Прагляд зыходнага тэксту старонкі Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік

{{Гістарычная дзяржава
|назва               = Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік
|саманазва           = {{lang-ru|Союз Советских Социалистических Республик}}
|статус              = 
|гімн                = [[Інтэрнацыянал (гімн)|Інтэрнацыянал]] ([[1922]] – [[1944]])<br />[[Гімн СССР|Дзяржаўны гімн СССР]] ([[1944]] – [[1991]])
|сцяг                = Flag of the Soviet Union.svg
|апісанне_сцяга      = [[Сцяг СССР]]
|герб                = State Emblem of the Soviet Union.svg
|апісанне_герба      = [[Герб СССР]]
|карта               = [[Файл:Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg|380px|]]
|апісанне            = Карта СССР з [[1945]]
|p1                  = РСФСР
|flag_p1             = Flag RSFSR 1918.svg
|p2                  = УССР
|flag_p2             = Flag_of_the_Ukrainian_SSR_(1919-1929).svg
|p3                  = БССР
|flag_p3             = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg
|p4                  = ЗСФСР
|flag_p4             = Flag of Transcaucasian SFSR.svg 
|утворана            = [[30 снежня]] [[1922]]
|ліквідавана         = [[25 снежня]] [[1991]]
|type_after          = [[Постсавецкая прастора|Дзяржавы пасля<br /> распаду СССР]]<ref>Пералічаны толькі дзяржавы — былыя саюзныя рэспублікі, якія цяпер — члены ААН. Дзяржавай-прадаўжальніцай СССР з'яўляецца Расійская Федэрацыя</ref>
|s1                  = Азербайджан
|flag_s1             = Flag of Azerbaijan.svg
|s2                  = Арменія
|flag_s2             = Flag of Armenia.svg
|s3                  = Беларусь
|flag_s3             = Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg
|s4                  = Грузія
|flag_s4             = Flag of Georgia (1990-2004).svg
|s5                  = Казахстан
|flag_s5             = Flag of Kazakhstan.svg
|s6                  = Кыргызстан
|flag_s6             = Flag of Kyrgyzstan.svg
|s7                  = Латвія
|flag_s7             = Flag of Latvia.svg
|s8                  = Літва
|flag_s8             = Flag of Lithuania 1989-2004.svg
|s9                  = Малдова
|flag_s9             = Flag of Moldova.svg
|s10                 = Расія
|flag_s10            = Flag of Russia 1991-1993.svg 
|s11                 = Таджыкістан
|flag_s11            = Flag of Tajikistan.svg
|s12                 = Туркменістан
|flag_s12            = Flag of Turkmenistan 1992.png
|s13                 = Узбекістан
|flag_s13            = Flag of Uzbekistan.svg
|s14                 = Украіна
|flag_s14            = Flag of Ukraine.svg
|s15                 = Эстонія
|flag_s15            = Flag of Estonia.svg
|дэвіз               = '''«Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»''' <br/> («[[Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!]]»)
|сталіца             = [[Масква]]
|гарады              = [[Масква]], [[Санкт-Пецярбург|Ленінград]], [[Кіеў]], [[Ташкент]], [[Баку]], [[Харкаў]], [[Мінск]], [[Ніжні Ноўгарад|Горкі]], [[Новасібірск]], [[Свярдлоўск]]
|мова                = [[Руская мова|Руская]] ([[дэ-факта]])<ref>[[Дэ-юрэ]] ў СССР да [[1990]] года не было афіцыйнай мовы. Руская мова фактычна з'яўлялася асноўнай мовай. Закон СССР ад [[24 красавіка]] 1990 «Аб мовах народаў СССР» вызначыў рускую мову афіцыйнай мовай СССР.</ref>
|валюта              = [[Савецкі рубель]]
|дадатковы_параметр  = 
|змесціва_параметру  = 
|плошча              = 22.402.200 км² ([[1991]])
|насельніцтва        = 293.047.571 чал. ([[1989]])
|форма_кіравання     = [[Аднапартыйная сістэма|Аднапартыйная]] [[Таталітарызм|таталітарная]] [[дыктатура]] [[КПСС]]
----
{{plainlist|
