Прагляд зыходнага тэксту старонкі Стамбул

{{НП
 |статус                  = Горад
 |беларуская назва        = Стамбул
 |арыгінальная назва   = {{lang-tr|İstanbul}}
 |краіна                  = Турцыя
 |выява                   = Istanbul_collage_5f.jpg
 |подпіс           = Зверху ўніз, злева направа: <br />дзелавы раён Маслак, Дзявочая вежа, Муніцыпалітэт, Басфорскі мост, Плошча Таксім, Мячэць Лалялі, фінансавы раён Левант, гандлёвы цэнтр «ІсціньеПарк», вуліцы Нішанташы, мост Фаціх Султан Мехмет, панарама горада
 |ранейшыя імёны           = Візанціён, Канстанцінопаль
}}

'''Стамбул''' — самы вялікі горад [[Турцыя|Турцыі]], марскі порт, культурны і прамысловы цэнтр краіны. Амаль 13-мільённае насельніцтва робіць яго чацвёртым [[мегаполіс]]ам Еўропы. Адзіны мегаполіс планеты, размешчаны ў двух частка свету ([[Еўропа|Еўропе]] і [[Азія|Азіі]]). Былая сталіца [[Рымская імперыя|Рымскай імперыі]] (330—395), [[Візантыйская імперыя|Усходняй Рымскай імперыі (Візантыі)]] (395—1204 і 1261—1453), [[Лацінская імперыя|Лацінскай імперыі]] (1204—1261), [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] (1453—1922). Мае важнае міжнароднае гістарычнае і культурнае значэнне. Гістарычныя раёны Стамбула ў 1985 унесеныя ў [[Спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў Турцыі|Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА]].

Стамбул з’яўляецца адным з самых вялікіх гарадоў свету, гэта самая вялікая агламерацыя ў [[Еўропа|Еўропе]]. З’яўляецца сталіцай [[Стамбул (правінцыя)|правінцыі Істамбул]]. Горад з’яўляецца прамысловай сталіцай Турцыі, тут вырабляецца ¼ прамысловай прадукцыі краіны. Адначасова гэта і фінансавая сталіца, тут знаходзяцца штаб-кватэры некалькіх дзясяткаў банкаў і біржа [[каштоўныя паперы|каштоўных папер]]. Стамбул гэта і вялікі транспартны вузел: тут знаходзіцца самы вялікі гандлёвы [[порт]] Турцыі, два міжнародныя [[аэрапорт]]ы, праз горад праходзіць транскантынентальная [[чыгунка]].

У горадзе налічваецца 5 універсітэтаў, самы стары з якіх [[Стамбульскі ўніверсітэт]] быў заснаваны ў [[1453]] годзе.

Горад знаходзіцца на ўзбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Мармуровае мора|Мармуровага мора]]. Праліў Басфор, які аддзяляе Еўропу ад [[Азія|Азіі]] адначасова дзеліць і Стамбул на дзве часткі, што робіць Стамбул адзіным у свеце горадам, які знаходзіцца на двух кантынентах. Два вялікія масты злучаюць еўрапейскую і азіяцкую часткі горада ([[Басфорскі мост]], які быў пабудаваны ў [[1973]] годзе, даўжынёй 1074 метры і мост [[Мехмета,]] які быў пабудаваны ў [[1988]] годзе, даўжынёй 1090 метраў). [[Заліў Залаты Рог]] дзеліць еўрапейскую частку горада на паўднёвую частку [[Стары Стамбул]] і паўночную [[Беюглу]].

Стамбул з’яўляецца рэзідэнцыяй праваслаўных Канстанцінопальскіх патрыярхаў.

== Назва ==
Самая старажытная назва горада, якую далі грэчаскія каланісты — '''Візантый''' (па-грэчаску: Βυζάντιον, па-лацінску: Byzantium). Кароткі час у [[3 ст.]] горад называўся '''Аўгуста Антаніна''', гэту назву даў імператар [[Септымій Север]] у гонар свайго сына.

Калі [[Канстанцін I Вялікі|Канстанцін Вялікі]] зрабіў горад усходняй сталіцай [[Рымская імперыя|Рымскай імперыі]], горад пачаў звацца Другім Рымам (лац.: Secunda Roma, грэч.: Δευτέρα Ρώμη). У [[5 ст.]] выкарыстоўвалася назва Новы Рым (лац.: Nova Roma, грэч.: Νέα Ρώμη).

Замест назвы Новага Рыма неўзабаве сталі часцей выкарыстоўваць назву Канстанцінопаль або Канстанцінопаліс (грэч.: Κωνσταντινούπολις, лац.: Constantinopolis), што азначае «горад Канстанціна». Да таго ж, у Візантыі горад называлі і «Царыцай гарадоў».

У ісламскім свеце, горад быў вядомы на арабскай мове як: القسطنطينية, лацініцай: al-Qusṭanṭiniyah, старатурэцкай: قسطنطينيه, лацініцай: Kostantiniyye. Пасля заваявання Канстанцінопаля ў [[1453]], гэта была афіцыйная назва горада ў турэцкай мове, выкарыстоўвалася да падзення [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] ў [[1923]]. У персідскай і арабскай мовах карысталіся назвамі ''Rūmiyet al-kubra'' (вялікі горад рымлян) або ''Taht-i Rūm'' (сталіца рымлян) і падобнымі.

Назва '''Стамбул''' упершыню згадваецца ў [[10 ст.]] у армянскіх, турэцкіх і арабскіх крыніцах. Назва паходзіць ад грэчаскага паняцця ''εἰς τὴν Πόλιν'' або ''στην Πόλη'', што азначае «ў горадзе». Гэтая назва выкарыстоўвалася асманамі да заваявання гэтага горада, выкарыстоўвалася таксама і ў часы асманскага валадарства, хоць афіцыйная назва была قسطنطينيه, (Kostantiniyye). Пасля стварэння Турэцкай Рэспублікі ў 1923, гэта імя абвешчана адзінай афіцыйнай назвай горада. Як у [[Візантыя|Візантыі]], так і ў Асманскай імперыі гораду давалі ганаровыя імёны, напрыклад Дзверы дабрабыту, Высокая Порта, Сталіца прастолу і інш.

