жукоў]] і іх лічынак, а таксама [[Саранча|саранчу]]. Вялікае значэнне маюць насякомыя як шкоднікі лесу — разнастайныя і шматлікія шкоднікі драўніны ([[Вусачы (жукі)|жукі-вусачы]], [[караеды]], [[златкі]], [[жукі-тачыльшчыкі]]). Многія віды [[Скураеды|жукоў-скураедаў]] з’яўляюцца небяспечнымі шкоднікамі запасаў жывёльнага і расліннага паходжання, шаўкаводства і музейных калекцый. Яны часта пашкоджваюць гарбарную сыравіну, футру, пер’е, ваўняныя вырабы, мясныя прадукты, музейныя экспанаты, пудзілы жывёл, заалагічныя і энтамалагічныя калекцыі, [[Гербарый|гербарыі]], збожжавыя прадукты. Розныя віды [[тачыльшчыкі|тачыльшчыкаў]] могуць таксама пашкоджваць харчовыя прадукты, кнігі, мэблю, драўляныя канструкцыі. [[Пчалярства|Пчалярству]] шкодзіць [[малая пчаліная агнёўка]] і [[Агнёўка вялікая васковая|вялікая васковая моль]]<ref name="Акимушкин"/>. [[Футра]], адзенне з натуральных тканін і [[Мэбля|мэблю]] шкодзяць [[футравая моль]], [[адзежная моль]] і [[мэблевая моль]]. Вусені [[паходныя шаўкапрады|паходных шаўкапрадаў]] (''Thaumetopoeidae'') адрозніваюцца здольнасцю да працяглых міграцый у пошуках ежы, і пры масавым размнажэнні могуць выядаць цэлыя [[гектар]]ы лясоў і лясных масіваў.

=== Насякомыя і здароўе чалавека ===
{{Гл. таксама|Лічынкатэрапія|Апітэрапія|Інсектафобія}}
[[Файл:Cimex lectularius.jpg|thumb|200px|[[Пасцельны клоп]].]]
[[Файл:Lytta-vesicatoria.jpg|thumb|200px|[[Шпанская мушка]].]]
На чалавеку паразітуе цэлы шэраг крывасмактальных насякомых. Блохі з’яўляюцца пераносчыкамі розных узбуджальнікаў захворванняў чалавека і жывёл. Усталявана, што каля 60 відаў блох можа перадаваць у прыродзе больш за 25 розных захворванняў, у тым ліку [[Чума|чуму]], [[сыпны тыф]], [[тулярэмія|тулярэмію]], [[бруцэлёз]] і іншыя. Таксама блохі могуць быць прамежкавымі гаспадарамі некаторых гельмінтаў (гарбузападобны цэпень, пацучыны цэпень, дырафілярыі). Паразітуюць на чалавеку таксама і вошы, якія маюць строгую спецыфічнасць да свайго гаспадара: [[Лабковая вош|лабковая]] і [[Чалавечая вош|чалавечая]]. Апошняя, маючы 2 падвіды — [[Адзежная вош|адзежная]] і [[Галаўная вош|галаўная]], з’яўляецца [[пераносчык]]ам такіх захворванняў, як [[Сыпны тыф|сыпны]] і [[зваротны тыф]]. [[Пасцельны клоп]] таксама з’яўляецца распаўсюджаным бытавым крывасмактальным [[эктапаразіт]]ам чалавека. Шэраг трапічных відаў [[Reduviidae]] харчуецца [[кроў]]ю цеплакроўных жывёл і чалавека (уяўляюць як бы пераход ад драпежнікаў да [[паразіт]]аў). [[Цэцэ|Мухі цэцэ]] жывуць у [[тропікі|трапічнай]] і [[субтропікі|субтрапічнай]] [[Афрыка|Афрыцы]] і з’яўляюцца [[пераносчык]]амі [[трыпанасомы|трыпанасамозаў]] — захворванняў жывёл і чалавека, больш вядомых як [[сонная хвароба]]. [[Авадні]] ў [[лічынка]]вым стане паразітуюць на розных [[свойскія жывёлы|свойскіх жывёлах]] і на людзях. Самкі большасці відаў [[сляпень|сляпнёў]] і [[Камары|камароў]] п’юць кроў цеплакроўных жывёл, уключаючы чалавека.

Буйныя жукі з подсемейства скарабеінаў могуць з’яўляцца прамежкавымі гаспадарамі шэрагу гельмінтаў, у тым ліку патагенных для хатніх жывёл і часам чалавека<ref name="Корчмаў"/>. У Паўднёвай Індыі і [[Шры-Ланка|Шры-Ланцы]] існуе яшчэ адна паразіталагічная праблема, звязаная з прадстаўнікамі падсямейства скарабеіноваў. Сярод мясцовага насельніцтва ўзнікае хвароба кішачніка, якая праяўляецца крывавай [[Дыярэя|дыярэей]], якая атрымала назву «скарабіаз», якая выклікаецца некаторымі дробнымі відамі ''Onthaphagus''<ref name="Корчмаў"/>. [[Гемалімфа]] жукоў некаторых сямействаў утрымлівае атрутныя рэчывы, у прыватнасці кантарыдзін. Яе трапленне ў арганізм чалавека пераральна можа выклікаць сур’ёзныя атручванні і нават [[смерць]]<ref name="Пигулевский"/>. Асабліва атрутная гемалімфа [[Божыя кароўкі|божых каровак]], краснакрылаў, малашак і [[Шпанкі|шпанкоў]]. Прадстаўнікі апошняга сямейства могуць вылучаць кроплі гемалімфы, якая пры кантакце са [[скура]]й выклікае [[Апёк|хімічныя апёкі]]<ref name="Пигулевский"/>. Вусенічны дэрматыт абумоўлены раздражненнем [[скура|скуры]] валасінкамі вусеняў некаторых відаў, пасля пранікнення ў скуру шчацінак і валасінак вусеня, якія змяшчаюць таксічныя рэчывы, аналагічныя па сваім хімічным складзе кантарыдзіну. Суправаджаецца развіццём запаленча-эксудатыўнай рэакцыяй скурных пакроваў.

Высушаныя жукі шпанскай мушкі (''Lytta vesicatoria'') раней ужываліся ў аптэкарскай справе для вырабу т. зв. «нарыўнага пластыру» і выкарыстоўваліся ў якасці прыроднага афрадызіака<ref name="ДК"/><ref name="Пигулевский"/>. Таксама ў медыцынскіх мэтах прымяняецца спіртавая выцяжка з жукоў стафілінідаў-сінякрылаў роду ''Paederus'', якая падвышае актыўнасць клеткавага імунітэту<ref name="zin Стафилиниды-синекрылы"/>. У нетрадыцыйнай медыцыне для лячэння цэлага шэрагу захворванняў выкарыстоўваецца [[Чарнацелкі|чарнацелка]] ''Ulomoides dermestoides''<ref name="О жуке-знахаре"/>, а таксама спіртавы настой з акукляючыхся вусеняў пчалінай агнёўкі<ref name="apiterapia"/>. Аднак навуковых доказаў эфектыўнасці такой тэрапіі няма<ref name="О жуке-знахаре"/>.

Апітэрапія з’яўляецца комплексам метадаў лячэння розных [[хвароба]]ў чалавека з ужываннем жывых [[Меданосная пчала|пчол]], а таксама [[Пчалярства|прадуктаў пчалярства]]. Асноўнымі прадуктамі, што выкарыстоўваюцца ў апітэрапіі з’яўляюцца [[мёд]], [[Пылок|кветкавы пылок]], [[пропаліс]] і [[матачнае малачко]], [[пярга]], [[воск]] і [[пчаліны яд]]<ref name="апі"/><ref name="апі2"/>.

У часы [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] атрымала распаўсюд лічынкатэрапія<ref>[[Сяргей Васілевіч Бесараб|Сергей Бесараб]]. [https://steanlab.medium.com/maggot-f251f3945822 Время/час для медицинской личинки] // Meдыум — medium.com, 28 студзеня 2023</ref> — методыка ачысткі ран ад мёртвых тканін і нагнаення пры дапамозе лічынак [[Calliphoridae]]. Сілкуючыся раскладаючыміся тканінамі ран, яны выдаляюць іх, а сваімі вылучэннямі перашкаджаюць размнажэнню патагенных бактэрый. Таксама, яны вылучаюць алантаін, які спрыяе гаенню ран. У нашы дні выкарыстоўваюцца спецыяльна выгадаваныя стэрыльныя лічынкі мух ''[[Lucilia]]'', ''Calliphora'' і інш. Дадзены метад выкарыстоўваецца і сёння ў некаторых медыцынскіх цэнтрах Еўропы і ЗША. У некаторых частках свету (у асноўным у [[Афрыка|Афрыцы]] і [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]]) вялікія мурашы, асабліва качавыя, выкарыстоўваюцца пры зашыванні ран падчас хірургічных аперацый. Сківіцамі мурашак захопліваюць краі раны і фіксуюць іх на месцы, затым цела насякомага адразаюць<ref name="Sap"/>.

== Вывучэнне насякомых ==

=== Энтамалогія ===
[[Файл:Charles Darwin by G. Richmond.jpg|thumb|200px|[[Чарлз Роберт Дарвін]] яшчэ ў маладосці захапіўся энтамалогіяй і стаў калекцыянаваць жукоў.]]

{{main|Энтамалогія|Гісторыя энтамалогіі}}
Вывучэннем насякомых займаецца [[энтамалогія]] і шматлікія яе падраздзелы: дыптэралогія (навука аб [[Двухкрылыя|двукрылых насякомых]]), калеаптэралогія (аб [[Жукі|жуках]]), лепідаптэралогія (аб [[Матылі|матылях]]), [[мірмекалогія]] (аб [[Мурашкі|мурашках]]), ортаптэралогія (аб [[Прамакрылыя|прамакрылых]]) і многія іншыя.

Першыя пісьмовыя сведчанні ўвагі чалавека да насякомых знойдзены ў [[папірус]]ах [[Старажытны Егіпет|Старажытнага Егіпта]] і [[Асірыя|асірыйскага]] [[клінапіс]]у, якія ўтрымліваюць апісання нашэсця саранчы<ref name="Захваткин"/>. Згадкі пра саранчу таксама маюцца ў летапісным зборы «Пачатковым» ([[1073]] год) і ў «[[Аповесць мінулых часоў|Аповесці мінулых часоў]]». [[Арыстоцель]] у сваёй сістэме жывёл адносіў насякомых да групы «жывёлы без крыві»<ref name="Захваткин"/>. Даследаванні анатоміі і развіцця насякомых планамерна праводзілі ў [[XVII стагоддзе|XVII]] стагоддзі [[Марчэла Мальпігі]] і [[Ян Свамердам]], якія прапанавалі класіфікаваць іх па спосабе ператварэння. У [[XVIII стагоддзе|XVIII]] стагоддзі [[Карл Ліней]] удасканаліў гэтую класіфікацыю. Навуковая гісторыя энтамалогіі бярэ свой пачатак прыкладна з [[XVIII стагоддзе|XVIII]] стагоддзя, калі яна папаўнялася новымі ведамі дзякуючы працам натуралістаў і падарожнікаў<ref name="Захваткин"/>.

У [[XIX стагоддзе|XIX]] стагоддзі адбылося бурнае развіццё энтамалогіі, была апублікавана вялікая колькасць работ па біялогіі, марфалогіі, сістэматыкі насякомых. Асобна варта згадаць пра даследаванні біялогіі і паводзін насякомых, якія праводзіліся французскім натуралістам [[Жан Анры Фабр|Жанам Анры Фабрам]]<ref name="ББ"/>. На мяжы [[XIX стагоддзе|XIX]] і [[XX стагоддзе|XX]] стст. зарадзіліся прыкладныя энтамалагічныя дысцыпліны, такія як сельскагаспадарчая і лясная энтамалогія. У XX стагоддзі адбылося павелічэнне энтамалагічных даследаванняў, развіццё ўсіх галін энтамалогіі, закладанне асноў сучаснай класіфікацыі насякомых, таксама былі распрацаваны пытанні фізіялогіі насякомых, прынцыпы экалагічнага вывучэння, хімічныя і біялагічныя метады барацьбы з шкоднікамі<ref name="ББ"/>.

Сярод вядомых энтамолагаў такія найбуйнейшыя біёлагі, як [[Чарлз Роберт Дарвін]] і [[Карл фон Фрыш]] ([[Нобелеўская прэмія|нобелеўскі лаўрэат]] 1973 года), пісьменнік [[Уладзімір Уладзіміравіч Набокаў|Уладзімір Набокаў]] і двойчы лаўрэат [[Пулітцэраўская прэмія|Пулітцэраўскай прэмім]] прафесар Эдвард Уілсан. Лабараторыі і кафедры энтамолагі існуюць у многіх найбуйнейшых інстытутах (напрыклад, у ЗІН РАН) і ўніверсітэтах (з 1925 года — у МДУ, з 1919 года — у [[Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны ўніверсітэт|СПбДУ]], з 1920 года — у [[Маскоўская сельскагаспадарчая акадэмія імя К. А. Ціміразева|МСГА]]). Да найстарэйшых энтамалагічных таварыстваў належаць Энтамалагічнае таварыства Францыі (1832), Каралеўскае энтамалагічнае таварыства Лондана (1833), Рускае энтамалагічнае грамадства (1859) і іншыя. Свае навуковыя працы яны публікуюць у шматлікіх энтамалагічных часопісах. З [[1910]] года рэгулярна праводзяцца міжнародныя энтамалагічныя кангрэсы (24-ы прайшоў у 2012 годзе ў [[Тэгу]], [[Паўднёвая Карэя]])<ref name="ice2012">[http://www.ice2012.org/ www.ice2012.org] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081230160214/http://www.ice2012.org/ |date=30 снежня 2008 }} 24-й Международный энтомологический конгресс (19—25 жніўня 2012, [[Тэгу]], [[Паўднёвая Карэя]]).</ref>.