* [[Федэрацыя|Федэратыўная]] [[Марксізм-ленінізм|марксісцка-ленінісцкая]] аднапартыйная парламенцкая сацыялістычная рэспубліка пад [[Сталінізм|сталінісцкай]] таталітарнай дыктатурай<ref>Hough, Jerry F. "The ‘Dark Forces," the Totalitarian Model, and Soviet History." The Russian Review, vol. 46, no. 4, 1987, pp. 397–403</ref><ref>Bergman, Jay. "Was the Soviet Union Totalitarian? The View of Soviet Dissidents and the Reformers of the Gorbachev Era." Studies in East European Thought, vol. 50, no. 4, 1998, pp. 247–281.</ref><br>(1927–1953)}}
|тытул_кіраўнікоў    = Фактычны лідар краіны
|кіраўнік1           = [[Уладзімір Ільіч Ленін]]
|год_кіраўніка1      = [[1922]] – [[1924]]
|кіраўнік2           = [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін]]
|год_кіраўніка2      = [[1924]] – [[1953]]
|кіраўнік3           = [[Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў]]
|год_кіраўніка3      = [[1955]] – [[1964]]
|кіраўнік4           = [[Леанід Ільіч Брэжнеў]]
|год_кіраўніка4      = [[1964]] – [[1982]]
|кіраўнік5           = [[Юрый Уладзіміравіч Андропаў]]
|год_кіраўніка5      = [[1982]] – [[1984]]
|кіраўнік6           = [[Канстанцін Усцінавіч Чарненка]]
|год_кіраўніка6      = [[1984]] – [[1985]]
|кіраўнік7           = [[Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў]]
|год_кіраўніка7      = [[1985]] – [[1991]]
|рэлігія             = 
|дадатковы_параметр1 = [[Часавыя паясы]]
|змесціва_параметру1 = +2…+12<ref name="time">на тэрыторыі СССР дзейнічаў [[дэкрэтны час]]</ref>
|Этап1               = [[Грамадзянская вайна ў Расіі]]
|Дата1               = 
|Год1                = [[1917]] - [[1923]]
|Этап2               = [[Дагавор аб стварэнні СССР|Стварэнне СССР]]
|Дата2               = [[30 снежня]] 
|Год2                = [[1922]]
|Этап3               = [[Гісторыя СССР (1922 - 1953)|Даваенны перыяд]]
|Дата3               = [[30 снежня]]
|Год3                = [[1922]] - [[22 чэрвеня]] [[1941]]
|Этап4               = [[Вялікая Айчынная вайна]]
|Дата4               = [[22 чэрвеня]]
|Год4                = [[1941]] - [[9 мая]] [[1945]]
|Этап5               = [[Хрушчоўская адліга]]
|Дата5               = [[25 лютага]]
|Год5                = [[1956]] 
|Этап6               = [[Эпоха развітога сацыялізму]]
|Дата6               = 
|Год6                = [[1970]]
|Этап7               = [[Перабудова]]
|Дата7               = [[23 красавіка]]
|Год7                = [[1985]] - [[снежань]] [[1990]]
|Этап8               = [[Распад СССР]]
|Дата8               = [[25 снежня]]
|Год8                = [[1991]]
|дадатковы_параметр2 = [[Дамен верхняга ўзроўню|Інтэрнэт-дамен]]
|змесціва_параметру2 = [[.su]]
|да                  = 
|д1                  = 
|д2                  = 
|д3                  = 
|д4                  = 
|д5                  = 
|д6                  = 
|д7                  = 
|пасля               = 
|п1                  = 
|п2                  = 
|п3                  = 
|п4                  = 
|п5                  = 
|п6                  = 
|п7                  = 
|заўв                = 
}}
'''Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік''' ('''Савецкі Саюз''', '''СССР''', '''Саюз ССР''') — шматнацыянальная [[сацыялізм|сацыялістычная]] [[дзяржава]], якая існавала ў [[1922]]—[[1991]] гадах на тэрыторыі паўночнай і цэнтральнай [[Еўразія|Еўразіі]] (у [[Еўропа|еўрапейскай]] і [[азія]]цкай частках) плошчай (пад канец свайго існавання) 22,4 млн км². Складаўся з саюзных рэспублік, якія паводле канстытуцыі з’яўляліся суверэннымі дзяржавамі. У склад асобных рэспублік уваходзілі аўтаномныя рэспублікі, краі, вобласці, аўтаномныя вобласці і аўтаномныя акругі.