Ва ўсходніх і паўднёвых славянскіх мовах, а таксама ў беларускай па-ранейшаму выкарыстоўваецца назва '''Царград''' (стараславянск. мова: Цѣсарьградъ, руск. мова: Царьград, балгарск. мова: Цариград, украінск. мова: Царгород, паўднёваславянск. мовы: Цариград). Спалучэнне славянскіх слоў «цар» і «горад», якое, верагодна паходзіць ад грэчаскага тэрміна ''Βασιλέως Πόλις'', што азначае «горад імператара» (або цара).

Сярэдневяковыя [[вікінгі]], іначай [[варагі]], гэты горад называлі нарвежскім імем Miklagarðr (Вялікі Горад). Сёння гэта назва выкарыстоўваецца ў ісландскай мове ў выглядзе ''Mikligarður''.

== Гісторыя ==

=== Першае паселішча ===
Першым паселішчам чалавека на месцы сучаснага Стамбула лічыцца [[неаліт]]ычнае паселішча, якое было размешчана ў раёне сучаснай станцыі [[Стамбульскае метро|стамбульскага метро]] Енікапы. Яно датуецца [[6500 да н.э.]]

Самы старажытны помнік культуры знаходзіцца на [[Анатолія|Анаталійскім]] беразе Басфора — курган Фіяртэпе, датуецца [[5500 да н.э.|5500]]—[[3500 да н.э.]]

[[Фракійцы]], якія засялілі берагі Басфора ў канцы [[2 тысячагоддзе да н.э.|II тысячагоддзя да н.э.]], пабудавалі паселішчы Семістра і Лігас (апошняе на Палацавым мысе поруч сучаснага палаца Тапкапы ([[1100 да н.э.|1100]] — [[1000 да н.э.]]) У [[685 да н.э]] на мысе Мода [[грэкі]] з [[Мегара|Мегары]] заснавалі паселішча [[Халкідон]].

=== Візантый ===
{{main2|Візантый}}
У [[667 да н.э.]] на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале з Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каланістаў ён атрымаў імя Візантый.

У [[512 да н.э.|512]] — [[478 да н.э.]] Візантый знаходзіўся пад уладай [[Персія|Персіі]]. Пасля вызвалення ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У [[411 да н.э.|411]] — [[409 да н.э.|409]] і [[405 да н.э.|405]] — [[389 да н.э.]] — часова знаходзіўся пад кантролем [[Спарта|Спарты]], у [[364 да н.э.]] — [[Фівы (Грэцыя)|Фіваў]]. У [[357 да н.э.]] канчаткова выходзіць з падначалення [[Афіны|Афін]].

У [[227 да н.э.]] горад атакавалі [[кельты]] ([[галы]]), якія пасля пасяліліся на паўночным беразе Залатога Рога.

У [[146 да н.э.]] Візантый заключыў пагадненне з [[Рым]]ам, у [[74 да н.э.]] — увайшоў у склад Рымскай рэспублікі. У [[193]] горад пасля трохгадовай аблогі быў захоплены Септыміем Северам. Ён загадаў разбурыць гарадскія сцены і пазбавіць горад усіх прывілеяў.

=== Канстанцінопаль ===
{{main2|Канстанцінопаль}}
[[Выява:Byzantinischer Mosaizist um 1000 002.jpg|200px|thumb|Мазайка [[Канстанцін Вялікі|Канстанціна Вялікага]]]]
У 324—330 гадах Канстанцін Вялікі пабудаваў на месцы Візантыя новую сталіцу Рымскай імперыі. За час праўлення Канстанціна ў горадзе было пабудавана 30 палацаў і храмаў, 4 тысячы вялікіх жылых дамоў, па паўтары сотні лазняў і пякарань, 8 вадаправодаў, 2 тэатры, цырк і новы іпадром.

Пасля смерці імператара Феадосія I у 395 г. Рымская імперыя канчаткова распалася на дзве часткі. Канстанцінопаль робіцца сталіцай Усходняй Рымскай або Візантыйскай імперыі.

12 ліпеня 400 г. жыхары Канстанцінопаля са зброяй у руках выганяюць з горада кельтаў. У 412 г. Канстанцінопаль і яго абарончыя збудаванні былі пашкоджаны землетрасеннем. Таму ў часы Феадосія II на захад ад «канстанцінавых сцен» былі пабудаваны новыя сцены.

Найвышэйшага росквіту Візантый дасягнуў у часы імператара Юстыніяна I (527—565). Ён разгарнуў у сталіцы грандыёзных маштабаў будаўніцтва. У 532—537 гадах быў пабудаваны [[Канстанцінопальскі Сафійскі сабор|сабор Святой Сафіі]] — па тых часах найбуйны ў свеце хрысціянскі храм.

У 625—626 Канстанцінопаль перажыў цяжкую аблогу — з усходу пад яго сценамі стаялі персы, з захаду — авары. У 670, 674—678, 717—718 гг. горад штурмавалі арабы, у 698 г. яго захапілі і абрабавалі самі візантыйцы — супернікі імператара Ляонція, у 705 г. каля сцен сталіцы стаялі балгары, якім адкрыў вароты сам імператар Юстыніян II. З 726 г. да 843 г. Канстанцінопаль знаходзіўся ў эпіцэнтры грамадзянскай вайны паміж іконаборцамі і прыхільнікамі шанавання абразоў. У 860, 874, 944, 1043 гг. на горад нападалі [[русы]].