=== Развядзенне насякомых ===
{{main|Інсектарый}}
Развядзенне насякомых звычайна ажыццяўлялася ў навуковых мэтах або для біялагічнай барацьбы з шкоднікамі сельскай і лясной гаспадаркі. Пераважна праводзіліся масавыя гадоўлі драпежных або паразітычных насякомых. З павелічэннем колькасці [[Калекцыяніраванне|калекцыянераў]], у шэрагу краін у канцы XX стагоддзя сталі стварацца фермы па гадоўлі насякомых, пераважна матылькоў. Найбольш вядомыя з іх — востраў Пінанг у [[Малайзія|Малайзіі]], Булола на [[Новая Гвінея|Новай Гвінеі]], Саціпа ў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыцы]]<ref name="kaabak"/>.

У апошні час усё часцей развядзенне насякомых праводзіцца ў эстэтычных і камерцыйных мэтах<ref name="ЭН"/><ref name="гадоўля"/>. Павялічваецца колькасць інтэрнэт-сайтаў, прысвечаных развядзенню, зместу, а таксама наступнай продажы жывых насякомых<ref name="гадоўля"/>. У некаторых краінах захапленне ўтрыманнем і развядзеннем жывых насякомых стала распаўсюджаным хобі<ref name="ЭН"/>. Асабліва шырока яно распаўсюджана ў [[Японія|Японіі]] і на [[Тайвань (востраў)|Тайвані]]<ref name="гадоўля"/>.

У некаторых гарадах існуюць публічныя інсектарыі, прызначаныя для ўтрымання, гадоўлі і выводзінаў насякомых. Найбуйнейшым інсектарыем у свеце з’яўляецца Монрэальскі інсектарый, заснаваны ў [[1990]] годзе энтамолагам Жоржам Бросарам<ref name="ЭН"/>. Частай формай інсектарыя з’яўляюцца шматлікія ў нашы дні т. зв. «Сады матылькоў».

=== Калекцыяніраванне ===
[[Файл:Egzotiniai drugiai, 2006-12-02.jpg|thumb|250px|Фрагмент выставачнай лепідаптэралагічнай калекцыі.]]
{{main|Энтамалагічная калекцыя}}
Насякомыя з’яўляюцца папулярным аб’ектам для калекцыянавання, як навуковага, так і аматарскага<ref name="coll"/>. Гэта абумоўлена вялікай колькасцю відаў, іх шырокім распаўсюджваннем па ўсёй Зямлі, а таксама вялікай разнастайнасцю іх формаў, памераў і афарбовак. Найбольш частымі аб’ектамі калекцыяніравання з’яўляюцца прадстаўнікі [[Матылі|матылёў]] і [[Жукі|жукоў]]<ref name="coll"/>. Энтамалагічныя калекцыі падзяляюць на прыватныя і навуковыя. Прыватныя ў большай меры носяць аматарскі характар і часам арыентаваны на эстэтычнасць, разнастайнасць і эфектнасць сабраных асобнікаў. Навуковыя калекцыі прадстаўлены фондамі [[Музей|музеяў]], універсітэтаў, навукова-даследчых інстытутаў і г. д. Такія калекцыі збіраюцца навуковымі работнікамі, якія праводзяць спецыялізаваныя даследаванні насякомых. Навуковыя калекцыі прынята падзяляць на выставачныя — прызначаныя для ўсеагульнага агляду — і фондавыя, доступ да якіх маюць толькі навуковыя супрацоўнікі. Аснову фондаў музеяў часта складаюць прыватныя калекцыі, завешчаныя калекцыянерамі або набытыя ў іх нашчадкаў.

=== У навукова-даследчай сферы ===
[[Файл:Drosophila melanogaster - side (aka).jpg|thumb|250px|''{{нп5|Drosophila melanogaster||en|Drosophila melanogaster}}'' — найбольш важны для навуковых даследаванняў від дразафіл, шырока выкарыстоўваецца ў навуковых мэтах пачынаючы з работ [[Томас Хант Морган|Томаса Ханта Моргана]] па генетыцы пола і храмасомнай тэорыі спадчыннасці.]]
{{Гл. таксама|Біёніка|Drosophila melanogaster}}
Унікальныя з пункту гледжання сучаснай [[Тэхніка|тэхнікі]], морфафізіялагічныя ўласцівасці будовы насякомых у апошнія гады ствараюць перспектывы выкарыстання дадзеных прынцыпаў у тэхніцы і інжынерыі на аснове [[Біёніка|біёнікі]]<ref name="ББ"/>. Хада насякомых цікавая з пазіцыі распрацоўкі альтэрнатыўнага спосабу перамяшчэння для робатаў, якія здольныя перасякаць мясцовасць, недаступную для колавых машын. Перспектыўным з’яўляецца вывучэнне аэрадынамічных асаблівасцяў будовы насякомых і іх палёту з наступным ужываннем атрыманых дадзеных у сучаснай авіяцыі. Існуе некалькі праектаў па распрацоўцы датчыкаў інфрачырвонага выпраменьвання і фатонных сэнсараў на аснове нанаструктур лускавінак крылаў матылькоў Морфа<ref name="nature"/>. Невялікія памеры, кароткі жыццёвы цыкл і прастата культывавання дазволілі выкарыстоўваць шэраг відаў дразафіл як мадэльныя аб’екты [[Генетыка|генетычных]] даследаванняў. Від ''Drosophila melanogaster'' быў неад’емнай часткай генетычных даследаванняў, храмасомнай генетыкі, біялогіі развіцця і эвалюцыі арганізмаў. Даследаванні генетычных асаблівасцяў дразафіл могуць дапамагчы зразумець гэтыя працэсы і для іншых [[Эўкарыёты|эўкарыётаў]], у тым ліку чалавека<ref name="Pierce"/>.

== У культуры ==
{{Гл. таксама|:Катэгорыя:Выдуманыя казуркі}}
[[Файл:Karnak titul ramses 2c.jpg|thumb|250px|Прыклад [[Егіпецкія іерогліфы|старажытнаегіпецкага надпісу]] з выявай пчалы.]]
[[Файл:Scarab550bc.jpg|thumb|170px|Старажытнаегіпецкі кудмень у форме [[Скарабей свяшчэнны|свяшчэннага скарабея]].]]
[[Файл:George Flegel Still Life with Stag Beetle.jpg|thumb|170px|Георг Флегель. Нацюрморт з жуком-аленем.]]
[[Файл:Wilhelm von Kaulbach 004.jpg|thumb|170px|«Матылі». Карціна В. фон Каўльбаха (каля 1860).]]

=== У вераваннях, міфах, сімвалізме ===

У самых старажытных міфах і вераваннях чалавецтва можна знайсці згадкі насякомых. У [[Старажытны Егіпет|Старажытным Егіпце]] асабліва шанаваўся [[скарабей свяшчэнны|свяшчэнны скарабей]], у [[Геліопаль (Старажытны Егіпет)|Геліопалі]] лічыўся ўвасабленнем бога [[Атум]]а<ref name="прмд"/>. Для егіпцян ён увасабляў жыццё і самаадраджэнне, яго назва ''хепры'' было сугучна дзеяслову ''хэпер'' («быць, станавіцца»). Фігуркі скарабеяў, зробленыя з каштоўных ці вырабных камянёў, служылі пячаткамі, кудменямі і ўпрыгожваннямі. Фігурку скарабея з напісанымі на ім загаворамі ўкладвалі на месца сэрца пры муміфікацыі людзей і свяшчэнных быкоў<ref name="прмд"/><ref name="Korostovzev2000"/>.
«Жук на грэцкім арэху» з’яўляецца адной з традыцыйных японскіх [[нэцке]]. Сам жук пры гэтым сімвалізуе прадвесніка шчаслівых падзей<ref name="нэцкэ"/>.

У эпоху [[палеаліт]]у адным з насякомых, якія прадстаўлялі багіню «Вялікую маці», быў матылёк. У [[Ацтэкі|ацтэкаў]] матылёк быў адным з атрыбутаў бога расліннасці, вясны і кахання Шочыпільі. Па павер’ях [[Паўднёвая Амерыка|паўднёваамерыканскіх]] [[індзейцы|індзейцаў]] морфа — гэта душы памерлых людзей, якія імкнуцца ўвысь, а мясцовую назву гэтых матылькоў можна перавесці як «часціца неба, якая ўпала на зямлю». Старажытныя рымляне лічылі, што матылькі — гэта кветкі, якія сарваў вецер. Таксама яны называлі матылькоў «feralis» — «лютая», і верылі, што яны могуць прадказваць войны. У [[Кітай|Кітаі]] матылёк з’яўляецца ўвасабленнем неўміручасці, багацця, закаханасці, лета<ref name="mifi"/>.

У шумера-акадскай міфалогіі чырвоныя мурашы лічыліся пасланцамі багіні падземнага свету [[Эрэшкігаль]], а бітва чырвоных мурашак у чыей-небудзь хаце разглядалася ў ліку прадвесцяў<ref name="hat"/>. Па вядомым грэцкім міфе, [[Зеўс]] ператварыў мурашак выспы [[Эгіна (востраў)|Эгіна]] ў людзей, зрабіўшы іх царом свайго сына Эака — так з’явілася племя мірміданянаў, якія ўдзельнічалі ў [[Траянская вайна|Траянскай вайне]] пад правадырствам [[Ахіл]]а. Згодна з другім варыянтам, мірміданяне пашлі ад героя Мірмідона, сына [[Зеўс]]а, які зачаў яго ад Еўрымедусы, ператварыўшыся ў мураша<ref name="КЛ"/>.

=== У кіно і музыцы ===
{{Гл. таксама|:Катэгорыя:Фільмы пра насякомых}}

У [[кінематограф]]е насякомыя часцей з’яўляюцца ў [[Фільм жахаў|фільмах жахаў]] як істоты, што наводзяць страх — фільмы «''Them!''», «''Empire Of The Ants''», «''Glass Trap''», «''Deadly Invasion: The Killer Bee Nightmare''», «''Mosquito''», «''The Bone Snatcher''», «''The Hive''», «''It Happened at Lakewood Manor''» «''The Naked Jungle''», «''Caved In: Prehistoric Terror''»<ref name="Terror"/>, «''Starship Troopers''»<ref name="Звёздный десант"/>. Матылькі ў якасці цэнтральных вобразаў фігуруюць у цэлым шэрагу [[кінафільм]]аў. Напрыклад, «''The Blue Butterfly''» 2004 года, «''Le papillon''» 2002 года. Пэўную ролю адыгрывае матылёк [[бражнік мёртвая галава]] ў фільме рэжысёра Джонатана Дэмі «''The Silence of the Lambs''» («[[Маўчанне ягнят (фільм)|Маўчанне ягнят]]»), які быў зняты па матывах аднайменнага рамана Т. Харыса. Маньяк-забойца кладзе кукалку гэтага матылька ў рот сваім ахвярам. Першы ў свеце лялечны [[Мультыплікацыя|анімацыйны фільм]] «''Lucanus Cervus''» [[Уладзіслаў Аляксандравіч Старэвіч|Уладзіслава Старэвіча]] прысвечаны бітве [[Жук-алень|жукоў-аленей]]<ref name="жк"/>. Тыя ці іншыя насякомыя з’яўляюцца героямі такіх мультфільмаў, як «''Antz''», «''A Bug's Life''»<ref name="imdb0120623"/> і «''Minuscule''»<ref name="imdb0891396"/>, «''Bee Movie''», мультсерыяла  пра пчолку Маю «''Die Biene Maja und ihre Abenteuer''» і многіх іншых. У іх насякомыя пераважна адлюстроўваюцца ў выглядзе антрапаморфных персанажаў.

У назвах брытанскага гурта «Adam and the Ants» («Адам і мурашкі») і некаторых яго песень пазначаныя мурашкі (сінгл «[[:en:Antmusic|''Antmusic'']]» быў на другім месцы ў студзені 1981 года ў UK Singles Chart)<ref>[https://archive.today/20120729212552/http://www.chartstats.com/chart.php?week=19810117 Singles Chart For Week Up To 17.01.1981]</ref>. Сімвалам [[рок-гурт]]а «Journey» з’яўляецца [[Скарабей свяшчэнны|свяшчэнны скарабей]], які таксама намаляваны (звычайна ляціць, з распраўленымі крыламі) на вокладках большасці альбомаў. Мурашка выяўлена на лагатыпе адной з найуплывовейшых электронных груп «[[The Prodigy]]»<ref>{{Cite web|url=https://forum.theprodigy.ru/index.php?board=2;action=display;threadid=44347&showHiddenText=1|title=Эксклюзивное интервью Лиама Хоулетта для TheProdigy.ru (2018)|website=forum.theprodigy.ru|access-date=2024-01-23}}</ref>. Вобраз матылькоў часта ўзнікае ў папулярнай музыцы: існуе амерыканская рок-група «Iron Butterfly», а таксама песні «[[Scorpions]]» — «''Yellow Butterfly''», «Crazy Town» — «''Butterfly''», [[Майкл Джэксан|Майкла Джэксана]] — «''Butterflies''», «HIM» — «''Wings of a butterfly''», «Diary of Dreams» — «''Butterfly Dance''», і многія іншыя.