== Гісторыя ==

=== Перадгісторыя ===
Яшчэ да звяржэння царызму ў палітычным спектры [[Расійская імперыя|Расіі]] вызначылася некалькі кірункаў наконт будучага дзяржаўнага будаўніцтва. [[Манархія|Манархісты]] выступалі за непахіснасць асноў самадзяржаўя, захаванне адзінай і непадзельнай Расіі. [[Лібералізм|Лібералы]] абаранялі дзяржаўнае адзінства з магчымым культурна-нацыянальным самавызначэннем народаў. Сацыял-дэмакраты, найперш [[бальшавікі]], патрабавалі права нацый і народнасцей на самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння нацыянальных дзяржаў. Аднак ажыццяўленне гэтага права бальшавікі разглядалі з пункту погляду класавай барацьбы [[пралетарыят]]у, паколькі лічылі, што буйныя цэнтралізаваныя дзяржавы забяспечваюць прастору для больш хуткага развіцця [[капіталізм]]у, што набліжае сацыялістычную рэвалюцыю. Нацыям, якія пажадалі застацца ў цэнтралізаванай дзяржаве, бальшавікі абяцалі [[Аўтаномія|аўтаномію]], хоць такія паўнамоцтвы ўяўляліся імі невыразна. Напачатку бальшавікі адмоўна ставіліся да ідэй федэралізму ў дзяржаўным будаўніцтве, хоць і дапускалі такую магчымасць. Неанародніцкія партыі (расійскія, украінскія эсэры, [[Беларуская сацыялістычная грамада (1902)|Беларуская сацыялістычная грамада]] і інш.) выступалі за безумоўнае права на самавызначэнне, аднак спачатку бачылі Расійскую дзяржаву федэратыўнай [[Дэмакратыя|дэмакратычнай]] [[рэспубліка]]й з абласнымі (тэрытарыяльнымі) і нацыянальна-асобнымі (экстэрытарыяльнымі) аўтаноміямі. Нацыянальныя [[Сацыялізм|сацыялістычныя]] партыі меркавалі аднесці да кампетэнцыі федэральнага цэнтра толькі знешнепалітычную дзейнасць, забеспячэнне функцыянавання адзінай грашовай сістэмы, кіраванне ваеннымі сіламі і [[Чыгуначны транспарт|чыгункай]].

Пасля [[Лютаўская рэвалюцыя|звяржэння самадзяржаўя ў сакавіку 1917]] [[Часовы ўрад Расіі|Часовы ўрад]] дэклараваў поўнае раўнапраўе грамадзян незалежна ад веравызнання і нацыянальнасці, скасаваў мяжу яўрэйскай аселасці, абяцаў свабоду развіцця моў. Нягледзячы на абвяшчэнне Расіі рэспублікай (верасень 1917), Часовы ўрад не збіраўся ажыццяўляць права самавызначэння народаў, што выклікала незадаволенасць нацыянал-дэмакратычных рухаў. У верасні 1917 ў [[Кіеў|Кіеве]] адбыўся з’езд «народаў Расіі», скліканы Цэнтральнай украінскай радай, у якім прынялі ўдзел прадстаўнікі расійскіх і ўкраінскіх эсэраў, БСГ, грузінскіх, армянскіх сацыялістаў і інш. З’езд прагаласаваў за дзяржаўнае ўладкаванне Расіі ў выглядзе федэрацыі аўтаномных абласцей і нацый, палічыў асноўным дэфектам «празмерную цэнтралізацыю [[Заканадаўчая ўлада|заканадаўчай]] і [[Выканаўчая ўлада|выканаўчай улады]]». З’езд пастанавіў: незалежна ад склікання Усерасійскага Устаноўчага сейма склікаць мясцовыя нацыянальныя ўстаноўчыя сеймы, якія павінны вызначыць канкрэтныя формы сваіх адносін з цэнтральнымі органамі федэрацыі, а таксама ўнутраную арганізацыю аўтаномных устаноў канкрэтнага народа або вобласці. Аднак Часовы ўрад не прыслухаўся да патрабаванняў нацыянальных дзеячаў. Пасля перамогі [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917]] і пераходу ўлады да Саветаў, [[Савет Народных Камісараў СССР|Саўнарком]] прыняў Дэкларацыю правоў народаў Расіі, якая абвясціла роўнасць і суверэннасць усіх [[народ]]аў [[Краіна|краіны]], права на свабоднае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойных дзяржаў, адмену ўсіх нацыянальных і нацыянальна-рэлігійных прывілеяў і абмежаванняў, свабоднае развіццё [[Нацыянальная меншасць|нацыянальных меншасцей]] і [[Этнаграфічная група|этнаграфічных груп]]. Пад уплывам нацыянальна-вызваленчага руху бальшавікі змянілі сваё стаўленне да федэралісцкіх ідэй, але сталі разглядаць савецкі федэралізм як перахрдную форму да поўнага інтэрнацыянальнага адзінства працоўных.