Пасля перамогі пад Манцыкертам у 1071 г. над імператарам Раманам IV Дыягенам, турэцкія султаны з дынастыі Сельджукаў захопліваюць Малую Азію. Усходняя мяжа імперыі праходзіла амаль па прадмесцях Канстанцінопаля.

Аляксей I Камнін спадзяваўся скарыстаць у сваіх мэтах крыжацкі рух. Аднак з’яўленне Іерусалімскага каралеўства (гл. далей: [[Першы крыжовы паход]]) і актыўнае прасоўванне на Усход заходніх канкурэнтаў — венецыянцаў, генуэзцаў, пізанцаў нанесла ўдар па эканоміцы візантыйскай сталіцы. Незадаволены гэтым Андронік I Камнін у 1183 г. адмяніў прывілеі італьянскіх гандляроў і выгнаў іх за межы імперыі. Венецыянцы адпомсцілі — у час Чацвёртага крыжовага паходу заходнія рыцары аблажылі Канстанцінопаль і 13 красавіка 1204 г. узялі горад штурмам і разрабавалі.

Канстанцінопаль быў пераўтвораны ў сталіцу новай дзяржавы — [[Лацінская імперыя|Лацінскай імперыі]]. Вярнуць сабе горад грэкі здолелі толькі 15 ліпеня 1261 г., калі жыхары адкрылі вароты імператару нікейскаму Міхаілу VIII Палеалогу.

Аднавіць колішнюю магутнасць Палеалогі не здолелі. Канстанцінопаль заняпаў, яго насельніцтва скарачалася. Асабліва адчувальным адток жыхароў стаў тады, калі суседнія султаны з дынастыі Асманаў сталі аб’ядноўваць пад сваёй уладай да таго разрозненыя турэцкія княствы Малой Азіі і паступова захопліваць візантыйскія гарады і правінцыі.

=== Сталіца Асманскай імперыі ===
{{main2|Асманская імперыя}}
[[Выява:Benjamin-Constant-The Entry of Mahomet II into Constantinople-1876.jpg|200px|thumb|Уступленне [[Мехмед II|Мехмеда II]] у Канстанцінопаль]]
У 1457—1458 гг. горад стаў сталіцай Асманскай імперыі. Амаль усе жыхары Канстанцінопаля, якія засталіся ў жывых пасля штурму горада, былі ператвораны ў рабоў і прададзены.

Для новай сталіцы спатрэбіліся новыя жыхары. Першымі перасяленцамі сталі туркі з Аксарая, армяне з Бурсы, грэкі з Эгейскіх астравоў і Пелапанеса. У 1461 г. [[Мехмед II]] захапіў [[Трапезунд]] і мясцовых грэкаў таксама перасяліў у Стамбул.

Ужо 3 чэрвеня 1453 г. султан загадаў перабудаваць у мусульманскую мячэць сабор Святой Сафіі. Тая ж доля чакала і большасць іншых хрысціянскіх храмаў. Побач з імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай з якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэць Фаціх была пабудавана пад кіраўніцтвам грэчаскага архітэктара Хрыстадула на месцы і з матэрыялаў царквы Святых Апосталаў. Пры Мехмедзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага рынка. Недалёка ад былога [[Форум Феадосія|Форума Феадосія]] пабудаваны Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было цесна, і ў 1466 на месцы былога Акропаля Візантыя пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.

Спачатку горад выглядаў маланаселеным, да таго ж у большасці яго жыхароў не было прыстойных умоў для існавання. Не дзіўна, што людзі паміралі ад хвароб, толькі чума штогод забірала некалькі соцень жыццяў. Аднак насельніцтва Стамбула хутка расло, і да канца [[15 стагоддзе|ХV ст.]] перавысіла 200 тысяч, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існавання Візантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60 % жыхароў горада. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землетрасення, якое разбурыла больш за сто мячэцей і некалькі тысяч жылых дамоў.

У 1512 г. пры падтрымцы янычараў Стамбул захапіў султан [[Селім I]], які адхіліў ад улады свайго бацьку — Баязіда II. У 1513 г. ён загадаў знішчыць у сваіх уладаннях, і ў сталіцы ў прыватнасці, усіх [[шыіты|шыітаў]] — сапраўдных або падазроных. Затое пасля захопу ў 1517 г. Егіпта ў Стамбул перасялілі тысячы каірскіх рамеснікаў. [[Хіджаз]] прызнаў уладу Асманаў і султана ў якасці халіфа мусульман. У пацвярджэнне гэтаму на берагі Басфора перавезлі ісламскія рэліквіі. Стамбул ператварыўся ў цэнтр [[іслам|ісламскага свету]].

==== Сулейман Вялікі і яго нашчадкі ====
У часы кіравання [[Сулейман І|Сулеймана І]] у 1520—1566 гг. горад перажывае новы «залаты век». Імперыя, якая працягнулася ад [[Марока]] да [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]], абавязана была трымаць годную сталіцу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэці, медрэсэ і іншыя будынкі. Галоўны архітэктар Сулеймана [[Сінан]] будуе, у прыватнасці мячэць Шах-задэ (скончана ў 1548 г.) і мячэць Сулеймана, якая ператварылася ў сапраўдны сімвал Стамбула. Разбудоўваецца палац Тапкапы, куды па патрабаванні жонкі султана Раксаланы перабіраецца і султанскі [[гарэм]]. Свой палац будуе і вялікі візір Ібрагім-паша — з заходняга боку былога іпадрома.

Пасля смерці Сулеймана Асманская імперыя пачынае хіліцца да заняпаду, але ў сталіцы працягваецца будаўніцтва мячэцей і медрэсэ, рынкаў і лазняў. У часы Ахмеда I, будуецца [[Блакітная мячэць]] (1609—1616) — першая ў ісламскім свеце мячэць з шасцю мінарэтамі.