=== У выяўленчым мастацтве ===

Насякомых часта малявалі на сваіх палотнах многія мастакі, сярод іх [[Ян Брэйгель Старэйшы]], Ян Давідс дэ Хем, Бальтазар ван дэр Аст, Амбросі Босарт, Якаб ван Хюльсданк, Георг Флегель, Ганс Гофман. Мастацкія выявы матылькоў з даўніх часоў існуюць у многіх сусветных культурах. Першыя з іх вядомыя па [[Старажытны Егіпет|старажытнаегіпецкіх]] [[фрэска]]х, узростам 3500 гадоў<ref name="mifi"/>. Навочнымі малюнкамі матылькоў служаць такія карціны, як «Паляўнічы на матылькоў» Карла Шпіцвега, «Матылькі» («''Schmetterlinge''») В. фон Каўльбаха (каля 1860), «Матылькі» («''Бабочки''») [[Васіль Дзмітрыевіч Паленаў|В. Д. Паленава]]. [[Жук-алень|Жука-аленя]] на сваіх палотнах неанімалістычнай тэматыкі часта маляваў [[Альбрэхт Дзюрэр]]. Сярод шматлікіх накідаў [[Леанарда да Вінчы]] ёсць малюнак жука-вусача<ref name="Леонардо"/>. На некалькіх карцінах [[Сальвадор Далі|Сальвадора Далі]] сустракаюцца мурашкі<ref name="dali"/>.

=== У літаратуры і паэзіі ===
[[Файл:The Ant and the Grasshopper - Project Gutenberg etext 19994.jpg|thumb|left|Ілюстрацыя да байкі Эзопа «Мурашка і конік».]]
Станоўчыя вобразы насякомых (часцей у выглядзе мурашак або пчол) часта выкарыстоўваліся ў казках, байках і дзіцячых апавяданнях у якасці ўзору працавітасці і ўзаемадапамогі. Напрыклад, у байцы [[Эзоп]]а «Мурашка і конік» («''Τέττιξ καὶ μύρμηκες''») адным з галоўных герояў з’яўляецца [[Антрапамарфізм|антрапаморфная]] мурашка. Мурашкі таксама згадваюцца ў рэлігійных тэкстах, уключаючы [[Біблія|Біблію]] («Кніга прыпавесцяў Саламонавых»), [[Каран]]<ref name="Koran"/> і іншыя<ref name="Sur"/>.
{|
|{{Пачатак цытаты}}Падыдзі да мурашкі, гультаю, паглядзі на шляхі яе і будзь мудры. Няма ў яе ні валадара, ні прыстаўленага, ані ўпраўцы, а яна рыхтуе летам свой хлеб, збірае ў час жніва пракорм свой.{{Канец цытаты|крыніца=Біблія. «Кніга прыпавесцяў Саламонавых»<ref name="Bible"/>}}
|}
{|
|{{Пачатак цытаты}}Мурашкі — народ нядужы, але летам назапашваюць ежу сваю.{{Канец цытаты|крыніца=Біблія. «Кніга прыпавесцяў Саламонавых»<ref name="Bible"/>}}
|}

Розныя насякомыя з’яўляюцца персанажамі казкі ў вершах Максіма Багдановіча «Мушка-зелянушка й Камарык — насаты тварык», [[Карней Іванавіч Чукоўскі|Карнея Чукоўскага]] «Муха-цакатуха» («''Муха-Цокотуха''»), а таксама казкі [[Віталь Біянкі|Віталія Біянкі]] «''Как муравьишка домой спешил''». Сіні вусень з’яўляецца героем кнігі «[[Алісіны прыгоды ў дзівоснай краіне]]» англійскага пісьменніка [[Льюіс Кэрал|Льюіса Кэрала]]. «''The Very Hungry Caterpillar''» — дзіцячая кніжка з малюнкамі амерыканскага пісьменніка Эрыка Карла. Тэкст кнігі ўяўляе сабой гісторыю [[Вусень|вусеня]] перад яго ператварэннем у [[Матылі|матыля]], а сама кніга выдаецца на кардонных лістах з дзіркамі, «праедзенымі» вусенем.

У мастацкай літаратуры матылі часцей выступалі ў якасці сімвала свабоды, любові і надзеі.

Міма вобраза матылькоў не прайшлі і многія пісьменнікі, у тым ліку і [[Эдгар Алан По|Эдгар По]]. Выдатны і страшнаваты матылёк [[бражнік мёртвая галава]] апісаны ім у апавяданні «''The Sphinx''». Матылёк з празрыстымі крыламі ''Hetaera esmeralda'' стаў цэнтральным сімвалам рамана [[Томас Ман|Томаса Мана]] «Доктар Фаўстус» («''Doktor Faustus''»).

Выдуманыя гіганцкія дагістарычныя мурашы прысутнічаюць у [[Навуковая фантастыка|фантастычным]] рамане [[Уладзімір Апанасавіч Обручаў|Уладзіміра Обручава]] «''Плутония''». Чалавечае грамадства, арганізаванае па прынцыпе мурашніка, апісана ў навукова-фантастычным рамане [[Фрэнк Герберт|Фрэнка Герберта]] «''Hellstrom’s Hive''»<ref name="Hellstrom"/>.

=== У нумізматыцы і філатэліі ===
[[Файл:BY-2017-20roubles-Bee-r.gif|thumb|200px|Беларуская калекцыйная манета «Легенда пра пчалу», рэверс.]]
Насякомых малююць на паштовых марках (часцей матылькоў, пчол і жукоў)<ref name="НВ"/>, а часам яны таксама з’яўляюцца на манетах і грашовых банкнотах. Прыкладам, мурашкі ёсць на добрым боку [[Срэбра|срэбных]] манет [[Баспорскае царства|Баспорскага царства]]. Існуе здагадка, што яны былі выпушчаны ў антычным горадзе [[Мірмекій|Мірмекіі]], заснаваным грэкамі ў сярэдзіне VI стагоддзі да н.э. на беразе [[Керчанскі праліў|Керчанскага праліва]]. На манетах, адчаканеных пад канец VII стагоддзі да н.э., прысутнічаюць выявы жукоў — на аверсе манеты 1/24 [[статэр]]а 600—550 гг. да н.э. адлюстраваны крылаты [[скарабей]]. На срэбным аболе, які чаканіўся ў [[Атыка|Атыцы]] ў 545—515 гг. да н.э., таксама адлюстраваны скарабей. На срэбнай манеце вартасцю 1 [[новазеландскі долар]], выпушчанай на [[Астравы Кука|Астравах Кука]], выяўлена златка ''[[Themognatha variabilis]]'', а на польскай бронзавай манеце наміналам 2 [[польскі злоты|злотыя]] — [[жук-алень]]<ref name="жм"/>. У [[Прыднястроўе|Прыднястроўі]] ў 2006 годзе была выпушчана срэбная манета вартасцю 100 рублёў з выявай самца і самкі жука-аленя<ref name="жм"/>. На [[аверс]]е памятнай [[манеты]] з медна-нікелевага сплаву [[Банк Латвіі|Банка Латвіі]] вартасцю 1 [[Латвійскі лат|лат]], выпушчанай у 2003 годзе, таксама ёсць мурашкі<ref name="нум1"/>. У 2006 годзе [[Вануату]] выпусціла набор з 6 пасярэбраных манет «Матылькі», вырабленыя з ужываннем тэхналогіі [[тампонны друк|друку]]<ref name="нум2"/>. У 2017 годзе выпушчана беларуская калекцыйная манета наміналам 20 рублёў «Легенда пра пчалу».

<gallery>
Файл:Armenian Stamp Karmin.jpg|[[Porphyrophora hamelii]], Арменія, 2006
Файл:Stamps of Belarus, 2015-26.jpg|[[Кароўка сямікропкавая]]. Беларусь, 2015
Файл:2010. Stamp of Belarus 26-2010-03-08-m1.jpg|[[Рагаты дзедка]]. Беларусь, 2010
Файл:2001. Stamp of Belarus 0410.jpg|[[Жук-алень]]. Беларусь, 2001
Файл:DBP 1993 1666 Alpenbock.jpg|{{Нп5|Альпійскі вусач|3=de|4=Alpenbock}}. Германія, 1993
</gallery>

=== У геральдыцы ===
{{Гл. таксама|Пчала ў геральдыцы|Мурашка ў геральдыцы}}
[[Пчолы]] сустракаюцца на больш чым трохстах [[герб]]ах, і іх наяўнасць там нясе розны сэнс, прыкладам працавітасць. Той жа сэнс укладзены ў выяву на гербах [[мурашкі|мурашак]], а выява [[матыль|матыля]] азначае нясталасць<ref name="geraldika"/>. У [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] [[Ферганская вобласць (Расійская імперыя)|Ферганская вобласць]], а таксама больш за два дзясяткі гарадоў і раёнаў мелі ці маюць выяву матылькоў ці вусеняў на сваіх гербах<ref name="geraldika"/>. Прытым да «гаваркіх» можна аднесці гербы гарадоў Ферганскай вобласці, праз якія праходзіў [[Вялікі шаўковы шлях]].

<gallery>
Coat_of_Arms_of_Klimavičy,_Belarus.svg|[[Герб Клімавічаў]] (Беларусь)
Coat of Arms of Červień, Belarus.svg|[[Герб Чэрвеня]] (Беларусь)
Coat_of_Arms_of_Vidzy.png|[[Герб Відзаў]] (Беларусь)
Coat of Arms of Tambov (2008).svg|Герб горада [[Тамбоў]] (Расія)
Ahja_seal.svg|[[Ах’я (воласць)|Ах’я]], [[Пылвамаа]] (Эстонія)
Image:C o a Urbano VIII.svg|[[Папскі герб]], [[Урбан VIII]]
</gallery>

=== У сучаснай культуры ===
Насякомыя з’яўляюцца папулярнымі аб’ектамі ў сучаснай [[Культура|культуры]]. Іх выявы, у той ці іншай інтэрпрэтацыі, часта з’яўляюцца на [[вокладка]]х навуковых [[кніга|кніг]] аб [[прырода|прыродзе]] і мастацкіх твораў; на [[рэклама|рэкламных]] [[плакат]]ах і постарах [[кінастужка|кінастужак]], на вокладках [[музыка|музычных]] [[Аптычны дыск|дыскаў]] і ў [[Музычны відэакліп|музычных відэакліпах]], на [[кераміка|керамічных]] і [[Ювелірны выраб|ювелірных вырабах]]. Найбольшай папулярнасцю карыстаюцца выявы матылькоў.

У 1938 годзе ў даліне ракі [[Дарлінг (рака)|Дарлінг]] аўстралійскія фермеры паставілі [[помнік]] вусеням [[агнёўка кактусавая|кактусавай агнёўкі]] (''Cactoblastis cactorum''), адмыслова завезеным у 1925 годзе з Паўднёвай Амерыкі, якія выратавалі мільёны [[гектар]]аў паш Аўстраліі ад зарастання [[кактус]]амі роду [[апунцыя]]<ref name="p1"/>. У 1919 годзе ў горадзе Энтэрпрайз на поўдні штата [[Алабама]] ўсталявалі [[Помнік баваўнянай шашолцы|помнік]] прысвечаны [[Anthonomus grandis|баваўнянай шашолцы]] — галоўнаму шкодніку [[бавоўнік]]а<ref name="NG1"/>. У [[Польшча|Польшчы]] жуку — герою верша [[Ян Бжэхва|Яна Бжэхвы]] ў 2002 годзе быў усталяваны [[:pl:Pomnik chrząszcza w Szczebrzeszynie|помнік]] ([[Шчэбжэшын]])<ref name="Бжехва"/>. Насякомыя, пераважна матылькі, былі [[Спіс знакаў штатаў ЗША (насякомыя)|абраны знакамі]] ў асобных штатах ЗША. У 17 штатах знакам абрана меданосная пчала. У некаторых штатах абраны па два знакі з ліку насякомых<ref name="netstate"/>.
<gallery>
Cactoblastis monument, Dalby, Queensland, Australia.jpg|Помнік вусеням {{нп5|Агнёўка кактусавая|кактусавай агнёўкі|en|Cactoblastis cactorum}} ў штаце [[Квінсленд]], Аўстралія (1938)
Chrzaszcz2.JPG|Помнік жуку ў Польшчы (2002, [[Шчабжэшын]])<ref name="Бжехва"/>
Myran by Åke Jönsson.jpg|Помнік мурашцы ([[Гётэбарг]], [[Швецыя]])
"Beetle" in Anchor Square - Geograph 656580.jpg|Помнік жуку ([[Брысталь]], [[Англія]])
Karnak temple scarab beetle A.jpg|[[Скарабей свяшчэнны|Скарабей]] (гранітная скульптура, [[Карнакскі храм]], [[Луксор]], [[Егіпет]])
</gallery>

У краінах [[Паўднёва-Усходняя Азія|Паўднёва-Усходняй Азіі]] карыстаецца папулярнасцю забава і азартны від спорту, які носіць назву «[[баі жукоў]]». Ён уяўляе сабой спаборніцтва паміж самцамі жукоў ([[Дуплякі|дуплякоў]], радзей — [[Рагачы|рагачоў]]), гаспадары якіх нацкоўваюць іх аднаго на другога (часта ў якасці стымулу выкарыстоўваецца самка). Гледачы робяць стаўкі на перамогу аднаго з жукоў<ref name="fighting"/>. У [[Тайланд]]зе для гэтых мэт выкарыстоўваюць самцоў ''[[Xylotrupes gideon]]''<ref name="Xylotrupes"/>, а ў [[Японія|Японіі]] папулярныя паядынкі паміж самцамі жукоў, якія адносяцца да розных відаў.

