Прагляд зыходнага тэксту старонкі Паўночныя крыжовыя паходы

{{Узброены канфлікт
|канфлікт     = Паўночныя крыжовыя паходы
|частка        = [[Крыжовыя паходы]]
|выява  =  
|загаловак    = 
|дата         = [[1198]] — [[1411]]
|прычына      = 
|месца        = [[Прыбалтыка]], паўночны захад [[Русь|Русі]]
|змены    = 
|вынік         = разгром і гвалтоўная хрысціянізацыя [[прусы|прусаў]] і [[палабскія славяне|палабскіх славян]], далучэнне фінскіх земляў да Швецыі, захоп крыжакамі [[Прыбалтыка|прыбалтыйскіх]] земляў да межаў [[Русь|Русі]], [[Польшча|Польшчы]] і [[Вялікае Княства Літоўскае|Літвы]]. Правал спроб далейшых захопаў.
|праціўнік1   = [[Выява:Insignia Germany Order Teutonic.svg|20px]] [[Тэўтонскі ордэн]], <br />[[Выява:LivonianShield.svg|20px]] [[Лівонскі ордэн]], <br />[[Выява:Zakon Kawalerów Mieczowych COA.svg|20px]] [[Ордэн мечнікаў]], <br />[[Выява:Dobrzynski braty.svg|20px]] [[Добрынскі ордэн]], <br /> [[Выява:Lilla riksvapnet - Riksarkivet Sverige.png|20px]] [[Каралеўства Швецыя]], <br />[[Выява:National Coat of arms of Denmark.svg|20px]] [[Каралеўства Данія]]
|праціўнік2 = народы [[Прыбалтыка|Прыбалтыкі]], <br /> [[абадрыты]], <br /> 
[[фіны]], <br />[[Файл:Herb Lytwa (Alex K).svg|20px]] [[Вялікае Княства Літоўскае]], <br /> [[прусы]], <br />[[Файл:Nowogród.svg|20px]] [[Наўгародская феадальная рэспубліка|Наўгародская рэспубліка]], <br />[[Выява:POL Przemysł II 1295 COA.svg|20px]] [[Каралеўства Польскае (1025—1385)|Каралеўства Польскае]], <br />[[Выява:Alex K Halych-Volhynia.svg|20px]] [[Галіцка-Валынскае княства]], <br />[[Полацкае княства]], <br />[[Выява:Coat of Arms of Pskov.png|20px]] [[Пскоўская рэспубліка]]
|камандзір1 =
|камандзір2 =
}}
'''Паўночныя крыжовыя паходы''' ('''Балтыйскія крыжовыя паходы''') — войны ([[1198]]—[[1411]]) [[Германія|нямецкіх]], [[Данія|дацкіх]] і [[Швецыя|шведскіх]] [[рыцары|рыцараў]] супраць [[Фіна-ўгорскія народы|фінскіх]] плямёнаў ([[фіны|фінаў]], [[лівы|ліваў]], [[эсты|эстаў]]), [[славяне|славян]] ([[бодрычы|бодрычаў]], [[памаране|памаран]], [[люцічы|люцічаў]]), балтыйскіх народаў ([[прусы|прусаў]], [[літоўцы|літоўцаў]], [[куршы|куршаў]], [[Земгалы|земгалаў]] і [[жамойты|жамойтаў]]) з мэтай распаўсюджванню [[каталіцтва]] і выкаранення [[паганства]], а часам і саміх [[паганства|паганаў]]. Часам да Паўночных крыжовых паходаў адносяць ваенныя кампаніі шведскіх і нямецкіх рыцараў супраць [[праваслаўе|праваслаўных]] [[Княствы Руркавічаў|княстваў былой Русі]]. Паўночны крыжовы паход афіцыйна пачаўся ў [[1193]] годзе, калі [[Папа Рымскі]] [[Цэлесцін III]] заклікаў да хрысціянізацыі паганаў Паўночнай Еўропы, хоць яшчэ да гэтага [[Скандынавія|скандынаўскія]] каралеўствы і [[Свяшчэнная Рымская імперыя]] ўжо вялі ваенныя дзеянні супраць паўночных народаў [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]].