Велізарныя выдаткі на будаўніцтва ў горадзе спусташалі дзяржаўны скарб, а ваеннае шчасце ад імперыі пачало адварочвацца. Асман II у 1622 г., раздражнены паражэннем пад Хоцінам, наогул вырашыў перанесці сталіцу на ўсход — да [[Дамаск]]а або Алепа. Аднак паўсталі янычары, султана схапілі і пасля катавання забілі ў крэпасці Едыкуле.

Да сярэдзіны [[XVII ст.]] Стамбул ператвараецца ў адзін з найбуйных гарадоў тагачаснага свету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрань (80 тысяч рабочых). Толькі буйных купцоў налічвалася 15 тысяч. Ім належала 32 тысячы крам і складоў. Аднак жыллёвае і гаспадарчае будаўніцтва вялося хаатычна і пажары пагражалі ледзь не ўсяму гораду. У 1572 г. быў прыняты нават адмысловы закон, які патрабаваў ад гаспадара кожнага дома мець [[драбіны]] і вялікія бочкі з вадой. Тым не менш толькі з 1633 г. да 1698 г. — у Стамбуле адбыўся 21 вялікі пажар, найбольшы — у 1660 г.

Стамбул заставаўся цэнтрам не толькі турэцкай або ісламскай культуры. У горадзе працягвала дзейнічаць Канстанцінопальская Патрыярхія праваслаўнай царквы (рэзідэнцыяй патрыярха з 1456 г. была царква Багародзіцы (у 1587 г. ператвораная ў мячэць), з 1720 г. — царква Святога Георгія). У 1565 г. была адкрыта першая армянская друкарня, у 1627 г. — першая грэчаская. І толькі ў 1727 г. султан [[Ахмед III]], які лічыў сябе вялікім асветнікам, пабудаваў у палацы Тапкапы бібліятэку (1719 г.) і даў дазвол на адкрыццё друкарні для друку кніг на турэцкай і арабскай мовах, пры ўмове што яна не будзе друкаваць рэлігійнай літаратуры (супраць гэтага пярэчыла духавенства).

Апошняе дзесяцігоддзе кіравання Ахмеда III атрымала назву «эпохі цюльпанаў» і праславілася модай на ўсё раскошнае і французскае. На ўзор [[Версаль|Версаля]] ў Стамбуле і побач з ім, адзін за адным будуюцца султанская палацы ў стылі барока і ракако — Саадабад, Гумаюнабад, Нешабад, Ферахабад і інш.

==== Рэформы ====
У [[XVIII ст.]] Асманская імперыя знаходзіцца ў стане глыбокага крызісу. Эканамічная дэградацыя дапаўняецца палітычным застоем. Паражэнні ў войнах з Аўстрыяй і Расіяй з’яўляюцца чарговым сведчаннем паглыблення крызісу, але і спробы мадэрнізацыі, найперш, ваеннай арганізацыі (у Стамбуле, у прыватнасці, ствараюць артылерыйскую, інжынерную, навігацыйную і марскую школы) распальваюць барацьбу між сабою пануючых слаёў грамадства. Порта губляе Крым і Паўночнае Прычарнамор’е, на Егіпет замахваюцца адначасова французы і брытанцы, «вялікія» дзяржавы пачынаюць абмяркоўваць будучыню ўсёй імперыі Асманаў (так званае «Усходняе пытанне») і статус чарнаморскіх праліваў. Порту адкрыта пачынаюць зваць «Хворы Басфор».

Усё гэта прымушае султана Селіма III (1789—1807) пачаць сапраўдныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя часці рэгулярнага войска, у сталіцы будуюцца новыя казармы, пашыраюцца ваенныя школы, аднаўляецца праца друкарань. Незадаволеныя новаўвядзеннямі, янычары ў 1807 г. скідваюць манарха-рэфарматара і саджаюць на прастол сваіх марыянетак. Прыхільнікі рэформ збіраюць уласнае войска і з яго дапамогай прыводзяць да ўлады Махмуда II, які працягвае справу Селіма. Праўда яму даводзіцца адначасова змагацца з паўстаннем грэкаў, на баку якіх — грамадская думка ўсёй Еўропы, і змяняць чыноўнікаў-фанарыётаў лаяльных туркам. Пасля чарговага мяцяжу янычараў султан канчаткова ліквідуе янычарскі корпус.

Наступны султан Абдул-Меджыд I (1839—1861) 3 лістапада 1839 выдае Гюльханейскі ўказ аб пачатку глыбокіх рэформ, якія атрымліваюць назву «танзімат». Стамбул таксама мяняецца. У 1845 г. пабудаваны першы пастаянны Галацкі мост. У 1846 г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, 1848 — першае педагагічнае вучылішча, 1850 — таварыства Еджумен і Даніш (Старатурэцкая Акадэмія навук), у моду зноў, але ўжо сярод шырэйшых слаёў, уваходзяць французская мова і еўрапейская адзежа. Тым больш, што ў час Крымскай вайны англічане з французамі становяцца саюзнікамі, і іх салдаты размяшчаліся ў Стамбуле. Пасля перамогі над Расіяй рэзідэнцыю султана ўрачыста пераносяць з палаца Тапкапы ў новую рэзідэнцыю, пабудаваную па еўрапейскім узоры, — палац Далмабахчэ. У 1867 г. пачынае працаваць першы турэцкі прафесійны тэатр, у 1868 г. — Галатасарайскі ліцэй. У 1870 г. афіцыйна адчыняецца ўніверсітэт, праўда праіснаваў ён нядоўга — да канца 1871 г. У 1871 г. у Стамбуле з’яўляецца першая трамвайная лінія, а ў 1875 г. карлікавая лінія метро.