III Усерасійскі з’езд Саветаў (студзень 1918) паклаў пачатак утварэнню [[Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расійскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікі (РСФСР)]]. Аднак нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва маладых рэспублік праходзіла ў вострай палітычнай барацьбе і мела 2 кірункі: савецкі і парламентарны (на ўзор Заходняй Еўропы). Стварэнне незалежных нацыянальных савецкіх рэспублік некаторыя бальшавіцкія кіраўнікі разглядалі як спосаб вырашэння часовых палітычных, у т.л. знешнепалітычных задач, каб, з аднаго боку, супрацьстаяць заходнім краінам, а з другога — нейтралізаваць мясцовыя «сепаратысцкія» намаганні нацыянальных дзеячаў.

[[1 чэрвеня]] [[1919|1919 г.]] па ініцыятыве [[Цэнтральны Камітэт КПСС|ЦК РКП(б)]] і прапановах ЦВК Украіны, Савета абароны Літвы і Беларусі, урада [[Латвійская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка|Савецкай Латвіі]] быў прыняты Дэкрэт «Аб аб’яднанні савецкіх рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным [[імперыялізм]]ам». Ваенна-палітычны саюз дапамог савецкім рэспублікам выстаяць у [[Грамадзянская вайна ў Расіі|грамадзянскай вайне]] і [[Інтэрвенцыя|ваеннай інтэрвенцыі 1918—20]], умацаваць уладу камуністам. 3 пераходам да мірнага будаўніцтва тэндэнцыя іх далейшага аб’яднання яшчэ больш узмацнілася. Аднак на шляхах нацыянальна-дзяржаўнага федэратыўнага ўсталявання вызначыліся супярэчнасці. 3 аднаго боку, рэспублікі былі фармальна незалежныя, як роўныя заключалі дагаворы з РСФСР, з другога — спробы цэнтралізацыі органаў кіравання прыводзілі да таго, што паўнамоцтвы РСФСР перавышалі паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік, і такім чынам парушаліся падпісаныя двухбаковыя дагаворы.

У ходзе спрэчак у [[1922|1922 г.]] пра тое, якім быць новаму Саюзу, выявіліся 2 пункты погляду: прапанова [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін|І. Сталіна]] ажыццявіць «[[Аўтаномія|аўтанамізацыю]]» савецкіх рэспублік, г.зн. уключыць іх у склад РСФСР; ідэя [[Уладзімір Ільіч Ленін|У. Леніна]] ўтварыць новае дзяржаўнае федэратыўнае аб’яднанне — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, у які ўваходзілі б на роўных правах усе савецкія рэспублікі. Разам з тым некаторыя партыйныя дзеячы ўбачылі ў ленінскім плане Саюза, ідэі [[Канфедэрацыя|канфедэрацыі]], а іншыя прапаноўвалі наогул скасаваць самастойнасць рэспублік. Але ў любым варыянце дзяржаўная ўлада павінна была належаць Камуністычнай партыі, якая будавалася паводле прынцыпу «дэмакратычнага цэнтралізму» і забяспечвала ўсебаковы кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця. У выніку пераважная большасць партыйных і савецкіх дзеячаў выказалася за ленінскі план.