Захопленыя землі ў [[памаране|славянскім Памор’і]], [[Прусія|Прусіі]], Паўднёва-Заходняй [[Фінляндыя|Фінляндыі]], Заходняй [[Карэлія (гістарычная правінцыя)|Карэліі]] актыўна каланізаваліся, на іх утвараліся новыя дзяржаўныя структуры, як, напрыклад, нямецкія герцагства [[Мекленбург]]скае, [[маркграфства Брандэнбург]]скае, валодання [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага]] духоўна-рыцарскіх ордэнаў, актыўна якія ўдзельнічалі ў заваёвах. Карэннае насельніцтва падвяргалася гвалтоўнай хрысціянізацыі і нярэдка прамому знішчэнню. На заваяваных крыжакамі тэрыторыях, часам на месцы ранейшых паселішчаў, узнікалі новыя гарады і ўмацаванні: [[Рыга]], [[Берлін]], заснаваныя немцамі, [[Талін|Рэвель]] — датчанамі, [[Выбарг]] — шведамі і інш. Некаторыя з іх, як, напрыклад, Рыга, былі важнымі фарпостамі [[рымска-каталіцкая царква|каталіцкай царквы]], рэзідэнцыямі [[архібіскуп]]аў.

Ня ўсіх сваіх мэтаў крыжакі дасягнулі: [[Вялікае Княства Літоўскае]] і [[Жамойць]] змаглі абараніць сваю незалежнасць.

Далёка не ўсе ваенныя падзеі Паўночных крыжовых паходаў лічыліся крыжовымі паходамі ў [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]], некаторыя з іх былі названы [[крыжовыя паходы|крыжовымі паходамі]] толькі ў [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзі]] нацыянальнымі гісторыкамі на хвалі [[нацыяналізм|нацыянал]]-[[рамантызм]]у.

== Вендскі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Крыжовы паход супраць славян}}
Ваенная кампанія супраць [[палабы|палабскіх славян]] (якіх [[немцы]] звалі [[венды|вендамі]]), якія засялялі паўночныя і ўсходнія часткі сучаснай Германіі, пачалася ў [[1147]] годзе, і працягвалася, фактычна, да [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]].

== Шведскія крыжовыя паходы ==
{{main|Першы шведскі крыжовы паход|Другі шведскі крыжовы паход|Трэці шведскі крыжовы паход}}
[[Файл:St Henrik dop Kuppis R.W. Ekman.jpg|thumb|left|{{нп5|Роберт Экман|Роберт Экман|en|Robert Wilhelm Ekman}}. Біскуп Хенрык хрысціць фінаў]]
У сярэдневяковых крыніцах згадваюцца тры шведскія крыжовыя паходы ў Фінляндыю, якія гісторыкі адносяць прыблізна да 1155, 1239 і 1293 гадоў. {{нп5|Першы шведскі крыжовы паход|Першы Крыжовы паход|en|First Swedish Crusade}} у 1155 годзе быў узначалены ў адпаведнасці з царкоўнай традыцыяй брытанскім манахам [[Генрых Упсальскі|Хенрыкам]]. Карыстаючыся патранажам караля [[Свеі|свеяў]] [[Эрык IX Святы|Эрыка]], ён здзейсніў місіянерскую экспедыцыю ў [[Паўднёва-Заходняя Фінляндыя|Паўднёва-Заходнюю Фінляндыю]]. Пазней Хенрык быў [[Кананізацыя|кананізаваны]] і абвешчаны святым заступнікам епархіі горада Аба ([[Турку]]). Паводле легенды, Хенрык хрысціў фінаў пасля таго, як яны былі разбітыя войскам караля Эрыка, і застаўся ў Фінляндыі ў якасці [[біскуп]]а новай місіянерскай [[Дыяцэзія Аба|дыяцэзіі]], але праз год быў забіты мясцовым селянінам [[Лалі]]<ref name="hist_finlandyji">''Мейнандэр Х.'' Гісторыя Фінляндыі: Лініі, структуры, пераломныя моманты; пер. са шведскай Вольгі Рызмаковай. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2017. — ISBN 978-985-02-1748-6.</ref>{{rp|14-15}}.

У канцы 1230-х гг. шведскі граф [[Біргер Ярль|Біргер]] распачаў экспедыцыю ў [[Хямэ|Тавастланд]], якая пазней стала вядомая як {{нп5|Другі шведскі крыжовы паход|Другі крыжовы паход у Фінляндыю|en|Second Swedish Crusade}} (1239 г.). У выніку паходу ўмацавалася [[Шведскае праўленне ў Фінляндыі|шведскае каралеўскае ўладарства ў Фінляндыі]], на загад графа Біргера ў Тавастландзе была пабудавана крэпасць Тавастхус ([[Хяменліна|Хямеенліна]]), якая стала важным адміністрацыйным цэнтрам шведскай кароны<ref name=hist_finlandyji/>{{rp|15-16}}.