==== Абдул-Гамід II і «младатуркі» ====
[[Выява:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|300px|thumb|Публічнае выступленне, Стамбул, [[1908]]]]
У 1875 г. урад імперыі вымушаны быў абвясціць аб дзяржаўным банкруцтве. Бездапаможнасцю ўлады паспрабавалі скарыстацца апазіцыянеры — «новыя асманы» на чале з Ахмедам Мідхат-пашою. Пад ціскам вуліц і ўлічваючы незадаволенасць у воінскіх часцях султан Абдул-Азіз у маі 1876 згаджаецца ўвесці Мідхат-пашу ў склад урада, а пасля — і сам адракаецца ад стальца.

Новы султан Мурад V абмяжоўваецца амністыяй і фармальнай згодай на абмеркаванне праекта канстытуцыі. Праз тры месяцы адхіляюць ад улады і яго. Новым султанам робіцца Абдул-Хамід II. Ён прызначае Мідхат-пашу вялікім візірам. 23 снежня 1876 г. на ўрачыстай цырымоніі ў Стамбуле ад імя султана аб’яўляюць аб увядзенні канстытуцыі. Але выконваць яе Абдул-Хамід II не збіраўся. У лютым Мідхата адхіляюць ад урада. Абраны парламент прапрацаваў толькі год. Спасылаючыся на новую вайну з Расіяй, дэпутатаў разганяюць, і султан усталёўвае рэжым асабістай дыктатуры, які атрымаў назву «зулюм». Уведзена жорсткая цэнзура, іншадумцаў за малую падазронасць арыштоўваюць, па краіне коцяцца армянскія пагромы.

«Вялікія дзяржавы» на ўсё гэта заплюшчвалі вочы. Бо эканоміка імперыі скора перайшла пад іх кантроль. У 1881 г. у Стамбуле еўрапейцы ствараюць «Адміністрацыю асманскай дзяржаўнай пазыкі», якая атрымлівае права збіраць падаткі з падданых султана для вяртання замежных пазык. Функцыі цэнтральнага дзяржаўнага банка фактычна выконвае Атаманскі банк, які на самай справе з’яўляецца ўласнасцю брытанцаў і французаў. Імперыя адчыняецца Захаду. У 1889 г. у Канстанцінопалі адкрываецца чыгуначны вакзал, які прымае знакаміты «[[Усходні экспрэс]]» маршрутам «[[Парыж]]-Стамбул». Іншаземцы прымаюць удзел і ў развіцці ўласнай інфраструктуры асманскай сталіцы — у канцы [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] горад атрымлівае сучасную сістэму электра- і водазабеспячэння.

Змаганне супраць рэжыму «зулюма» ўзначальвае партыя «Яднанне і прагрэс» («маладыя туркі»), першая суполка якой была створана ў Стамбуле ў 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. 24 чэрвеня Абдул-Хамід II, вымушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянераў, выдае ўказ аб узнаўленні канстытуцыі і скліканні парламента. Але ў красавіку 1909 г. у Стамбуле ўспыхвае мяцеж. Младатуркі накіроўваюць у сталіцу войска і фактычна бяруць горад штурмам. Абдул-Хаміда II канчаткова пазбаўляюць стальца.

=== Турэцкая рэспубліка ===
Вайну за незалежнасць Турцыі ўзначаліў Мустафа Кемаль (Атацюрк). Сталіцай новаўтворанай Турэцкай Рэспублікі стала Анкара. У 1930 г. прыняты закон, які забараніў у афіцыйных дакументах выкарыстоўваць назву Канстанцінопаль. Адзінай афіцыйнай назвай горада стала імя Стамбул.

== Геаграфія ==
Стамбул размяшчаецца ў паўночна-заходняй частцы Турцыі, у [[Мармуроваморскі рэгіён|Мармуроваморскім рэгіёне]] і займае плошчу каля 5,5 тысяч км². Праліў [[праліў Басфор|Басфор]], які злучае [[Мармуровае мора|Мармуровае]] і [[Чорнае мора|Чорнае]] моры, падзяляе горад на дзве вялікія часткі: [[Еўропа|еўрапейскую]], дзе размяшчаюцца гістарычныя і эканамічныя цэнтры горада, і [[азія]]цкую, ці [[Анатолія|анаталійскую]], — такім чынам, Стамбул з’яўляецца адзіным горадам на планеце, які ляжыць у двух частках свету.

Заходняя частка Стамбула далей раздзяляецца яшчэ і залівам [[Залаты Рог]], натуральнай бухтай у праліве Басфор, вакол якой утварыўся Візантый, а потым Канстанцінопаль. Злучэнне Мармуровага мора, Басфора і Залатога Рогу — гістарычнае сэрца горада і выдатны краявід сучаснага Стамбула.

=== Клімат ===
Стамбул размяшчаецца ў зоне [[умераны клімат|ўмеранага клімату]]. Сярэдняя гадавая [[тэмпература]] складае 14,3&nbsp;°C, сярэдняя гадавая колькасць [[ападкаў]] — 844 мм.<ref>{{cite web |url=http://www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL |title=Yıllık Toplam Yağış Verileri - İstanbul |df=mdy |archive-url=https://web.archive.org/web/20130331072105/http://www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL |archive-date=31 сакавіка 2013 |url-status=dead }}</ref> [[Мікракліматычныя]] асаблівасці фарміруюцца ў халмістых, прыморскіх і ўнутраных раёнах горада.

Самым цёплым месяцам з’яўляецца [[жнівень]] з сярэдняй тэмпературай 23,5&nbsp;°C, самым халодным — [[студзень]] з тэмпературай у 5,8&nbsp;°C. Найбольшая колькасць ападкаў выпадае ў [[снежань|снежні]], у сярэднім 124 мм; найменшая — у [[чэрвень|чэрвені]], у сярэднім 34 мм.