=== Утварэнне СССР ===
З’езды Саветаў [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], [[Усебеларускія з’езды Саветаў|БССР]], [[Закаўказская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|ЗСФСР]] і X Усерасійскі з’езд Саветаў (снежань 1922) прызналі аб’яднанне савецкіх рэспублік у адзінай дзяржаве своечасовым. [[30 снежня]] [[1922]] I з’езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР<ref>[http://www.1000dokumente.de/index.html?c=dokument_ru&dokument=0004_uni&object=facsimile&pimage=1&v=100&nav=&l=ru Дэкларацыя]</ref>, у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы аб’яднання рэспублік: раўнапраўе і добраахвотнасць уваходжання іх у Саюз ССР, права свабоднага выхаду з Саюза і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам. З’езд зацвердзіў Дагавор аб утварэнні СССР, які прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных наркаматаў, [[Вярхоўны Суд СССР|Вярхоўнага суда]] і Аб’яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення, вызначыў асновы ўзаемаадносін паміж вышэйшымі органамі ўлады СССР і саюзных рэспублік. Быў абраны вярхоўны орган улады Саюза ССР — [[Цэнтральны выканаўчы камітэт СССР|Цэнтральны Выканаўчы Камітэт]] (ЦВК; старшыні М. Калінін, Р. Пятроўскі, [[Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў|А. Чарвякоў]], Н. Нарыманаў). На 2-й сесіі ЦВК сфарміраваны ўрад СССР — [[Савет Народных Камісараў СССР|Савет Народных Камісараў (СНК)]] на чале з У. Леніным. У снежні 1922, у склад СССР увайшлі РСФСР (афіцыйна абвешчана ў студзені 1918), УССР (снежань 1917), БССР (студзень 1919) і ЗСФСР (снежань 1922) у складзе [[Азербайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азербайджанскай ССР]] (красавік 1920), [[Армянская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Армянскай ССР]] (лістапад 1920) і [[Грузінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Грузінскай ССР]] (люты 1921). [[Канстытуцыя СССР|Першая Канстытуцыя СССР]] (зацверджана 31 студзеня 1924 на II з’ездзе Саветаў СССР) дэкларавала працоўным краіны шырокія дэмакратычныя правы і свабоды, актыўны ўдзел у кіраўніцтве дзяржавай.

=== Даваенны перыяд ===
У ходзе працэсу нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў склад СССР 13 мая 1925 ўвайшлі [[Туркменская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркменская ССР]] і [[Узбекская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Узбекская ССР]] (утвораны 27 кстрычніка 1924), 5 снежня 1929 — [[Таджыкская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Таджыкская ССР]] (утворана 16 кстрычніка 1929), 5 снежня 1936 — [[Казахская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Казахская ССР]] і [[Кіргізская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Кіргізская ССР]], 31 сакавіка 1940 — [[Карэла-Фінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Карэла-фінская ССР]], 2 жніўня 1940 — [[Малдаўская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Малдаўская ССР]], 3-6 жніўня 1940 — [[Літоўская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Літоўская ССР]], [[Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Латвійская ССР]] і [[Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Эстонская ССР]] (утвораны 21 ліпеня 1940).

Канстытуцыя СССР 1936 г. абмежавала паўнамоцтвы саюзных рэспублік. У ёй не было нават намёку на тое, што суб’екты СССР перадаюць значную частку паўнамоцгваў Саюзу, г.зн. дзейнічала не дагаворная, а канстытуцыйная норма. Павялічылася колькасць агульнасаюзных камісарыятаў.

Утварэнне СССР дало магчымасць сканцэнтраваць неабходныя сродкі для хуткага ажыццяўлення [[Індустрыялізацыя|індустрыялізацыі]], [[Калектывізацыя|калектывізацыі]] [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]] і культурнага будаўніцтва. Гэта садзейнічала стварэнню буйнага эканамічнага патэнцыялу, які забяспечыў тэхніка-эканамічную незалежнасць дзяржавы. Хуткая суцэльная калектывізацыя [[Вёска|вёскі]] дазволіла ўзяць у яе сродкі на патрэбы індустрыялізацыі і абароны.