== Заўвагі па ахове ==
Біяразнастайнасць насякомых знаходзіцца пад пагрозай знікнення ва ўсім свеце. Наяўныя тэмпы зніжэння колькасці і відавой разнастайнасці энтамафаўны могуць прывесці да знікнення 40% відаў насякомых цягам наступных некалькіх дзесяцігоддзяў. Гэтымі адмоўнымі тэндэнцыямі ў наземных экасістэмах найбольш закранула атрады [[Лускакрылыя|лускакрылых]], [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]] і [[Цвердакрылыя|цвердакрылых]], а чатыры цесна звязаныя з вадой атрады ([[стракозы]], [[вяснянкі]], [[ручайнікі]] і [[аўсянікі]]) ужо страцілі значную частку відаў<ref name="Bayo2019">{{артыкул|аўтар=Francisco Sánchez-Bayo, Kris A.G. Wyckhuys. |загаловак=Worldwide decline of the entomofauna: A review of its drivers |спасылка=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006320718313636?via%3Dihub |мова=en |тып=Часопіс |выданне=Biological Conservation |выдавецтва=[[Elsevier]] & Society for Conservation Biology |год=2019 |том=232 |старонкі=8—27 |doi=10.1016/j.biocon.2019.01.020 |issn=0006-3207}}</ref>.

У выніку гаспадарчай дзейнасці чалавека: высечкі лясоў, узворвання цалінных стэпаў і сенажацей, асушвання балот, ужывання [[Інсектыцыды|інсектыцыдаў]] і г.д. колькасць многіх відаў насякомых у значнай меры скарацілася, а некаторыя з іх знаходзяцца на грані вымірання. На памеры папуляцыі ўплываюць змены ў відавой разнастайнасці расліннасці месцаў рассялення. У першую чаргу ў групе рызыкі знаходзяцца віды насякомых, якія жывуць на абмежаванай тэрыторыі, або харчуюцца раслінамі толькі аднаго віду<ref name="Нікіцкі"/>.
Навучна-дырэктыўнай падставай арганізацыі аховы рэдкіх відаў і тых, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, у многіх краінах служыць [[Чырвоная кніга]]. [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь]] уключае [[Спіс насякомых, занесеных у Чырвоную кнігу Беларусі|87 відаў насякомых]]<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.gosinspekciya.gov.by/actual/rybolovstvo-i-rybolovnoe-khozyaystvo/339/|title=Красная книга Республики Беларусь|website=Госинспекция|access-date=2023-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20220206110602/https://www.gosinspekciya.gov.by/actual/rybolovstvo-i-rybolovnoe-khozyaystvo/339/|archive-date=6 лютага 2022|url-status=dead}}</ref>.
Пералік насякомых, экспарт, рээкспарт і імпарт якіх рэгулюецца ў адпаведнасці з {{нп5|Канвенцыя аб міжнародным гандлі відамі дзікай фаўны і флоры, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення|Канвенцыяй аб міжнародным гандлі відамі дзікай фаўны і флоры, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення|ru|Конвенция о международной торговле видами дикой фауны и флоры, находящимися под угрозой уничтожения}} (СІТЭС), складаецца з 66 відаў<ref name="CITES"/>.
У Чырвоны спіс відаў пад пагрозай (''The IUCN Red List of Threatened Species''), які публікуецца {{нп5|Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў|Міжнародным саюзам аховы прыроды і прыродных рэсурсаў|ru|Международный союз охраны природы и природных ресурсов}} (МСАП), унесена 1357 рэдкіх і пад пагрозай знікнення відаў насякомых, з іх 58 відаў — {{нп5|Знікнуўшыя віды (ахоўны статус)|вымерлі|ru|Исчезнувшие виды (охранный статус)}}, адзін — {{нп5|знікнуўшыя ў дзікай прыродзе|знік у дзікай прыродзе|ru|Исчезнувшие в дикой природе}}, 226 відаў — {{нп5|Віды на мяжы знікнення|знаходзяцца на мяжы знікнення|ru|Виды на грани исчезновения}}, 419 відаў — [[Віды пад пагрозай вымірання|выміраюць]], 653 відаў — {{нп5|Уразлівыя віды|уразлівыя|ru|Уязвимые виды}}. Усяго на сайце [[МСАП]] пералічана 6912 відаў насякомых з улікам відаў, інфармацыі аб якіх недастаткова (Data Deficient, 1859 відаў), блізкія да ўразлівага становішча ({{нп5|Віды, блізкія да ўразлівага становішча|Near Threatened|ru|Виды, близкие к уязвимому положению}}, 413 відаў) або чыё становішча пад найменшай пагрозай ([[Віды пад найменшай пагрозай|Least Concern]], 3280 відаў)<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.iucnredlist.org/search?taxonomies=100052&searchType=species|title=IUCN Red List of Threatened Species - Insecta|website=iucnredlist.org|access-date=23.09.2023}}</ref><ref name="RedList">{{кніга|аўтар=Ulf Gärdenfors, A. J. Stattersfield. |загаловак=1996 IUCN Red List of Threatened Animals |спасылка=https://books.google.ru/books?id=spNZExLbJugC&printsec=frontcover&dq=1996+IUCN+Red+List+of+Threatened+Animals&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiL9cOygaLVAhUkYpoKHf3nDHsQ6AEIJzAA#v=onepage&q=1996%20IUCN%20Red%20List%20of%20Threatened%20Animals&f=false |год=1996 |старонкі=47—48 |старонак=455 |isbn =2-8317-0335-2}}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs=

<ref name="ББ">{{кніга|аўтар = Бей-Биенко Г. Я.|загаловак =Общая энтомология|месца =М. |выдавецтва =Проспект науки |год =2008|выданне = стереотипное|старонак =486 |isbn =978-5-903090-13-6}}</ref>

<ref name="Грн">{{кніга|аўтар =[[Георгій Мікалаевіч Гарнастаеў|Горностаев Г. Н.]] |загаловак = Насекомые. Энциклопедия природы России |месца = М. |выдавецтва = ABF |год =1998 |старонак = 560}}</ref>

<ref name="Барнс">{{кніга|аўтар =Барнс Р., и др.|загаловак = Беспозвоночные. Новый обобщенный подход|месца =М.|выдавецтва =Мир |год = 1992}}</ref>

<ref name="Захваткин">{{кніга|аўтар = Захваткин Ю. А.|загаловак =Курс общей энтомологии |месца =М.|выдавецтва =Колос |год =2001|старонак =376 |isbn =5-10-003598-6 }}</ref>

<ref name="Шванвич">{{кніга|аўтар = Шванвич Б. Н.|загаловак = Курс общей энтомологии: Введение в изучение строения и функций тела насекомых|месца = М.—Л.|выдавецтва =Советская наука|год = 1949}}</ref>

<ref name="NHM">{{cite web |url =http://www.nhm.ac.uk/nature-online/species-of-the-day/biodiversity/loss-of-habitat/ornithoptera-alexandrae/index.html| title =Ornithoptera alexandrae (Queen Alexandra’s birdwing)|publisher =Natural History Museum| lang = en}}</ref>

<ref name="Фабр">{{кніга|аўтар =[[Жан Анры Фабр|Жан Анри Фабр]].|загаловак = Жизнь насекомых. Рассказы энтомолога|месца = М. |выдавецтва = Перевод [[Мікалай Мікалаевіч Плавільшчыкаў|Н. Н. Плавильщикова]]|год =1963}}</ref>

<ref name="pheromone">{{артыкул |аўтар=Мурзин В. |загаловак=Безмолвный язык любви |спасылка=http://www.aromareklama.ru/pheromone_st111.htm |выданне=Наука и жизнь |тып=журнал |месца=М. |год=1998 |нумар=10 |archive-date=15 красавіка 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100415090803/http://www.aromareklama.ru/pheromone_st111.htm }}</ref>

<ref name="ЖЧ">{{кніга|загаловак = Жизнь животных. Членистоногие: трилобиты, хелицеровые, трахейнодышащие. Онихофоры|адказны = Под ред. Гилярова М. С., Правдина Ф. Н. |выданне = 2-е, перераб |месца = М.|выдавецтва = Просвещение |год = 1984 |том = 3 |старонак = 463}}</ref>

<ref name="жыццё">{{кніга|аўтар =Марта Холмс, Майкл Гантон. |загаловак = Жизнь: невероятный живой мир |месца =М.|выдавецтва = Эксмо|год =2011|старонак =312|серыя =BBC Earth|isbn =978-5-699-45965-0}}</ref>

<ref name="wilkdods">{{cite book |author=Wilkinson G. S. & G. N. Dodson |year=1997 |chapter=Function and evolution of antlers and eye stalks in flies |title=The Evolution of Mating Systems in Insects and Arachnids |editor=J. Choe & B. Crespi |publisher=Cambridge University Press |pages=310—327 |isbn=0-521-58976-2}}</ref>

<ref name="ShortestSexualLifeCycle">{{cite web|url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_16.shtml| title = Shortest Sexual Life Cycle (Chapter 16)| author = Likui Yang| date = May 8, 1995 | work = University of Florida Book of Insect Records | publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville|lang = en}}</ref>

<ref name="LargestEggs">{{cite web | url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_40.shtml| title = Largest Eggs (Chapter 40)| author = Salvatore Vicidomini| date = February 9, 2005| work = University of Florida Book of Insect Records | publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville|lang = en}}</ref>

<ref name="HighestLifetimeFecundity">{{cite web |url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_18.shtml| title =Highest Lifetime Fecundity (Chapter 18)|author = Henning Brueland| date =Dec. 15, 1995| work = University of Florida Book of Insect Records |publisher =Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville| lang = en}}</ref>

<ref name="LowestLifetimeFecundity">{{cite web|url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_17.shtml| title = Highest Lifetime Fecundity (Chapter 17)|author = Bianca Cecilie Nygård| date = December 15, 1995| work = University of Florida Book of Insect Records |publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville|lang = en}}</ref>

<ref name="ShortestReproductiveLife">{{cite web | url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_37.shtml | title = Shortest Reproductive Life (Chapter 37)| author = Craig H. Welch | date = 17.04.1998 | work = University of Florida Book of Insect Records| publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville|lang = en}}</ref>

<ref name="Morewood">{{cite journal|journal=Can. J. Zool. |volume=76|issue=7|pages=1371—1381 |year=1998 | url=http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/z98-085 | title=Revision of the life history of the High Arctic moth Gynaephora groenlandica (Lepidoptera: Lymantriidae)|author=Morewood W. Dean & Richard A. Ring}}</ref>

<ref name="Браен">{{кніга|аўтар = Брайен М. В.|загаловак = Общественные насекомые: Экология и поведение|арыгінал = Social Insects: Ecology and Behavioural Biology|адказны = Под ред. [[Генадзь Міхайлавіч Длускі|Г. М. Длусского]] |месца = М.|выдавецтва = Мир|год = 1986|старонак = 400}}</ref>

<ref name="Wilson1971">{{кніга|аўтар =[[Эдвард Осбарн Уілсан|Wilson E. O.]]|загаловак = The insect societies |месца = Cambridge. Massachusetts|выдавецтва =Belknap Press of Harvard University Press|год = 1971}}</ref>

<ref name="ОП">{{кніга|аўтар =Орлов Ю. А.|адказны = Отв. ред. тома [[Барыс Барысавіч Радэндорф|Б. Б. Родендорф]]|загаловак = Основы палеонтологии. Том 9. Членистоногие — трахейные и хелицеровые |месца = М. |выдавецтва = Изд-во Академии наук СССР |год =1962 |старонак = 560}}</ref>

<ref name="foraging">{{cite journal|journal=Annual Review of Ecology and Systematics|volume=4|pages= 231—257|year=1973|doi=10.1146/annurev.es.04.110173.001311|title=Ecology of foraging by ants|author=Carrol C. R., Janzen D. H. |issn=0066-4162}}</ref>

<ref name="Åkesson2002">{{cite journal |author=Åkesson S., Wehner R.|year=2002 |title=Visual navigation in desert ants ''Cataglyphis fortis'': are snapshots coupled to a celestial system of reference? |journal=[[Journal of Experimental Biology]] |volume=205 |pages=1971—1978 |url=http://jeb.biologists.org/content/205/14/1971.full.pdf|format=PDF}}</ref>

<ref name="Sommer2004">{{cite journal |author=Sommer S., Wehner R.|year=2004 |title=The ant's estimation of distance travelled: experiments with desert ants, ''Cataglyphis fortis''|journal=Journal of Comparative Physiology |volume=190 |issue=1 |pages=1—6 |url=http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs00359-003-0465-4 |doi = 10.1007/s00359-003-0465-4}}</ref>

<ref name="Banks2003">{{cite journal|title=Orientation by magnetic field in leaf-cutter ants, ''Atta colombica (Hymenoptera: Formicidae)|author=Banks A. N., Srygley R. B.|year=2003|journal=Ethology|volume=109|pages=835—846|doi=10.1046/j.0179-1613.2003.00927.x}}</ref>

<ref name="Fukushi2001">{{cite journal |author=Fukushi T. |date=15 June 2001|title=Homing in wood ants, ''Formica japonica'': use of the skyline panorama|journal=[[Journal of Experimental Biology]] |volume=204 |pages=2063—2072 |url=https://journals.biologists.com/jeb/article/204/12/2063/32759/Homing-in-wood-ants-Formica-japonica-use-of-the |pmid=11441048 |issue=12}}</ref>

<ref name="Wehner1969">{{cite journal |author=Wehner R., Menzel R.|year=1969 |title=Homing in the ant ''Cataglyphis bicolor'' |journal=[[Science]] |volume=164 |issue=3876 |pages=192—194 |doi=10.1126/science.164.3876.192 |pmid=5774195}}</ref>