Самая нізкая зарэгістраваная тэмпература склала −16,1&nbsp;°C ([[9 лютага]] [[1927]]). Самая высокая зарэгістраваная тэмпература склала 40,5&nbsp;°C ([[12 ліпеня]] [[2000]]).<ref>{{cite web|url=http://www.mherrera.org/temp.htm |title=Extreme Temperatures Around the World- world highest lowest temperatures |publisher=Mherrera.org |access-date=22 студзеня 2010}}</ref>

{| class="wikitable" style="font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;"
! style="background: #99CCCC; color: #000080" height="17" |Месяц
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Сту
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Лют
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Сак
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Кра
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Май
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Чэр
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Ліп
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Жні
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Вер
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Кас
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Ліс
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Сне
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Год
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" |Сярэдні максімум °C
| style="background: #00B0FF; color:#000000;" | 8,7
| style="background: #00C0FF; color:#000000;" | 9,1
| style="background: #40E0FF; color:#000000;" | 11,2
| style="background: #80FFA0; color:#000000;" | 16,5
| style="background: #FFFF80; color:#000000;" | 21,4
| style="background: #FFB000; color:#000000;" | 26,0
| style="background: #FF9000; color:#000000;" | 28,4
| style="background: #FF9000; color:#000000;" | 28,5
| style="background: #FFC000; color:#000000;" | 25,0
| style="background: #E0FF80; color:#000000;" | 20,1
| style="background: #80FFC0; color:#000000;" | 15,3
| style="background: #40E0FF; color:#000000;" | 11,1
| style="background: #A0FF80; color:#000000;" | 18,8
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" height="16;" |Сярэдні мінімум °C
| style="background: #5068FF; color: black;" | 2,9
| style="background: #5068FF; color: black;" | 2,8
| style="background: #4070FF; color: black;" | 3,9
| style="background: #00A0FF; color: black;" | 7,7
| style="background: #60F0FF; color: black;" | 12,0
| style="background: #80FFA0; color: black;" | 16,0
| style="background: #A0FF80; color: black;" | 18,5
| style="background: #A0FF80; color: black;" | 18,7
| style="background: #80FFC0; color: black;" | 15,5
| style="background: #60F0FF; color: black;" | 12,0
| style="background: #00B0FF; color: black;" | 8,5
| style="background: #0080FF; color: black;" | 5,3
| style="background: #20D0FF; color: black;" | 10,5
|-
| colspan="14" style="text-align:center;font-size:90%;"|''Крыніца: [http://worldweather.wmo.int/014/c00047.htm Сусветная метэаралагічная арганізацыя] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130607171000/http://worldweather.wmo.int/014/c00047.htm |date=7 чэрвеня 2013 }}''
|}

== Насельніцтва ==
{{Wikidata/Population}}

== Адміністрацыйнае дзяленне ==
[[Выява:Map of the Districts of Istanbul.png|thumb|250px]]
Стамбул дзеліцца на 27 акруг, якія могуць уключаць сельскія прыгарады і асобныя населеныя пункты:

Аўджылар, Кючукчэкмеджэ, Бакыркёй, Бахчэліэўлер, Багджылар, Гюнгёрэн, Эсэнлер, Байрампаша, Зейтынбурну, Фаціх, Эмінёну, Бейёглу, Бешыкташ, Шышлі, Кагытхане, Сарыйер, Газіасманпаша, Эйюп, Ускюдар, Бейкоз, Кадыкёй, Картал, Пендык, Тузла, Юмранійе, Прынцавы астравы і Малтэпе.

== Транспарт ==

=== Грамадскі транспарт ===
'''трамвай'''

Хуткі трамвай (T1) пачаў перавозкі пасажыраў з 1992, маючы еўрапейскую шырыню каляіны, злучыў Сіркеджы з Тапкапы. Лінія была працягнутая ад Тапкапы ў Зейтынбурну ў сакавіку 1994, і ад Сікерджы да Емін’ёна ў красавіку 1996. 30 студзеня 2005 лінія была падоўжана ад Емін’ёна да Фіндыклі захапіўшы Залаты Рог па Галатыйскаму масту.

Лінія мае 24 станцыі, даўжыню 14 км. Першапачаткова абслугоўвалася 22 цягнікамі лёгкага метро, вытворчасці ABB, якія цяпер пераведзеныя на іншыя лініі, у той час на станцыях былі часовыя высокія платформы. Гэтыя цягнікі былі заменены на 55 вагонаў Flexity Swift вытворчасці Bombardier Transportation у 2003 г. Працягласць поўнай паездкі 42 хвіліны. Штодзённая здольнасць перавозкі {{nobr|155 000}} чалавек. Кошт праекта US $ 110 млн.

У верасні 2006 г. была адкрыта лінія трамвая Т2 кірункам ад Зейтынбурна да BAGCILAR. Лінія абслугоўваецца 14 вагонамі лёгкага метро вытворчасці ABB. Станцыі маюць высокія платформы на ўзроўні падлогі рухомага саставу.

'''метро'''

У пачатку XX стагоддзя ў Стамбуле працаваў Цюнель ({{lang-tr|Tünel}}) — падземны [[фунікулёр]], першапачаткова ён працаваў на коннай цязе, але ў [[1910 год у гісторыі метрапалітэна|1910]] быў электрафікаваны.

Будаўніцтва сучаснага падземнага метрапалітэна ў Стамбуле пачалося ў 1992 г. Першая лінія (M2) Taксім — 4-ы Левент уведзена ў эксплуатацыю 16 верасня 2000 г. Даўжыня лініі 8,5 км, мае 6 станцый, пабудаваных аднатыпна, але ў розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягнікоў па 4 вагоны ў кожным. Інтэрвал руху 5 хвілін, штодзённая перавозка {{nobr|130 000}} пасажыраў. Працягласць паездкі 12 хвілін. Падземка здольная процістаяць землетрасенням магутнасцю 9 балаў шкалы Рыхтэра.