Разам з тым камуністычная партыя кіравалася ідэямі «дзяржаўнага сацыялізму», што абумовіла далейшую цэнтралізацыю ўлады, абмежаванне паўнамоцгваў саюзных рэспублік, адзяржаўленне народнай гаспадаркі, згортванне эканамічна-матэрыяльных стымулаў. Стварэнне адміністрацыйна-каманднай сістэмы выклікала сур’ёзныя скажэнні ў грамадска-палітычным жыцці краіны, [[Рэпрэсіі ў СССР|масавыя палітычныя рэпрэсіі]] супраць грамадзян. Аднак нягледзячы на розныя хібы і дэфармацыі грамадства, за гады першых пяцігодак быў створаны магутны палітычны і сацыяльна-эканамічны патэнцыял.

=== СССР у Другой сусветнай вайне ===
{{main|Вялікая Айчынная вайна 1941-1945}}

=== Пасляваенны перыяд ===
Пасля [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] міжнародная роля СССР значна вырасла. Савецкі Саюз з’яўляўся членам-заснавалььнікам [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацый|Арганізацыі Аб’яднаных Нацый]] (з красавіка 1945) і адньім з пастаянных членаў [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]]. Паводле рашэння Сан-Францыскай канферэнцыі 1945, скліканай з мэтай утварэння ААН, у лік краін-заснавальніц гэтай арганізацыі былі таксамаі ўключаны БССР і УССР.

Пасля вайны СССР здолеў параўнальна хутка аднавіць разбураную гаспадарку.

Важнай рысай у нацыянальна-дзяржаўнай палітыцьі ў 1950-я г. стала пашырэнне правоў і ініцыятыў саюзных рэспублік. У [[Май|маі]] [[1955|1955 г.]] быў зменены парадак планавання і фінансавання народнай гаспадаркі рэспублік СССР. Замест ранейшага парадку зацвярджэння ўрадам СССР дэталёвых паказчыкаў па развіцці рэспубліканскай [[Прамысловасць|прамысловасці]], сельскай гаспадаркі, [[Культура|культуры]], [[Ахова здароўя|аховы здароўя]] цяпер вызначаўся толькі агульны аб’ём валавой і таварнай прадукцыі, а таксама капіталаўкладанняў па саюзных рэепубліках. Канкрэтнае планаванне аб’ёму вытворчасці і капіталаўкладанняў па прадпрыемствах і ведамствах было перададзена ў распараджэнне рэспубліканскіх саветаў міністраў. Яны атрымалі права выкарыстоўваць дадаткова выяўленыя і атрыманыя пры выкананні рэспубліканскага бюджэту даходы на фінансаванне жыллёвай і камунальнай гаспадаркі, сацыяльна-культурных мерапрыемстваў. Пашырыліся таксама паўнамоцтвы саветаў міністраў саюзных рэспублік у кіраўніцтве прамысловасцю і будаўніцтвам. У распараджэнне рэспублік у [[1956|1956 г.]] перададзены функцыі па кіраўніцгве работай судовых устаноў і органаў юстыцыі. Аднак з пачатку [[1970-я|1970-х г.]] усё больш сталі выяўляцца адмоўныя рысы «дзяржаўнага сацыялізму» (абмежаванне [[Дэмакратыя|дэмакратыі]], адхіленне працоўных ад уласнасці і ўлады, парушэнні прынцыпаў сацыяльнай справядлівасці, [[Бюракратыя|бюракратызацыя]] дзяржаўнага апарату і інш.), што прывяло да паглыблення крызісных з’яў. У якасці прававой нормы ў арт. 6 Канстытуцыі СССР 1977 было замацавана, шго «кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з’яўляецца [[Камуністычная партыя Савецкага Саюза]]». Спробы паскорыць сацыяльна-эканамічнае развіццё на аснове канцэпцыі перабудовы (з сярэдзіны [[1980-я|1980-х г.]]) станоўчых вынікаў не прынеслі.