<ref name="Крыж">{{кніга |аўтар=[[Алег Леанідавіч Крыжаноўскі|Крыжановский О. Л.]]|загаловак= Состав и распространение энтомофаун земного шара| месца=М. |выдавецтва=Товарищество научных изданий КМК |год=2002 |старонак =237|isbn=5-87317-116-5 (0)}}</ref>

<ref name="koch">{{кніга|аўтар = Кочетова Н. И.|загаловак = Они должны жить. Бабочки|месца = М. |выдавецтва = Агропромиздат |год =1990|старонак =64}}</ref>

<ref name="MostHeatTolerant">{{cite web | url = http://entnemdept.ifas.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_21.shtml| title =Most Heat Tolerant (Chapter 21)| author = Van Sherwood| date = May 1, 1996| work =University of Florida Book of Insect Records | publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville| access-date = 2013-08-28| lang =en}}</ref>

<ref name="хиж">{{кніга|аўтар = Хижняк П. А., Бегляров Г. А., Стативкин В. Г.|загаловак =Химическая и биологическая защита растений|месца =М.|выдавецтва =Колос |год =1971}}</ref>

<ref name="Strudiella">{{артыкул|аўтар = Garrouste R. et al.|загаловак = A complete insect from the Late Devonian period |спасылка = http://www.nature.com/nature/journal/v488/n7409/full/nature11281.html |мова = en| выданне = [[Nature]] | выдавецтва = Nature Publishing Group| год =2012| volume =488| нумар =7409| pages =82—85| issn = 0028-0836}} doi: 10.1038/nature11281.</ref>

<ref name="ПИН1980">{{кніга|загаловак = Историческое развитие класса насекомых |адказны = Под ред. Б. Б. Родендорфа и [[Аляксандр Паўлавіч Расніцын|А. П. Расницына]]|выданне = Труды Палеонтологического института АН СССР|месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1980|том = 175|старонак = 256}}</ref>

<ref name="Archaeognathatree">{{cite web |author= David R. Maddison |url= http://tolweb.org/tree?group=Archaeognatha&contgroup=Insecta |access-date= 2012-12-11 |date= 01.01.2002 |title= Archaeognatha. Bristetails |publisher= Tree of Life Web Project |archive-url= https://web.archive.org/web/20110805072239/http://tolweb.org/tree?group=Archaeognatha |archive-date= 5 жніўня 2011 |url-status= dead }}</ref>

<ref name="апі">{{кніга|аўтар = Иойриш Н. П.|загаловак =Продукты пчеловодства и их использование|месца =М.|выдавецтва =Медгиз |год =1976}}</ref>

<ref name="апі2">{{кніга|аўтар = Иойриш Н. П.|загаловак =Лечебные свойства мёда и пчелиного яда|месца =М.|выдавецтва =Медгиз |год =1954}}</ref>

<ref name="Ants1990">{{кніга|аўтар = [[Берт Холдаблер|Hölldobler B.]], [[Эдвард Осбарн Уілсан|Wilson E. O.]]|загаловак = [[The Ants]] |выдавецтва = Harvard University Press|год = 1990|allpages = 732|isbn = 0674040759}}</ref>

<ref name="ЭН">{{кніга|аўтар =З. Лезер.|загаловак = Экзотические насекомые|месца =М.|выдавецтва = Аквариум ЛТД|год =2001|старонак =192 |серыя = Домашний инсектарий |isbn =5-85684-527-7}}</ref>

<ref name="coll">{{кніга|аўтар = Голуб В. Б., Цуриков М. Н., Прокин А. А. |загаловак = Коллекции насекомых. Сбор, обработка и хранение материала|месца = М.|выдавецтва =Товарищество научных изданий КМК|год =2012 |старонак =344|isbn=978-5-87317-826-1 }}</ref>

<ref name="Pierce">{{cite book |author=Pierce, Benjamin A. |title=Genetics: A Conceptual Approach|url=https://archive.org/details/isbn_2900716768363 |edition=2nd |publisher=[[W. H. Freeman]] |year=2004 |isbn=978-0-7167-8881-2}}</ref>.

<ref name="Лер">{{кніга |аўтар =пад агул. рэд. [[Павел Андрэевіч Лер|П. А. Лера]] |загаловак =Определитель насекомых Дальнего Востока СССР. Т. I. Первичнобескрылые, древнекрылые, с неполным превращением|месца =Л.|выдавецтва =Наука|год = 1988|старонкі = 8—45|старонак = 452}}</ref>

<ref name="antarctica">{{cite web|title=Antarctic Bestiary — Terrestrial Animals|url=http://www.units.muohio.edu/cryolab/education/antarcticbestiary_terrestrial.htm#Belgica|publisher=Laboratory for Ecophysiological Cryobiology, Miami University|access-date=2012-02-26|author=Luke Sandro, Juanita Constible}}</ref>

<ref name="Фасмер">{{кніга|аўтар=Фасмер М.|загаловак=Этимологический словарь русского языка|том=3|спасылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=47&vol=3|месца=М.|выдавецтва=Прогресс|год=1964—1973|старонкі=47}}</ref>

<ref name="Клюгэ">{{кніга|аўтар=[[Мікіта Юльевіч Клюгэ|Клюге Н. Ю.]]|частка=Принципы номенклатуры зоологических таксонов|загаловак=Современная систематика насекомых|месца=СПб|выдавецтва=Лань|год=2000|старонак=333|isbn=5-8114-0216-3}}</ref>

<ref name="Grimaldi2005">{{cite book|author=[[Дэвід Грымальдзі|Grimaldi, David A.]]; [[Майкл Энджэл|Engel, Michael S.]] |url=http://books.google.se/books?id=Ql6Jl6wKb88C&pg=PA175&lpg=PA175&dq=Protodonata&source=bl&ots=q9vyz0DtGA&sig=ZZTnPi7RDL4mFobyGawmG1YenTw&hl=sv&ei=-e68Te3vJsafOp2N9dIF&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CD8Q6AEwBDgK#v=onepage&q=Protodonata&f=false |title=Evolution of the Insects|year=2005-05-16|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-82149-5}}</ref>

<ref name="Nielsen">{{артыкул|аўтар =Nielsen E. S. and Mound L. A. |год =2000 |загаловак=Global Diversity of Insects: The Problems of Estimating Numbers| pages = 213—222 |выданне = Raven, P. H. and Williams, T. (eds). Nature and Human Society: The Quest for a Sustainable World|месца = Washington, DC|выдавецтва = National Academy Press}}</ref>

<ref name="Raven">{{артыкул|аўтар = Raven P. H., Yeates D. K.|год =2007|загаловак= Australian biodiversity: threats for the present, opportunities for the future |выданне = Australian Journal of Entomology |volume= 46| pages =177—187}}</ref>

<ref name="Chapman">{{кніга|аўтар=Chapman A. D.|год=2006|загаловак=Numbers of living species in Australia and the World|pages=60|месца=Canberra|выдавецтва=Australian Biological Resources Study|isbn=978-0-642-56850-2|спасылка=http://www.environment.gov.au/biodiversity/abrs/publications/other/species-numbers/index.html}}</ref>

<ref name="Hammond">{{cite book|author=Hammond P. M. |title=The current magnitude of biodiversity pp. 113—128 in Heywood, V. H. (ed.). Global biodiversity assessment |publisher=Cambridge, UK: Cambridge University Press |year=1995}}</ref>

<ref name="GroveS2000">{{кніга|аўтар=Grove S. J., Stork N. E.|загаловак=An inordinate fondness for beetles. Invertebrate Taxonomy 14|год=2000|pages=733—739}}</ref>

<ref name="Bragg">{{артыкул|аўтар = Bragg P. E. |год = 2008|загаловак = In Hennemann & Conle. Revision of Oriental Phasmatodea: The tribe Pharnaciini Günther, 1953, including the description of the world’s longest insect, and a survey of the family Phasmatidae Gray, 1835 with keys to the subfamilies and tribes (Phasmatodea: «Anareolatae»: Phasmatidae)| выданне = [[Zootaxa]]| volume = 1906|pages= 1—316}}</ref>

<ref name="nhm.ac">{{cite web|url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/life/insects-spiders/insects-in-science/longest-insect/index.html|title=World’s longest insect revealed|publisher=[[Музей прыродазнаўства (Лондан)|Лонданскі музей прыродазнаўства]]}}</ref>

<ref name="Brock">{{кніга|аўтар = Brock P. D.|загаловак = The amazing world of stick and leaf-insects|месца = Essex, England|выдавецтва =Cravitz Printing Co. |год =1999}}</ref>

<ref name="Heque">{{кніга|аўтар = Vanessa Heque.|загаловак =Longicornes de Guyane |месца = Cayenne|год =1996}}</ref>

<ref name="Kafer">{{кніга|аўтар=Yukio Yaznda & Shuji Okejima.|загаловак=Käfer der Welt|год=1990|pages=126}}</ref>

<ref name="kaabak">{{кніга|аўтар = Каабак Л. В., Сочивко А. В.|загаловак = Бабочки мира|месца = М.|выдавецтва = Аванта+|год = 2003|isbn =5-94623-008-5}}</ref>

<ref name="ufrecord">{{cite web|title=Chapter 32 — Largest Lepidopteran Wing Span|url=http://www.entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_32.shtml|author=Hugo Kons, Jr.|publisher=University of Florida|date=1998-05-17|work=Book of Insect Records|lang=en}}</ref>

<ref name="dm">{{cite web|url=http://blogs.discovermagazine.com/notrocketscience/2011/11/30/how-fairy-wasps-cope-with-being-smaller-than-amoebas/#.Ug8VxYW-onI|title=How tiny wasps cope with being smaller than amoebas|author=Ed Yong|access-date=9 лістапада 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20120211011700/http://blogs.discovermagazine.com/notrocketscience/2011/11/30/how-fairy-wasps-cope-with-being-smaller-than-amoebas/#.Ug8VxYW-onI|archive-date=11 лютага 2012|url-status=dead}}</ref>

<ref name="рэкардсмены">{{cite web|url=http://www.zin.ru/ANIMALIA/COLEOPTERA/rus/world6.htm|title=Жуки-рекордсмены|author=Лобанов А. Л.|date=2000|publisher=[[ЗІН РАН]]|access-date=2013-08-01|lang=ru}}</ref>

<ref name="Polilov">{{cite journal| doi = 10.1134/S0013873808010041| author = Polilov, A. A.| year = 2008| title = Anatomy of the Smallest Coleoptera, Featherwing Beetles of the Tribe Nanosellini (Coleoptera, Ptiliidae), and Limits of Insect Miniaturization| journal = Entomological Review| volume = 88 | issue = 1 | pages = 26—33}}</ref>

<ref name="Рос">{{кніга |аўтар =Росс Г., Росс Ч., Росс. Д. |загаловак =Энтомология|месца =М.|выдавецтва =Мир|год = 1985|старонак = 572}}</ref>

<ref name="Тыщенко">{{кніга|аўтар =Тыщенко В. П.|загаловак = Физиология насекомых|месца =М.|выдавецтва = Высшая школа|год =1986 |старонак=303}}</ref>

<ref name="ДК">{{кніга|аўтар = Элен Паркер, консультант русского издания [[Аляксей Меркур’евіч Гіляраў|Алексей Гиляров]].|загаловак =Насекомые |месца = М.|выдавецтва =Дорлинг Киндерсли |год = 1997|старонак =62|isbn =0-7513-8666-9}}</ref>

<ref name="ЕББК">{{кніга|аўтар = [[Канстанцін Аляксандравіч Яфетаў|Ефетов К. А.]], Будашкин Ю. И.|загаловак = Бабочки Крыма: (Высшие разноусые чешуекрылые)|месца = Симферополь|выдавецтва = Таврия|год = 1990|старонак = 112}}</ref>

<ref name="smart">{{кніга|аўтар = Paul Smart.|загаловак = The Illustrated Encyclopedia of the Butterfly World|выдавецтва = Transworld Publishers Limited|год = 2001|allpages= 274|isbn = 0-552-98206-7}}</ref>

<ref name="Geo">{{артыкул|аўтар=Андреас Вебер.|загаловак=Играй гормон!|выданне=GEO|тып=журнал|месца=М.|выдавецтва=Axel Springer Russia|год=2013|выпуск=184|нумар=7|старонкі=102—111}}</ref>

<ref name="rassel">{{кніга|аўтар=Шарман Эпт Рассел.|загаловак= Роман с бабочками. Как человек влюбился в насекомое|месца =М.|выдавецтва= Колибри|год= 2005}}</ref>

<ref name="Гил">{{кніга|загаловак = Биологический энциклопедический словарь |адказны =Гл. ред. М. С. Гиляров|выданне = 2-е изд|месца = М.|выдавецтва = Сов. Энциклопедия|год = 1986}}</ref>

<ref name="okoem">{{кніга|аўтар =Савчук В. В.|загаловак =Атлас бабочек и гусениц Крыма|год =2013|месца= Симферополь| старонак =296 |isbn=978-966-648-331-0}}</ref>

<ref name="zinolen">{{cite web|url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/lucan02.htm|title=Жук-олень Lucanus cervus (Linnaeus, 1758)|publisher=www.zin.ru|access-date=2012-06-20}}</ref>

<ref name="kll">{{cite journal |author=Keller L.|year=1998 |title=Queen lifespan and colony characteristics in ants and termites |journal=Insectes Sociaux |volume=45 |pages=235—246 |doi=10.1007/s000400050084}}</ref>

<ref name="thrips">{{артыкул |аўтар =Gadagkar, Raghavendra. |год =1993 |загаловак =And now… eusocial thrips! |выданне =Current Science |volume =64 |нумар =4 |pages =215—216 |спасылка =http://eprints.iisc.ernet.in/9227/ |archive-url =https://web.archive.org/web/20140410052633/http://eprints.iisc.ernet.in/9227/ |archive-date =10 красавіка 2014 }}</ref>