Паўночная галіна 4-ы Левент — Маслак была адчынена ў студзені 2009 г. Паўднёвая галіна ад Таксіма да Енікапі, перасякае Залаты Рог па мосце і далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашні час цалкам гатовая і, як чакаецца, павінна быць уведзена ў эксплуатацыю ў 2009 г. Участак будзе мець даўжыню 5,4 км і чатыры станцыі.

На азіяцкім боку горада працягваецца будаўніцтва лініі ад Кадыкай да Картал.

=== Марскі транспарт ===
Марскі транспарт мае жыццёвую важнасць для Стамбула, бо горад практычна з усіх бакоў абмывае мора: Мармуровае мора і Залаты Рог, Басфор, Чорнае мора. Шмат жыхароў Стамбула жывуць на Азіяцкім боку горада, але працуюць на Еўрапейскім. Знакамітыя прыгарадныя паромы фарміруюць аснову штодзённага перамяшчэння паміж дзвюма часткамі горада — і транспартуюць у дзень больш, чым абодва вісячыя масты цераз Басфор.

IDO (Istanbul Deniz Otobusleri — Стамбульскі марскі аўтобус) быў заснаваны ў 1987 г., дзейнічае паміж еўрапейскім, азіяцкім і некаторымі іншымі прыстанямі ў Мармуровым моры.

Стамбульскі порт — адзін з галоўных у краіне. Стары порт на Залатым Рогу выкарыстоўваецца для асабістай навігацыі. Порт Каракай, выкарыстоўваецца для круізных караблёў, галоўны Стамбульскі грузавы порт знаходзіцца ў раёне Гарэм на азіяцкім боку горада.

=== Аэрапорты ===
Стамбул валодае двума міжнароднымі аэрапортамі: большы — гэта Міжнародны аэрапорт Атацюрк, размешчаны ў раёне Ешылкёй (Сан Стэфана) на Еўрапейскім боку, у 24 км ад цэнтра горада. Калі ён быў пабудаваны, то знаходзіўся на захадзе сталічнай вобласці, але цяпер ляжыць у межах горада.

Меншы — Міжнародны аэрапорт Сабіха Гёкчэн размешчаны ў раёне Курткёй, што ў Азіяцкай частцы горада. Знаходзіцца, прыкладна ў 20 км на ўсход ад азіяцкіх кварталаў і 45 км на ўсход ад цэнтра горада.

== Адукацыя ==
У горадзе знаходзіцца шмат універсітэтаў, якія ў асноўным дзяржаўныя, але існуюць таксама і прыватныя ўніверсітэты.

* (Bahçeşehir University)
* (Boğaziçi University)
* Фаціх універсітэт
* Галатасарай універсітэт
* (Işık University)
* (İstanbul Bilgi University)
* (İstanbul Technical University)
* (İstanbul University)
* (Koç University)
* (Marmara University)
* (Sabancı University)
* (Yeditepe University)
* (Yıldız Technical University)

== Славутасці Стамбула ==

=== Цэрквы ===
[[Выява:Istanbul asv2020-02 img45 Hagia Sophia.jpg|thumb|Царква Святой Сафіі]]
[[Выява:FenariIsaCamiiInIstanbulApril200701.jpg|thumb|Манастыр Ліпса]]
* [[Сафійскі сабор у Канстанцінопалі]]
* [[Царква Святой Ірыны]]
* [[Царква Сергія і Вакха]]
* [[Манастыр Пантакратара]]
* [[Студыйскі манастыр]]
* [[Манастыр Хора]]
* [[Манастыр Мірэлеён]]
* [[Манастыр Ліпса]]
* [[Царква Марыі Мангольскай]]
* [[Манастыр Багародзіцы Памакарысты]]
* [[Манастыр Хрыста Пантапопта]]
* [[Царква Святой Феадосіі]]
* [[Царква Святой Фёклы]]
* [[Царква Святога Феадосія ў Канстанцінопалі]]
* [[Царква Іаана Прадцечы ў Канстанцінопалі]]
* [[Царква Багародзіцы Кірыацісы]]
* [[Царква Святога Андрэя ў Крысе]]

=== Мячэці ===
[[Выява:Sultan Ahmed Mosque, Istambul.jpg|thumb|Блакітная мячэць]]
* [[Блакітная мячэць]]
* [[Мячэць Сулеймана]]
* [[Мячэць Рустампаша]]
* [[Новая мячэць]]
* [[Мячэць Беязід]]
* [[Мячэць Фаціх]]
* [[Мячэць Лалелі]]
* [[Мячэць Бодрум]]
* [[Мячэць Валідэ-Султан]]
* [[Мячэць Султан Селім]]
* [[Мячэць Нурасманіе]]
* [[Мячэць Артакей]]

=== Палацы ===
[[Выява:Gate of Salutation Topkapi Istanbul 2007 Pano.jpg|thumb|Палац Тапкапы]]

* [[Палац Тапкапы]]
* [[Палац Долмабахча]]
* [[Палац Йылдыз]]
* [[Влахернскі палац]]
* [[Букалеён]]
* [[Палац Гексу]]
* [[Палац Бейлербейі]]
* [[Палац Айналы Кавак]]

=== Плошчы ===
* [[Плошча Ахмедыя]]
* [[Плошча Таксім]]
* [[Плошча Беязід]]
* [[Плошча Новай мячэці]]
[[Выява:074 Istanbul.11.2006 resize.JPG|thumb|Егіпецкі кірмаш]]

=== Вежы ===
* [[Галацкая вежа|Вежа Галата]]
* [[Вежа Беязід]]
* [[Дзявочая вежа]]
* [[Абеліск Канстанціна]]
* [[Гоцкая калона]]