=== Распад СССР ===
{{main|Распад СССР}}
У канцы 1980-х г узмацніліся цэнтрабежныя тэндэнцыі ў саюзных рэспубліках, іх імкненне да [[суверэнітэт]]у. Прычыны будучага распаду СССР, якія намеціліся ў канцы 1980-х г., заключаліся ў абмежаванні паўнамоцтваў саюзных рэспублік, кансервацыі многіх адсталых форм арганізацыі грамадства (кланавасць, пратэкцыянізм, бюракратыя), дыктаце цэнтра ў эканамічным монаразвіцці без уліку асаблівасцей кожнай рэспублікі, перараджэнні партыйнай, дзяржаўнай і інтэлектуальнай [[Эліта|эліты]] ў асобны клан [[Алігархія|алігархаў]] на падставе першалачатковага назапашвання капіталу, скажэннях у духоўным жыцці народаў (уніфікацыя адукацыі і асветы, моўная [[Асіміляцыя (сацыялогія)|асіміляцыя]]), наяўнасці нацыянальнага нігілізму пад сцягам барацьбы з [[нацыяналізм]]ам, намаганнях Захаду да скасавання СССР як галоўнай перашкоды на шляху да распаўсюджання т.зв. «заходных каштоўнасцей», дапамозе заходных колаў групоўкам і плыням некамуністычнай скіраванасці, што тады дзейнічалі ў саюзных рэспубліках. Усё гэта паступова прыводзіла да радыкалізацыі палітыкі саміх саюзных рэспублік, якія бьілі незадаволены няўдалымі [[рэформа]]мі, няздольнасцю федэральнага цэнтра вырашаць складаныя праблемы.

У [[сакавік]]у [[1990|1990 г.]] Вярхоўны Савет Літвы абвясціў аб «аднаўленні незалежнасці літоўскай дзяржавы», скасаванні дзеяння Канстытуцыі Літоўскай ССР і Канстытуцыі СССР на тэрыторыі рэспублікі. У [[красавік]]у 1990 г. аб незалежнасці сваіх рэспублік заявілі Вярхоўныя Саветы Латвіі і Эстоніі. [[Парад суверэнітэтаў|Працэс суверэнізацыі]] закрануў і іншыя рэспублікі, хаця спачатку яны не заяўлялі аб выхадзе з СССР. [[12 чэрвеня]] 1990 г. прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце з’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі. [[16 ліпеня]] 1990 г. дакумент адпаведнай накіраванасці прыняў Вярхоўны Савет Украіны. [[27 ліпеня]] 1990 г. [[Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР|Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі]] зацвердзіў [[Вярхоўны Савет БССР]]; яна абвясціла вяршэнства на тэрыторыі рэспублікі Канстытуцыі Беларускай ССР і яе [[Закон (права)|законаў]].

У гэтых умовах кіраўніўцтва СССР паспрабавала распрацаваць праект новага саюзнага дагавора (лістапад 1990 г.). Аднак нават такая ініцыятыва цэнтра з боку кіраўнікоў суверэнных рэспублік шырокай падтрымкі не знайшла. IV з’езд народных дэпутатаў СССР ([[снежань]] 1990 г.) прыняў рашэнне аб правядзенні [[17 сакавіка]] [[1991|1991 г.]] [[Рэферэндум аб захаванні СССР|Рэферэндуму аб захаванні СССР]]. Улады [[Грузія|Грузіі]], [[Літва|Літвы]], [[Малдова|Малдовы]], [[Латвія|Латвіі]], [[Арменія|Арменіі]] і [[Эстонія|Эстоніі]] не выканалі рашэнні IV з’езда народных дэпутатаў СССР аб правядзенні рэферэндуму. У той жа час за захаванне СССР выказалася 76,4 % прагаласаваўшых.