Шведская карона карысталася падтрымкай каталіцкай царквы, бо магла абараніць святароў і ўласнасць царквы ад мясцовых князёў і ўладароў. Улетку 1293 г. шведскі вайсковы правадыр [[Торгільс Кнутсан|Цюргіль Кнутсан]] распачаў паспяховы {{нп5|Трэці шведскі крыжовы паход|паход|en|Third Swedish Crusade}} на [[Карэльскі перашыек|Карэльскі пярэсмык]]. У выніку мясцовае праваслаўнае насельніцтва было навернутае ў каталіцтва, была ўзведзеная [[Выбаргскі замак|Выбаргская крэпасць]], якая да XVIII ст. заставалася найважнейшай памежнай апорай каралеўства на ўсходзе. У 1323 г. быў падпісаны [[Арэхаўскі мір|Нётэборгскі (Арэхаўскі) мір]] з Ноўгарадам, паводле якога паміж Ноўгарадам і Швецыяй стваралася палітычная мяжа, якая адначасова дзейнічала як дэмаркацыйная лінія паміж усходнімі і заходнімі царкоўнымі абшчынамі. Такім чынам, большая частка цяперашняй Фінляндыі апынулася пад кантролем шведскай кароны і каталіцкай царквы<ref name=hist_finlandyji/>{{rp|16}}.

== Лівонскі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Лівонскі крыжовы паход}}
У [[XII стагоддзе|XII стагоддзі]] землі сучасных [[Эстонія|Эстоніі]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Літва|Літвы]] былі паганскім клінам паміж тэрыторыямі, на якіх панавала хрысціянства. У [[1192]] годзе [[Папа Рымскі|Папа]] [[Цэлесцін III]] абвясціў крыжовы паход супраць балтыйскіх паганаў. У выніку на ўсходніх берагах [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] з’явіліся дзяржавы рыцарскіх ордэнаў.

[[Лівы]], якія засялялі Прыбалтыку, плацілі даніну [[Полацкае княства|Полацкаму княству]], [[эсты]] — [[Наўгародская зямля|наўгародцам]], і з’яўленне крыжакоў на гэтых землях пагражала інтарэсам гэтых зямель. У [[1203]] годзе пачаліся ваенныя сутыкненні паміж [[Нямецкі ордэн|Нямецкім Ордэнам]] і [[Полацк]]ам, у [[1217]] — паміж [[Нямецкі ордэн|Ордэнам]] і [[Ноўгарад]]ам. Палачане і наўгародцы не мелі магчымасцяў браць нямецкія крэпасці, а крыжакі паступова авалодалі іх гарадамі — [[Кукейнос]]ам, [[Герцыке]], [[Вільядзі]] і [[Тарту|Юр’евым]]. У [[1232]] Папа Рымскі [[Рыгор IX]] заклікаў крыжакоў да наступу на наўгародскія землі ў мэтах перашкаджэння каланізацыі наўгародцамі [[Фінляндыя|Фінляндыі]]. У адказ на нямецкія набегі [[Яраслаў Усеваладавіч, князь уладзімірскі|Яраслаў Усеваладавіч]] Наўгародскі ўварваўся ў землі ордэна і разбіў яго ў [[Бітва на Амоўжы|бітве на Амоўжы]] ([[1234]]).

== Прускі крыжовы паход ==
[[Файл:Deutscher Orden 1260.png|thumb|280px|Набыцці Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, у 1237 годзе пры яго аб’яднанні з Лівонскім ордэнам у [[Курляндыя|Курляндыі]] і [[Лівонія|Лівоніі]], і ў [[1260]] (зацененым пазначаны раёны якія змагаюцца за тэрыторыі ў [[Прусы|Прусіі]] і [[Жамойць|Жамойці]])]]
{{Асноўны артыкул|Прускі крыжовы паход}}

У [[1217]] годзе Папам Рымскім [[Ганорый III|Ганорыем III]] быў абвешчаны крыжовы паход супраць [[прусы|прускіх]] паганцаў, на землі якіх прэтэндаваў [[Конрад I Мазавецкі]]. У [[1225]] годзе князь папытаў дапамогі ў тэўтонскіх рыцараў, пабяцаўшы ім валоданне гарадамі [[Хелмна|Кульм]] і [[Добрынь]], а таксама захаванне за імі захопленых тэрыторый. У выніку на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора зацвердзіўся [[Тэўтонскі ордэн]].

== Крыжовы паход на Літву (другі балтыйскі паход) ==
{{Асноўны артыкул|Саўлеская бітва, 1236}}
[[19 лютага]] [[1236]] годзе Папа абвясціў другі крыжовы паход супраць [[Вялікае Княства Літоўскае|Літвы]]. У Лівонію прыбыло магутнае падмацаванне — 2000 саксонскіх рыцараў і 200 дружыннікаў з Пскова. Паход скончыўся [[Саўлеская бітва (1236)|разгромам пры Сауле]].