=== Масты ===
* [[Галацкі мост]]
* [[Мост Атацюрка]]
* [[Мост Халіч]]
* [[Басфорскі мост]]
* [[Мост Султана Мехмеда Фаціха]]
* [[Акведук Валента]]

=== Кірмашы Стамбула ===
* [[Вялікі рынак, Стамбул]]
* [[Егіпецкі рынак]]

=== Небаскробы ===
* [[Isbank Tower 1]]

== Гарады пабрацімы ==
Брацкімі гарадамі Стамбула з’яўляюцца 48 гарадоў свету:<ref>http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20141022085201/http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm |date=22 кастрычніка 2014 }} Гарады пабрацімы г. Стамбула</ref>
{|
| valign="top" |
* {{Сцяг Кубы}} [[Гавана]], [[Куба]]
* {{Сцяг ЗША}} [[Х’юстан]], [[ЗША]]
* {{Сцяг Інданезіі}} [[Джакарта]], [[Інданезія]]
* {{Сцяг Саудаўскай Аравіі}} [[Джыда]], [[Саудаўская Аравія]]
* {{Сцяг Малайзіі}} [[Джахор-Бахру]], [[Малайзія]]
* {{Сцяг Афганістана}} [[Кабул]], [[Афганістан]]
* {{Сцяг Расіі}} [[Казань]], [[Расія]]
* {{Сцяг Судана}} [[Хартум]], [[Судан]]
* {{Сцяг Пакістана}} [[Лахор]], [[Пакістан]]
* {{Сцяг Туркменіі}} [[Мары (горад)|Мары]], [[Туркменістан]]
* {{Сцяг Украіны}} [[Адэса]], [[Украіна]]
* {{Сцяг Кіргізіі}} [[Ош]], [[Кіргізія]]
* {{Сцяг Балгарыі}} [[Плоўдзіў]], [[Балгарыя]]
* {{Сцяг Чэхіі}} [[Прага]], [[Чэхія]]
* {{Сцяг Марока}} [[Рабат]], [[Марока]]
| valign="top" |
* {{Сцяг Казахстана}} [[Алматы]], [[Казахстан]]
* {{Сцяг Іарданіі}} [[Аман]], [[Іарданія]]
* {{Сцяг Азербайджана}} [[Баку]], [[Азербайджан]]
* {{Сцяг Іспаніі}} [[Барселона]], [[Іспанія]]
* {{Сцяг Германіі}} [[Берлін]], [[Германія]]
* {{Сцяг Венгрыі}} [[Будапешт]], [[Венгрыя]]
* {{Сцяг Аргенціны}} [[Буэнас-Айрэс]], [[Аргенціна]]
* {{Сцяг Ірана}} [[Ісфахан]], [[Іран]]
* {{Сцяг Рэспублікі Карэі}} [[Пусан]], [[Рэспубліка Карэя]]
* {{Сцяг Егіпта}} [[Каір]], [[Егіпет]]
* {{Сцяг Бангладэш}} [[Чытагонг]], [[Бангладэш]]
* {{Сцяг Германіі}} [[Кёльн]], [[Германія]]
* {{Сцяг Румыніі}} [[Канстанца]], [[Румынія]]
* {{Сцяг ААЭ}} [[Дубай (горад)|Дубай]], [[ААЭ]]
* {{Сцяг Албаніі}} [[Дурэс]], [[Албанія]]
* {{Сцяг Італіі}} [[Фларэнцыя]], [[Італія]]
| valign="top" |
* {{Сцяг Бразіліі}} [[Рыа-дэ-Жанэйра]], [[Бразілія]]
* {{Сцяг Босніі і Герцагавіны}} [[Сараева]], [[Боснія і Герцагавіна]]
* {{Сцяг Узбекістана}} [[Самарканд]], [[Узбекістан]]
* {{Сцяг Кітая}} [[Шанхай]], [[Кітай]]
* {{Сцяг Японіі}} [[Сіманасэкі]], [[Японія]]
* {{Сцяг Паўночнай Македоніі}} [[Скоп’е]], [[Паўночная Македонія]]
* {{Сцяг Расіі}} [[Санкт-Пецярбург]], [[Расія]]
* {{Сцяг Швецыі}} [[Стакгольм]], [[Швецыя]]
* {{Сцяг Францыі}} [[Страсбург]], [[Францыя]]
* {{Сцяг Грузіі}} [[Тбілісі]], [[Грузія]]
* {{Сцяг Італіі}} [[Венецыя]], [[Італія]]
* {{Сцяг Польшчы}} [[Варшава]], [[Польшча]]
* {{Сцяг Кітая}} [[Сіянь]], [[Кітай]]
* {{Сцяг Венесуэлы}} [[Каракас]], [[Венесуэла]]
* {{Сцяг Лівана}} [[Бейрут]], [[Ліван]]
|}

== Вядомы ўраджэнцы і жыхары ==
* [[Арус Тыгранаўна Васканян]]
* [[Астхік Ісаакаўна Кантарджан]]
* [[Ваграм Камеравіч Папазян]]
* [[Ваграм Папазян]]

== Гл. таксама ==
* [[Рымская імперыя]]
* [[Візантыя]]
* [[Лацінская імперыя]]
* [[Асманская імперыя]]
* [[Турэцкая Рэспубліка]]
* [[Стамбульскі міжнародны кінафестываль]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Спасылкі ==
{{Сусветная спадчына|356}}
{{Commons|Category:}}
* [http://www.istanbul.com istanbul.com] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200311005655/https://istanbul.com/ |date=11 сакавіка 2020 }}
* [http://www.lonelyplanet.com/turkey/istanbul Lonely Planet]

{{Культурная сталіца Еўропы}}
{{бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Гарады Турцыі]]
[[Катэгорыя:Стамбул| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]