<ref name="kent">{{cite journal |author=Kent D. S. & Simpson J. A.|year=1992 |title=Eusociality in the beetle ''Austroplatypus incompertus'' (Coleoptera: Curculionidae) |url=https://archive.org/details/sim_naturwissenschaften_1992-02_79_2/page/86|journal=[[Naturwissenschaften]] |volume=79 |pages=86—87 |doi=10.1007/BF01131810}}</ref>

<ref name="Austroplatypus">{{артыкул|аўтар = Smith S. M., A. J. Beattie, D. S. Kent and Stow A. J.|загаловак = Ploidy of the eusocial beetle ''Austroplatypus incompertus'' (Schedl) (Coleoptera, Curculionidae) and implications for the evolution of eusociality |спасылка = http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs00040-009-0022-4|мова = en|выданне = Insectes Sociaux |год = 2009|volume = 56|нумар = 3|pages = 285—288}} DOI: 10.1007/s00040-009-0022-4.</ref>

<ref name="elementy">{{cite web | url = http://elementy.ru/news/431408 | title = Предложен новый взгляд на происхождение общественного образа жизни у животных| author = Алексей Гиляров | date = 21.09.2010 | work = Элементы | access-date = 2013-08-22 | lang = ru}}</ref>

<ref name="Станек">{{кніга|аўтар = Станек В. Я.|загаловак = Иллюстрированная энциклопедия насекомых|месца = Прага|выдавецтва =Артия |год =1977|старонак =560}}</ref>

<ref name="entnemdeptufl">{{cite web|url=http://entnemdept.ufl.edu/creatures/urban/stored/drugstore_beetle.htm|title=Drugstore beetle — Stegobium paniceum|lang=en}}</ref>

<ref name="brodsky">{{кніга|аўтар=Бродский А. К.|загаловак=Механика полёта насекомых и эволюция их крылового аппарата|выдавецтва=ЛГУ им. А. А. Жданова|год=1988|pages=206}}</ref>

<ref name="aquins">{{cite book| editor1=Richard W. Merritt|editor2= Kenneth W. Cummins|editor3= Martin B. Berg |year=2007 |title=An Introduction to the Aquatic Insects of North America |publisher=Kendall Hunt Publishers | isbn=978-0-7575-5049-2 | edition=4th}}</ref>

<ref name="Epler2010">{{кніга|аўтар = Epler J. H.|год =2010 |спасылка = http://publicfiles.dep.state.fl.us/dear/labs/biology/biokeys/beetles10.pdf |загаловак = The water beetles of Florida an identification manual for the families Coleoptera|месца = Tallahassee, Florida|allpages =414}}</ref>

<ref name="Mill1975">{{cite journal|author=Mill P. J., Pickard R. S.| year=1975 | title=Jet-propulsion in anisopteran dragonfly larvae | journal=Journal of Comparative Physiology A: Neuroethology, Sensory, Neural, and Behavioral Physiology |volume=97|issue=4 |pages=329—338 | doi=10.1007/BF00631969}}</ref>

<ref name="Andersen 2004">{{cite journal |author=Andersen, Nils Moller & Cheng, Lanna |year=2004 |title=The marine insect Halobates (Heteroptera: Gerridae): Biology, Adaptations, Distribution and Phylogeny |journal=Oceanography and Marine Biology: an Annual Review |volume=42 |pages=119—180 |url=http://mbrd.ucsd.edu/Research/labs/Cheng/Halobates%20Revewlower.pdf |access-date=9 лістапада 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820203735/http://mbrd.ucsd.edu/Research/labs/Cheng/Halobates%20Revewlower.pdf |archive-date=20 жніўня 2011 |url-status=dead }}</ref>

<ref name="Ward1992">{{кніга|аўтар=Ward J. V. |год=1992 |загаловак =Aquatic Insect Ecology: 1. Biology and habitat |месца =New York|выдавецтва = Wiley & Sons |pages= 74, 96, 172, 180}}</ref>

<ref name="Williams1992">{{кніга|аўтар =Williams D. & Feltmate B.|загаловак =Aquaticnsects. CAB International|год =1999|pages =48, 121, 218 |isbn=0-85198-782-6}}</ref>

<ref name="vransky2012">{{артыкул|аўтар = Vršanský P.; Chorvát D. A.; Fritzsche I.; Hain, M.; Ševčík, R.|загаловак = Light-mimicking cockroaches indicate Tertiarty origin of recent terrestrial luminescence|спасылка = http://link.springer.com/article/10.1007/s00114-012-0956-7|мова = en| выданне =[[Naturwissenschaften]] | выдавецтва = Springer| год = 2012| volume = 99| нумар = 9| pages = 739—749| issn = 0028-1042}} doi:10.1007/s00114-012-0956-7.</ref>

<ref name="Green">{{артыкул|аўтар =Green L. B. S. |год = 1979|загаловак = The fine structure of the light organ of the New Zealand glow-worm ''Arachnocampa luminosa'' (Diptera: Mycetophilidae)|выданне = Tissue and Cell |volume = 11| pages =457—465}}</ref>

<ref name="Акимушкин">{{кніга|аўтар = [[Ігар Іванавіч Акімушкін|Акимушкин И. И.]]|загаловак = Мир животных. Мир животных: Насекомые. Пауки. Домашние животные|месца = М. |выдавецтва = Мысль |год = 1993|том = 3|isbn =5-244-00444-1}}</ref>

<ref name="ФКС">{{артыкул|аўтар = [[Георгій Мікалаевіч Гарнастаеў|Горностаев Г. Н.]]|загаловак = Введение в этологию насекомых-фотоксенов (лет насекомых на искусственные источники света)|спасылка = http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/pdf/gornostaev11.pdf|выданне = Этология насекомых| месца = Л.|выдавецтва = Наука|год = 1984| том = 66|старонкі = 101—167}}</ref>

<ref name="Yablokov-Khizoryan1983">{{кніга|аўтар = Яблоков-Хнзорян С. М.|загаловак=Обзор семейства жуков-кокцинеллид фауны СССР|выдавецтва =Институт зоологии АН Армянской ССР|год = 1983|старонкі = 94—161}}</ref>

<ref name="williams">{{cite journal| last = Senthilmurugan |year = 2005 |title = Mukurthi National Park: A migratory route for butterflies |journal = J. Bombay. Nat. Hist. Soc. |volume = 102 |issue = 2|pages = 241—242 }}</ref>

<ref name="Harlan">Harlan Abbott Charles, A Quantitative Study of the Migration of the Painted Lady Butterfly, Vanessa Cardui L. Ecology, Vol. 32, #2, pp. 155—171.</ref>

<ref name="ae">{{cite encyclopedia|title=Petroleum fly|encyclopedia=Grzimek's Animal Life Encyclopedia|edition=2nd|year=2004|volume=3: Insects|isbn=0-7876-5779-4|publisher=The Gale Group|page=367}}</ref>

<ref name="Захаров1978">{{кніга|аўтар = Захаров А. А.|загаловак = Муравей, семья, колония|месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1978|старонак = 144|серыя = Человек и окружающая среда}}</ref>

<ref name="Zool">{{артыкул|выданне=Can. J. Zool|volume=76|нумар=7|pages=1371—1381|год=1998|спасылка=http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/z98-085|загаловак=Revision of the life history of the High Arctic moth Gynaephora groenlandica (Wocke) (Lepidoptera: Lymantriidae)|аўтар=Morewood, W. Dean & Richard A. Ring.}}</ref>

<ref name="Zaitzevia">{{cite web|url=http://www.zin.ru/Animalia/coleoptera/rus/zaitzevi.htm|title=Чрезвычайно узкий эндемик из термального источника в США (Zaitzevia thermae) носит имя Ф. А. Зайцева]|access-date=2013-09-07|lang=ru}}</ref>

<ref name="thorpe">{{cite journal|author=Thorpe William Homan|year=1930|title=The biology of the petroleum fly (''Psilopa petrolei'')|journal=Transactions of the Entomological Society of London|volume=78|pages=331—344}}</ref>

<ref name="EB">{{cite book |title=Ecology and Biogeography of High Altitude Insects |last=Mani |first=M. S. |year=1968 |publisher=Springer|series=Volume 4 of Series entomologica |isbn=978-90-6193-114-0 |page=530}}</ref>

<ref name="review">{{cite journal|author=Giladi, Itamar|year=2006|title= Choosing benefits or partners: a review of the evidence for the evolution of myrmecochory|journal=[[Oikos]]|volume=112|issue=3|pages=481—492}}</ref>

<ref name="castoris">{{артыкул|аўтар = Stewart B. Peck.|загаловак = Distribution and biology of the ectoparasitic beaver beetle Platypsyllus castoris Ritsema in North America (Coleoptera: Leiodidae: Platypsyllinae)|мова = en |выданне = Insecta Mundi|год = 2006|volume = 20|нумар = 1—2, March-June| pages = 85—94}}</ref>

<ref name="Кащеев1999">{{артыкул|аўтар=Кащеев В. А. |загаловак=Классификация морфоэкологических типов имаго стафилинид|тып=журнал| выданне=TETHYS Entomological Research |нумар=№ 1|год=1999 |месца=Алматы, Институт зоологии АН РК}}</ref>

<ref name="Moore2009">{{cite web| url = http://soundideas.pugetsound.edu/writing_awards/4/| title = Orchid Fragrance Complexity as a Mechanism for Euglossine Bee Pollinator Specialization| author = Lucille Moore| work = Writing excellence award winners| access-date = 2013-08-23| publisher = University of Puget Sound| lang = en| archive-date = 8 жніўня 2014| archive-url = https://web.archive.org/web/20140808060546/http://soundideas.pugetsound.edu/writing_awards/4/| url-status = dead}}</ref>

<ref name="The Origin of Insects">{{артыкул|аўтар = Glenner H. et al.|загаловак = The Origin of Insects|выданне = Science |год = 2006 |volume =314|pages =1883—1884}}</ref>

<ref name="Хопкінс">{{кніга|аўтар = Джерри Хопкинс.|загаловак = Экстремальная кухня. Причудливые и удивительные блюда, которые едят люди|спасылка = http://www.dom-spravka.info/files_knig/d_xk_exk/expr_kuhna.pdf|месца = М.|выдавецтва = ФАИР-ПРЕСС|год = 2006|старонак = 336|isbn = 5-8183-1032-9|archive-date = 18 ліпеня 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20130718122532/http://www.dom-spravka.info/files_knig/d_xk_exk/expr_kuhna.pdf}}</ref>

<ref name="LivingstonA&H1993">{{кніга|аўтар = A. D. Livingston, Helen Livingston.|загаловак =Edible Plants and Animals |месца =New York |год =1993|allpages =292 |серыя =Facts on File}}</ref>

<ref name="alen">{{кніга|аўтар = Ален Эд, Мишель Виар.|загаловак = Бабочки мира|выданне = Изд. 2-е, стереотипное|выдавецтва = Интербук-бизнес|год = 2001|старонак = 193|isbn = 5-89164-090-2}}</ref>

<ref name="ВС">{{артыкул |аўтар=Александр Лаврин. |загаловак=Благородная плесень |спасылка=http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/6815/ |выданне=[[Вокруг света]] |тып=журнал |год=декабрь 2008|нумар=12 (2831) |issn=0321-0669}}</ref>

<ref name="GEO2">{{артыкул|аўтар= Марина Маковецкая.|загаловак=Битва за шёлк: Как в Таджикистане разводят гусениц тутового шелкопряда |выданне=GEO|тып=журнал|месца=М.|выдавецтва=Axel Springer Russia|год=2013|выпуск=184|нумар=7}}</ref>

<ref name="biodiversityexplorer">{{cite web|url=http://www.biodiversityexplorer.org/beetles/chrysomelidae/alticinae/arrows.htm|title=How San hunters use beetles to poison their arrows|publisher=biodiversity explorer (biodiversityexplorer.org)|lang=en|access-date=9 лістапада 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20120603064943/http://www.biodiversityexplorer.org/beetles/chrysomelidae/alticinae/arrows.htm|archive-date=3 чэрвеня 2012|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Woollard1984">{{артыкул|аўтар = Woollard J. M., Fuhrman F. A., Mosher H. S.|загаловак = The Bushman arrow toxin, Diamphidia toxin: isolation from pupae of Diamphidia nigro-ornata |мова = en|выданне = Toxicon| год = 1984|volume = 22|нумар = 6|pages = 937—946|pmid = 6523515|doi = 10.1016/0041-0101(84)90185-5}}</ref>

<ref name="zinKuharenko">{{cite web|url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/livejew.htm|title=Жуки — живые ювелирные украшения|author=Кухаренко Е. А.|publisher=[[ЗІН РАН]]|access-date=2013-07-06|lang=ru}}</ref>

<ref name="NissensonJonas2000">{{кніга|аўтар =Marilyn Nissenson & Susan Jonas.|загаловак = Jeweled Bugs and Butterflies|месца =New York |выдавецтва =Harry N Abrams|год =2000 |isbn =0810935236}}</ref>

<ref name="Bejeweled scarabs">{{cite web|url=http://theholyenchilada.blogspot.com/2009/06/bejeweled-scarabs-roaches-and-other.html|title=Bejeweled scarabs, roaches, and other fantastic bugs|access-date=2011|lang=en}}</ref>