== Лівонскі паход на Русь ==
{{Асноўны артыкул|Лівонскі паход на Русь}}
Пасля аб’яднання мечнікаў з Тэўтонскім ордэнам ([[1237]]) і паслаблення [[Паўночна-усходняя Русь|Уладзіміра-Суздальскага княства]] падчас [[Мангольскае нашэсце на Русь|мангольскага нашэсця]] ([[1238]]—[[1239]]) быў прадпрыняты паход [[Андрэас фон Вельвен|Андрэаса фон Вельвена]], [[Дзітрых фон Грунынген|Дзітрыха фон Грунынгена]], Германа фон Буксгеўдэна і іншых военачальнікаў ордэна на Ноўгарад і Пскоў. Рыцары захапілі [[Ізборск]] і [[Пскоў]] і пацярпелі [[Лёдавае пабоішча|паражэнне]] ў [[1242]] годзе на лёдзе Чудскага возера ад князя [[Аляксандр Неўскі|Аляксандра Яраславіча]].

== Вялікая вайна ==
[[Файл:Deutscher Orden 1410.png|thumb|280px|Дзяржава Тэўтонскага ордэна і яе межы з Вялікім Княствам Літоўскім [[1260]]—[[1455]]]]
{{Асноўны артыкул|Вялікая вайна 1409—1411 гадоў}}
6 жніўня 1409 года вялікі магістр ордэна [[Ульрых фон Юнгінгэн]] абвясціў вайну Польскаму Каралеўству і Вялікаму Княству Літоўскаму. Да пачатку 1410 года ордэнскія войскі налічвалі 51 харугву, польская армія налічвала 42 польскіх харугвы, 7 з зямель Русі і 2 харугвы наймітаў, вялікалітоўская — 40 харугваў. 15 ліпеня 1410 года адбылася вырашальная бітва Вялікай вайны — [[Грунвальдская бітва]], якая рашыла зыход вайны на карысць саюзнікаўў. У лютым 1411 года ў горадзе [[Торунь]] Польшча і Вялікае Княства Літоўскае склалі з Тэўтонскім ордэнам мірны дагавор, паводле якой ордэн вяртаў усе занятыя раней у Польшчы і Літвы тэрыторыі і выплачваў кантрыбуцыю.

== Гл. таксама ==
* [[X стагоддзе|X]]—[[XIV стагоддзе]] — [[Шведска-наўгародскія войны]]
* [[1217]] — [[Бітва пры Вільяндзі]]
* [[1234]] — [[Бітва на Амоўжы]]
* [[1236]] — [[Саўлеская бітва (1236)|Саўлеская бітва, 1236]]
* [[1242]] — [[Лёдавае пабоішча]] ([[Лівонскі паход на Русь]])
* [[1245]] — [[Бітва ля Цэсіса]]
* [[1259]] — [[Бітва пры Скудах]]
* [[1260]] — [[Бітва пры Дурбэ]]
* [[1268]] — [[Ракаворская бітва]]
* [[1270]] — [[Бітва пры Карусэ]]
* [[1279]] — [[:en:Battle of Aizkraukle|Бітва пры Ашэрадах]]
* [[1298]] — [[Трэдэрская бітва]]
* [[1298]] — [[Бітва пад Ноермулен]]
* [[1300]] — [[Ляндскрона]]
* [[1311]] — [[Бітва пад Ваплаўкен]]
* [[1315]] — [[Скірснемунэ|Бітва пры Хрыстмемеле]]
* [[1320]] — [[Бітва пад Меднікамі]]
* [[1331]] — [[Акменская бітва]]
* [[1341]] — [[Аблога Брандэнбурга]]
* [[1348]] — [[Бітва на Стрэве]]
* [[1370]] — [[Бітва пры Рудау]]
* [[1377]] — Літоўскі паход [[Альбрэхт III (герцаг Аўстрыі)|Альбрэхта III Аўстрыскага]].
* [[1398]] — [[Салінскі дагавор]]
* [[1410]] — [[Грунвальдская бітва]]
* [[Добрынскі ордэн]]

== Крыніцы ==
{{reflist}}

== Спасылкі ==
* {{Cite web|url=http://deusvult.ru/3-istoricheskij-obzor-krestovogo-pokhoda-v-livoniyu.html|author=Урбан В.|website=deusvult.ru|date=2012-07-14|archive-date=7 верасня 2013|title=Гістарычны агляд крыжовага паходу ў Лівонію|access-date=17 жніўня 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130907214450/http://deusvult.ru/3-istoricheskij-obzor-krestovogo-pokhoda-v-livoniyu.html|url-status=dead}}

{{Крыжовыя паходы}}
{{Дзяржавы крыжакоў}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Паўночныя крыжовыя паходы| ]]
[[Катэгорыя:Войны Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Літвы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Карэліі]]