[[Дзяржаўны камітэт па надзвычайнаму становішчу|Спроба групы партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у жніўні 1991 г. увесці надзвычайнае становішча]] ў шэрагу рэгіёнаў СССР, выклікала адмоўную рэакцыю ў кіраўніцтве Расійскай Федэрацыі і іншых рэспублік. Урадамі і Вярхоўнымі Саветамі суверэнных рэспублік быў канчаткова ўзяты курс на незалежнасць. [[8 снежня]] [[1991]] г. лідары [[Беларусь|Беларусі]] ([[Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч|Станіслаў Шушкевіч]]), [[Украіна|Украіны]] ([[Леанід Краўчук]]) і [[Расія|Расіі]] ([[Барыс Ельцын]]) у [[Белавежская пушча|Белавежскай пушчы]] (у беларускай урадавай рэзідэнцыі Віскулі, Камянецкі раён) падпісалі пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў ([[СНД]]), у якім канстатавалі, што «Саюз ССР як суб’ект [[Міжнароднае права|міжнароднага права]] і геапалітычная рэальнасць спыняе сваё існаванне». [[10 снежня]] 1991 г. Вярхоўныя Саветы Беларусі і Украіны, [[12 снежня]] 1991 г. [[Вярхоўны Савет РСФСР]] ратыфікавалі Пагадненне аб стварэнні СНД і дэнансавалі Дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР. [[21 снежня]] 1991 г. была прынята [[Алма-Ацінская дэкларацыя]] кіраўнікоў 11 незалежных дзяржаў (Азербайджана, Арменіі, Беларусі, [[Казахстан]]а, [[Кыргызстан]]а, Малдовы, Расіі, [[Таджыкістан]]а, [[Туркменістан]]а, [[Узбекістан]]а і [[Украіна|Украіны]]), у якой зноў было сцверджана: «3 утварэннем Садружнасці Незалежных Дзяржаў, Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік спыняе сваё існаванне».

[[26 снежня]] [[1991]] г. [[Савет Рэспублік Вярхоўнага Савета СССР]] прыняў Дэкларацыю пра спыненне існавання СССР у сувязі са стварэннем [[СНД]]. Такім чынам СССР спыніў існаванне як суб’ект міжнароднага права.

== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">{{Graph:Chart|width=250|height=250|type=rect|x=1920,1926,1937,1939,1959,1970,1979,1989|y=137727000,147027915,164500000,170557000,208808000,241720000,262436227,286700000}}</div>
{{main|Насельніцтва СССР}}
Насельніцтва СССР у 1989 г. складала прыблізна 278 млн чалавек, што рабіла СССР адной з краін з самым вялікім насельніцтвам. Самым вялікім па-колькасці народам з’яўляліся рускія (каля 145 млн.), затым украінцы (каля 44 млн.) і ўзбекі (каля 16 млн.).

== Тэрытарыяльны падзел СССР ==
[[Файл:USSR Republics de.png|thumb|425x425px|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел СССР (1954—1991 гады)]]
У [[1954]]—[[1991]] гадах у Савецкі Саюз уваходзілі 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР):
# [[Армянская ССР]]
# [[Азербайджанская ССР]]
# [[Беларуская ССР]]
# [[Эстонская ССР]]
# [[Грузінская ССР]]
# [[Казахская ССР]]
# [[Кіргізская ССР]]
# [[Латвійская ССР]]
# [[Літоўская ССР]]
# [[Малдаўская ССР]]
# [[РСФСР|Расійская СФСР]]
# [[Таджыкская ССР]]
# [[Туркменская ССР]]
# [[Украінская ССР]]
# [[Узбекская ССР]]

== Кіраўнікі СССР ==
* [[Уладзімір Ленін]]
* [[Іосіф Сталін]]
* [[Мікіта Хрушчоў]]
* [[Леанід Брэжнеў]]
* [[Юрый Андропаў]]
* [[Канстанцін Усцінавіч Чарненка|Канстанцін Чарненка]]
* [[Міхаіл Гарбачоў]]

== Гл. таксама ==
* [[Гома саветыкус]]
* [[II з’езд Саветаў Заходняй вобласці]]
* [[IV Усебеларускі з’езд Саветаў]]
* [[VI Усебеларускі з’езд Саветаў]]
* [[Сепаратызм у СССР]]
* [[Самвыдат]]
* [[Праваабарончы рух у СССР]]
* [[Маральны кодэкс будаўніка камунізму]]
{{Зноскі}}

== Літаратура ==
{{Commonscat|Soviet Union}}
* История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А. Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.
{{Рэспублікі СССР}}
{{АВД}}
{{СЭУ}}
{{бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Былыя краіны]]
[[Катэгорыя:СССР| ]]