<ref name="ent">{{cite web|author=Павел Удовиченко|url=http://www.entoterra.ru/|title=Энтомодизайн|access-date=2013-08-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090524164202/http://www.entoterra.ru/|archive-date=24 мая 2009|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Злотин">{{кніга|аўтар = Злотин А. З.|загаловак = Техническая энтомология. Справочное пособие|выдавецтва =Наукова думка|год = 1989|старонак = 184|isbn = 5-12-000484-9}}</ref>

<ref name="Berg">{{артыкул|аўтар = Annecke D. P., Burger W. A., Coetzee H.|загаловак = Pest status of ''Cactoblastis cactorum'' (Berg) (Lepidoptera: Phycitidae) and ''Dactylopius opuntiae'' (Cockerell) (Coccoidea: Dactylopiidae) in spineless Opuntia plantations in South Africa | выданне = Journal of the Entomological Society of South Africa |год =1976}}</ref>

<ref name="savk">{{кніга|аўтар =Савковский П. П. |загаловак = Атлас вредителей плодовых и ягодных культур|выданне = 5-е изд., доп. и перераб|месца =Киев |выдавецтва = Урожай|год =1990 |старонак як ёсць = 196 с., цв. табл., илл}}</ref>

<ref name="Пигулевский">{{кніга|аўтар =Пигулевский С. В.|загаловак = Ядовитые животные. Токсикология беспозвоночных|месца = Л.|выдавецтва = Ленингр. отделение изд-ва «Медицина» |год =1975|старонак =375}}</ref>

<ref name="zin Стафилиниды-синекрылы">{{cite web|url=http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/paed_lek.htm|title=Стафилиниды-синекрылы (Staphylinidae: Paederus) как источник лекарства|access-date=2013-07-08}}</ref>

<ref name="О жуке-знахаре">{{cite web|url=http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/gorgojo.htm|title=О жуке-знахаре (чернотелка Ulomoides dermestoides}}</ref>

<ref name="apiterapia">{{кніга|аўтар=Хисматуллина Н. З.|загаловак=Апитерапия|месца=Пермь|выдавецтва=Мобиле|год=2005|старонкі=71—76|старонак=296|isbn=5-88187-263-0}}</ref>

<ref name="Sap">{{cite book|author=Sapolsky Robert M.|year=2001|title=A Primate's Memoir: A Neuroscientist's Unconventional Life Among the Baboons|pages=[https://archive.org/details/primatesmemoir00robe/page/156 156]|publisher=Simon and Schuster|isbn=0743202414|url=https://archive.org/details/primatesmemoir00robe/page/156}}</ref>

<ref name="гадоўля">{{cite web|url=http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/worldc.htm|title=Гадоўля і ўтрыманне жукоў|publisher=[[Заалагічны інстытут РАН]]}}</ref>

<ref name="жк">{{cite web|url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/kino_1.htm |title= Е. А. Кухаренко & А. Л. Лобанов и И. И. Любечанский — Жуки в киноискусстве — истоки|access-date=2012-08-02}}</ref>

<ref name="Sur">{{cite web|title=Surah 27. The Ant, The Ants|url=http://www.wright-house.com/religions/islam/Quran/27-ant.php}}</ref>

<ref name="нум1">{{cite web|url=http://numizmatika.org.ua/latvia/|title=Латвия. Национальная валюта лат|publisher=Нумизматика, монеты|access-date=2013-08-28}}</ref>

<ref name="нум2">{{cite web|url=http://odnamoneta.ru/world-coins/167-baboch|title=Набор монет Вануату «Бабочки»|access-date=2013-08-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304092349/http://odnamoneta.ru/world-coins/167-baboch|archive-date=4 сакавіка 2016|url-status=dead}}</ref>

<ref name="geraldika">{{cite web|url= http://heraldry.hobby.ru/| title = Гербы городов Российской Федерации}}</ref>

<ref name="p1">Patterson, Ewen K. 1936. The World’s First Insect Memorial. «The Review of the River Plate», December, pp. 16—17.</ref>

<ref name="NG1">{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/1069-pamyatnik-vreditelyu/|title=В Алабаме стоит памятник насекомому-вредителю|publisher=National geographic Россия|date=2013-08-26|access-date=9 лістапада 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714172305/http://www.nat-geo.ru/article/1069-pamyatnik-vreditelyu/|archive-date=14 ліпеня 2014|url-status=dead}}</ref>

<ref name="fighting">{{cite web|url=http://www.chiangmaitouristguide.com/08-2005/feature3.html|title=Bangkok Post — Chiang Mai (Northern Thailand) Tourist Guide|access-date=2013-06-12|lang=en}}</ref>

<ref name="Xylotrupes">{{cite web|url=http://www.articlesextra.com/beetle-fight-xylotrupes-thailand.htm|title=A travel experience: Rhinoceros beetles in Thailand’s combat arena|lang=en|access-date=9 лістапада 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20120412084046/http://www.articlesextra.com/beetle-fight-xylotrupes-thailand.htm|archive-date=12 красавіка 2012|url-status=dead}}</ref>.

<ref name="ifas">{{cite web| url=http://entnemdept.ifas.ufl.edu/walker/ufbir/chapters/chapter_38.shtml | title=University of Florida Book of Insect Records. Smallest Adult|access-date=2013-08-28}}</ref>

<ref name="Длусский1967">{{кніга|аўтар = [[Генадзь Міхайлавіч Длускі|Длусский Г. М.]]|загаловак = Муравьи рода Формика|адказны = Под ред. [[Канстанцін Уладзіміравіч Арнольдзі|К. В. Арнольди]]|месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1967|старонак = 236|ref= Длусский}}</ref>

<ref name="MateChoice">{{артыкул|аўтар = Thornhill R.|год = 1980|загаловак = Mate Choice in ''Hylobittacus apicalis'' (Insecta: Mecoptera) and Its Relation to Some Models of Female Choice|выданне =Evolution |volume = 34| pages =519—538}}</ref>

<ref name="Williams1983">{{артыкул|аўтар =Williams, Norris H. & Whitten, W. Mark. |год =1983|загаловак = Orchid floral fragrances and male euglossine bees: methods and advances in the last sesquidecade |выданне =Biol. Bull |volume =164| pages =355—395}}</ref>

<ref name="Eltz1999">{{артыкул|аўтар =Eltz T., W. M. Whitten, D. W. Roubik, and K. E. Linsenmair. |спасылка = http://homepage.ruhr-uni-bochum.de/Thomas.Eltz/bilderE/pdfE/Fragrance.pdf |загаловак = Fragrance collection, storage, and accumulation by individual male orchid bees | выданне =Journal of Chemical Ecology |volume =25| нумар =1|год = 1999}}</ref>

<ref name="Eltz2005">{{артыкул|аўтар = Eltz, T., Sager, A., Lunau, K. |год = 2005|загаловак = Juggling with volatiles: fragrance exposure by displaying male orchid bees| выданне = Journal of Comparative Physiology A | volume =191| pages = 575—581}}</ref>

<ref name="Zimmermann2006">{{артыкул|аўтар = Zimmermann, Y., Roubik, D., Eltz, T.| год = 2006 |загаловак =Species-specific attraction to pheromonal analogues in orchid bees| выданне = Behavioral Ecology and Sociobiology | volume = 60| pages = 833—843}}</ref>

<ref name="Ferguson2004">{{артыкул|аўтар=Amanda Ferguson, Paul Pearce-Kelly.|загаловак=Fregate Island Giant Tenebrionid Beetle Management Guidelines|месца=London|выдавецтва=Invertebrate Conservation Unit, Zoological Society of London|год=2004}}</ref>

<ref name="Кипятков1985">{{кніга|аўтар = [[Уладзілен Яўгенавіч Кіпяткоў|Кипятков В. Е.]]|загаловак = Происхождение общественных насекомых |месца = М.|выдавецтва = Знание|год = 1985|старонак = 64|серыя = Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Биология»; № 4}}</ref>

<ref name="Кипятков1991">{{кніга|аўтар = Кипятков В. Е.|загаловак = Мир общественных насекомых|месца = Л.|выдавецтва = Изд-во Ленинградского университета|год = 1991|старонак = 408|isbn = 5-288-00376-9}}</ref>

<ref name="Runner">{{cite web | url = http://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir/files/pdf/UFBIR_Chapter39.pdf| title = Fastest Runner (Chapter 39)| author = Thomas M. Merritt| date = 31 July 1999| work = University of Florida Book of Insect Records| publisher = Department of Entomology & Nematology. University of Florida, Gainesville| access-date = 2013-08-27| lang = en}}</ref>

<ref name="Yablokov-Khizoryan1969">{{артыкул|аўтар=Яблоков-Хнзорян С. М.|загаловак=О скоплениях кокцинеллид (Coleoptera, Coccinellidae)|выданне=Юбилейная сессия по фауне Армянской ССР, посвящ. 25-летию АН АрмССР|месца=Ереван|год=1969|старонкі=59—62}}</ref>

<ref name="Bergersen">{{артыкул|аўтар=Robert Bergersen.|год=январь 1995|спасылка=http://www.jstor.org/stable/2846068|загаловак=Is Greenland a Zoogeographical Unit of Its Own?|выданне=Journal of Biogeography|volume=22|нумар=1|pages=1—6}}</ref>

<ref name="Delabie">{{артыкул|аўтар = Delabie, J. H. C.| год = 2001|загаловак = Trophobiosis Between Formicidae and Hemiptera (Sternorrhyncha and Auchenorrhyncha): an Overview| выданне = Neotropical Entomology | volume = 30| нумар = 4| pages = 501—516 |спасылка =http://www.scielo.br/pdf/ne/v30n4/a01v30n4.pdf}}</ref>

<ref name="Захараў">''Захаров И. А., Горячева И. И., Шайкевич Е. В. и др.'' Wolbachia, новый бактериальный агент, вызывающий изменение соотношения полов у двуточечной божьей коровки Adalia bipunctata L. // Генетика. 2000. Т. 36. № 4. С. 482—486.</ref>

<ref name="Kazmer">{{артыкул|аўтар =Stouthamer R., Kazmer D. J. |загаловак =Cytogenetics of microbe-associated parthenogenesis and its consequences for gene flow in Trichogramma wasps | выданне = Heredity|год = 1994| volume =73| pages =317—327}}</ref>

<ref name="biobee">{{кніга|аўтар = [[Уладзімір Рыгоравіч Радчанка|Радченко В. Г.]], Песенко Ю. А.|загаловак = Биология пчёл (Hymenoptera, Apoidea) |адказны = Отв. ред. [[Глеб Сяргеевіч Мядзведзеў|Г. С. Медведев]] |месца = СПб.|выдавецтва = [[Заалагічны інстытут РАН|ЗИН РАН]] |год = 1994 |старонак = 350}}</ref>

<ref name="Ellison 2009">{{cite journal|author=Ellison, A. M., and Gotelli, N. J.|title=Energetics and the evolution of carnivorous plants|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-experimental-botany_2009_60_1/page/19|journal=Journal of Experimental Botany|volume=60|year=2009|pages=19—42|doi=10.1093/jxb/ern179|pmid=19213724}}</ref>

<ref name="McPherson">{{кніга|аўтар = McPherson, S. R.|загаловак = Pitcher Plants of the Old World|выдавецтва =Redfern Natural History Productions Ltd.|год = 2009}}</ref>

<ref name="Гринфельд">{{кніга|аўтар = Гринфельд Э. К.|загаловак = Происхождение и развитие антофилии у насекомых|месца= Л.|выдавецтва= Изд-во ЛГУ| старонак=203}}</ref>

<ref name="Engel1999">{{артыкул|аўтар =Engel Michael S.|год =1999|загаловак = The first fossil Euglossa and phylogeny of the orchid bees (Hymenoptera: Apidae; Euglossini)| выданне = American Museum Novitates |volume =3272| pages =1—14}}</ref>

<ref name="Roubik2004">Roubik, David W. & Paul E. Hanson (2004): Abejas De Orquídeas De La América Tropical: Biología y Guía De Campo / Orchid Bees of Tropical America: Biology and Field Guide. Santo Domingo, Costa Rica: INBio. ISBN 9968-702-94-3.</ref>

<ref name="Rhyniognatha1">{{cite web|publisher=[[Музей прыродазнаўства (Лондан)|Natural History Museum]]|url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/earth/fossils/article-oldest-insect-fossil/|title=The oldest fossil insect in the world|author=Andrew Ross}}</ref>

<ref name="Rhyniognatha2">{{cite journal |author=[[Майкл Энджэл|Michael S. Engel]] & [[Дэвід Грымальдзі|David A. Grimaldi]] |year=2004 |title=New light shed on the oldest insect |journal=[[Nature]] |volume=427 |pages=627—630 |doi=10.1038/nature02291 |pmid=14961119 |issue=6975}}</ref>

<ref name="Брыг">{{кніга|аўтар = Бригадиренко В. В.|загаловак = Основи систематики комах|месца = Дніпропетровськ|год = 2003|старонак = 204|isbn=966-95899-7-5}}</ref>

<ref name="fao2013">{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2013/05/13/fao/|title=ООН предложила накормить голодающих насекомыми|date=2013-05-13|work=[[Lenta.ru]]}}</ref>

<ref name="Корчмаў">{{кніга|аўтар = [[Алег Мікалаевіч Кабакоў|Кабаков О. Н.]] |загаловак = Пластинчатоусые жуки подсемейства ''[[Scarabaeinae]]'' фауны России и сопредельных стран|месца = М.|выдавецтва = Товарищество научных изданий КМК|год = 2006|старонак= 374}}</ref>

<ref name="Lyuvicky2010">{{кніга|аўтар =Любовицкий А. В. |загаловак = Медико-криминалистические аспекты осмотра трупа. Учебно-методическое пособие|месца =Ижевск |выдавецтва =Институт права, социального управления и безопасности УдГУ |год =2010 |старонкі =42—43 |старонак = 65 }}</ref>

<ref name="Marchenko1980">{{артыкул|аўтар = Марченко М. И.|загаловак = К вопросу о разрушении трупа насекомыми |мова = ru|выданне = СМЭ|год = 1980|нумар = 2|старонкі = 17—20}}</ref>

<ref name="nature">{{cite web|url=http://www.nature.com/nphoton/journal/v1/n2/full/nphoton.2007.2.html|title=Morpho butterfly wing scales demonstrate highly selective vapour response|publisher=Nature|lang=en}}</ref>

<ref name="прмд">{{кніга|аўтар = [[Войцех Замароўскі|Войтех Замаровский]].|загаловак = Их величества пирамиды|месца = М.|выдавецтва =Наука |год = 1986|старонак = 448}}</ref>

<ref name="Korostovzev2000">{{кніга|аўтар = Коростовцев М. А.|частка = Гл. 1|загаловак = Религия Древнего Египта|месца = М.|выдавецтва =Наука |год = 2000|старонак = 336}}</ref>

<ref name="нэцкэ">{{cite web|url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/netske.htm|title=Нэцкэ с изображениями жуков|author=Кухаренко Е. А.|publisher=[[ЗІН РАН|ЗИН РАН]]|access-date=2013-09-01}}</ref>

<ref name="mifi">{{кніга|аўтар = Владимир Алексеев.|загаловак =Бабочки в мифах и легендах|выдавецтва =Дрофа |год =2006 |старонак = 192|isbn =5-358-00249-9}}</ref>

<ref name="hat">{{кніга|загаловак=A History of the Animal World in the Ancient Near East. / Edited by B. J. Collins |месца=Leiden; Boston; Köln|выдавецтва=Brill|год=2002|pages=368}}</ref>

<ref name="КЛ">{{кніга|аўтар=Климент Александрийский.|загаловак=Увещевание к язычникам. XXXIX. 6|месца=СПб.|выдавецтва=Издательство Олега Абышко|год=2006|старонкі=77}}</ref>

<ref name="Terror">[http://www.allmovie.com/movie/v342755 Caved In: Prehistoric Terror] // [[AllMovie]].</ref>

<ref name="Звёздный десант">{{imdb title | id=0120201 | title=Звёздный десант}}</ref>

<ref name="imdb0120623">{{imdb title|0120623| title=A Bug's Life (1998)}}</ref>

<ref name="imdb0891396">{{imdb title|0891396| title=Minuscule (TV Series 2006—)}}</ref>

<ref name="Леонардо">{{cite web|url=http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/da_vinci.htm|title=Жук-усач на рисунке Леонардо да Винчи на сайте zin.ru|author=Е. А. Кухаренко.|publisher=Зоологический институт РАН|access-date=2013-06-12}}</ref>

<ref name="dali">{{cite web|url=http://www.abcgallery.com/D/dali/dali120.html|title=Olga’s Gallery. Salvador Dalí. The Ants. 1929. Gouache, ink and collage|publisher=abcgallery.com|lang=en}}</ref>

<ref name="Koran">{{cite web| url = http://www.lasius.narod.ru/index1/Koran.htm| title= Коран. Сура 27. Муравьи (Sura An-Naml)|access-date=2013-08-28}}</ref>

<ref name="Bible">{{cite web| url= https://knihi.com/none/Biblija.html#chapter650| title= Кніга Выслоўяў Саламонавых у перакладзе Васіля Сёмухі|access-date=2023-09-23}}</ref>

<ref name="Hellstrom">{{lib.ru|http://www.lib.ru/HERBERT/hellstrm.txt}}</ref>

<ref name="НВ">{{cite web|author=Николай Виноградов|url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/lucstamp.htm|title=Жук-олень (Lucanus) на почтовых марках|access-date=2012-06-20|archive-url=https://www.webcitation.org/68hFcXCDw?url=http://www.zin.ru/animalia/coleoptera/rus/lucstamp.htm|archive-date=26 чэрвеня 2012|url-status=live}}</ref>

<ref name="жм">{{cite web|author=Александр Худяков|url=http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/coinscol.htm|title=Жуки на монетах стран мира|publisher=[[ЗІН РАН|ЗИН РАН]]}}</ref>

<ref name="Бжехва">{{cite web|url=http://szczeb.webd.pl/pomnik_chrzaszcza.html|title=Pomnik Chrząszcza|work=Tomasz Gaudnik| publisher=Szczebrzeszyn.Info|access-date=2011-07-06|lang=pl}}</ref>

<ref name="netstate">[http://www.netstate.com/states/tables/state_insects_only.htm Official State insect Official State insects], ''NetState.com''. {{ref-en}}{{v|18|12|2011}}</ref>

<ref name="Нікіцкі">{{кніга|аўтар = Никитский Н. Б., Свиридов А. В.|загаловак =Насекомые Красной книги СССР|выдавецтва =Педагогика |год =1987|старонак =176 |серыя =Береги природу}}</ref>.

<ref name="Zhang2013">{{артыкул|аўтар = Zhang, Z.-Q. |загаловак = «Phylum Athropoda». — In: Zhang, Z.-Q. (Ed.) «Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness (Addenda 2013)»|спасылка = http://www.mapress.com/zootaxa/2013/f/zt03703p026.pdf|мова = en| адказны = Zhang, Z.-Q. (Chief Editor & Founder)| выданне = [[Zootaxa]]| месца = Auckland| выдавецтва = Magnolia Press| год = 2013 | volume = 3703 | нумар =1|pages = 17—26| isbn = 978-1-77557-248-0 (paperback), ISBN 978-1-77557-249-7 (online edition)| issn = 1175-5326}}</ref>

<ref name="Arnqvist2003">{{cite journal |author=Göran Arnqvist, Therésa M. Jones & Mark A. Elgar |year=2003 |title=Insect behaviour: reversal of sex roles in nuptial feeding |url=http://www.anst.uu.se/goarn789/nature2003.pdf |format=[[Portable Document Format|PDF]] |journal=[[Nature]] |volume=424 |issue=6947 |page=387 |access-date=9 лістапада 2014 |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20111230124600/http://www.anst.uu.se/goarn789/nature2003.pdf |archive-date=30 снежня 2011 |url-status=dead }}</ref>

<ref name="Moczeka2000">{{артыкул|аўтар = Moczeka Armin P., Douglas J. Emlen. |год =2000 |загаловак = Male horn dimorphism in the scarab beetle, Onthophagus taurus: do alternative reproductive tactics favour alternative phenotypes?|спасылка=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003347299913428| выданне =Animal Behaviour | volume =59| нумар =2| pages =459—466}}</ref>

<ref name="Eberhard1982">{{артыкул|аўтар = Eberhard, W. G. |год =1982 |загаловак = Beetle horn dimorphism: making the best of a bad lot |спасылка=http://www.jstor.org/stable/2460939|выданне = The American Naturalist | volume =119| нумар =3| pages =420—426}}</ref>

<ref name="Гиннесс51">{{cite web | url = http://www.guinessrecords.ru/info/zoologiia_2/samye_starye_nasekomye.htm | title = Самые старые насекомые | work = [[Кніга рэкордаў Гінэса]] | publisher = guinessrecords.ru | access-date = 2013-09-04 | lang = ru | archive-url = https://web.archive.org/web/20130819141047/http://www.guinessrecords.ru/info/zoologiia_2/samye_starye_nasekomye.htm | archive-date = 19 жніўня 2013 | url-status = dead }}</ref>

<ref name="Smith1962">{{артыкул|аўтар = Smith D. N.|загаловак = Prolonged larval development in Buprestis aurulenta L. (Coleoptera:Buprestidae). A review with new cases|спасылка =http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=8569693 |мова =en |год = 1962 |выданне =[[Canadian Entomologist]] |volume = 94| нумар =6| pages = 586—593}}</ref>

<ref name="Tuzov">{{кніга|аўтар =Tuzov V. K. et al.|загаловак = Guide to the Butterflies of Russia and Adjacent Territories|месца=Sofia — Moscow|год=1997|volume=1|allpages=480}}</ref>

<ref name="CITES">{{cite web|url=http://www.cites.org/eng/app/E-Apr27.pdf|title=Appendices I, II and III valid from 12 June 2013|publisher=CITES|lang=en|access-date=9 лістапада 2014|archive-url=https://www.webcitation.org/69ea12z5p?url=http://www.cites.org/eng/app/E-Apr27.pdf|archive-date=4 жніўня 2012|url-status=dead}}</ref>

}}

== Літаратура ==
;Асноўная літаратура
* ''Петрыкаў А.'' Насякомыя // {{Крыніцы/БЭ|9}}
* {{кніга|аўтар=[[Рыгор Якаўлевіч Бей-Біенка|Бей-Биенко Г. Я.]]|загаловак=Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузов|выданне=3-е изд., доп|месца=М.|выдавецтва=Высшая школа|год=1980|старонак=416|ref=Бей-Биенко}}
* {{кніга|загаловак = Жизнь животных. Членистоногие: трилобиты, хелицеровые, трахейнодышащие. Онихофоры|адказны = Под ред. [[Меркурый Сяргеевіч Гіляраў|Гилярова М. С.]], Правдина Ф. Н. |выданне = Изд. 2-е, перераб |месца = М. |выдавецтва = Просвещение |год = 1984 |том = 3 |старонак = 463 }}
* {{кніга|аўтар = Захваткин Ю. А.|загаловак =Курс общей энтомологии |месца =М. |выдавецтва =Колос |год =2001|старонак =376 |isbn =5-10-003598-6 }}
* {{кніга |загаловак = Историческое развитие класса насекомых |адказны = Под ред. [[Барыс Барысавіч Радэндорф|Б. Б. Родендорфа]] и [[Аляксандр Паўлавіч Расніцын|А. П. Расницына]]|выданне = Труды Палеонтологического института АН СССР|месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1980|том = 175|старонак = 256|тыраж =2000 }}
* {{кніга |аўтар =Росс Г., Росс Ч., Росс. Д. |загаловак =Энтомология|месца =М.|выдавецтва =Мир|год = 1985|старонак = 572}}
* {{кніга|аўтар=[[Віктар Пятровіч Тышчанка|Тыщенко В. П.]]|загаловак=Физиология насекомых: Учеб. пособие для студентов ун-тов, обучающихся по спец. «Биология»|месца=М.|выдавецтва=Высшая школа|год=1986|старонак=303|ref=Тыщенко}}

;Дадатковая літаратура
* {{кніга|аўтар = Брайен М. В.|загаловак = Общественные насекомые: Экология и поведение|арыгінал = Social Insects: Ecology and Behavioural Biology|адказны = Под ред. [[Генадзь Міхайлавіч Длускі|Г. М. Длусского]] |месца = М.|выдавецтва = Мир|год = 1986|старонак = 400|тыраж = 5800| ref= Браен}}
* {{кніга |аўтар =Варли Дж. К., Градуэлл Дж. Р., Хассел М. П. |загаловак =Экология популяций насекомых|месца =М.|год =1978}}
* {{кніга |аўтар =Воронцов А. И. |загаловак =Лесная энтомология|выданне=4-е изд., перераб. и доп |месца =М.|выдавецтва = Высшая школа|год = 1982|старонак = 384}}
* {{кніга |аўтар =[[Барыс Мікалаевіч Шванвіч|Шванвич Б. Н.]] |загаловак =Курс общей энтомологии: Введение в изучение строения и функций тела насекомых|месца = М.—Л.|выдавецтва = Советская наука|год = 1949|старонак =900|тыраж =10000}}
* {{кніга |аўтар =Щеголев В. Н.|загаловак =Сельскохозяйственная энтомология|месца =М.|год =1980|старонак = 450 }}
* {{кніга |аўтар =Яхонтов В. В.|загаловак =Экология насекомых|месца =М.|выдавецтва = Высшая школа|год = 1969|старонак = 488 }}

; Пазнавальная літаратура
* {{кніга|аўтар = Гетгелюк Паскаль, Альбуи Винсент.|загаловак = Насекомые|месца = М. |выдавецтва = Мир книги |год = 2008|isbn =978-5-486-02567-9 }}
* {{кніга|загаловак = Насекомые|месца= Минск|выдавецтва= Белфакс|год = 1995|старонак= 80|серыя= Мир животных|isbn= 985-407-011-5}}
* {{кніга|аўтар = Станек В. Я.|загаловак = Иллюстрированная энциклопедия насекомых|месца = Прага|выдавецтва =Артия |год =1977|старонак =560}}
* {{кніга|аўтар = Акимушкин И. И.|загаловак = Мир животных. Мир животных: Насекомые. Пауки. Домашние животные|месца = М. |выдавецтва = Мысль |год = 1993|том = 3|isbn =5-244-00444-1 }}

== Спасылкі ==
* {{cite web|url=http://eol.org/pages/344/overview|title=Insecta|publisher=[[Энцыклапедыя жыцця]]|lang=en|access-date=2013-08-25}}
* {{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/nature/life/Insect|title=Insects|publisher=BBC Nature|lang=en|access-date=2013-08-25}}
* {{cite web|url=http://www.zin.ru/projects/zinsecta/rus/ZInsecta.asp |title=Інфармацыйная сістэма Zinsecta|publisher=[[Заалагічны інстытут РАН]] |lang=ru|access-date=2013-08-27}}
* {{cite web|url=http://macroid.ru/showgallery.php?cat=1|title=MacroID.RU Каталог-вызначальнік аб'ектаў макраздымкі: Насякомыя|lang=ru|access-date=2013-09-16}}

{{Членістаногія}}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Насякомыя| ]]
[[Катэгорыя:Класы жывёл]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]