Цепларод

Цепларод - паводле распаўсюджаных ў XVIII - пачатку XIX стагоддзя поглядах, бязважкі флюід, які прысутнічае ў кожным целе і з'яўляецца прычынай цеплавых з'яў. Уведзены ў 1783 годзе Лавуазье. Гіпотэза цеплароду была адпрэчана ў выніку выпрабаванняў, што паслужыла падставай для прыняцця малекулярна-кінетычнай тэорыі ў сярэдзіне XIX стагоддзя.

Уласцівасці

Прыток цеплароду ў цела павінен выклікаць яго нагрэў, змяншэнне - астуджэнне. Колькасць цеплароду ва ўсіх цеплавых працэсах павінна заставацца нязменнай. Тэорыя цеплароду тлумачыла на той момант шматлікія вядомыя ў той час цеплавыя з'явы і была прызнана большасцю навукоўцаў.

Абвяржэнне тэорыі цеплароду

Першым буйным навукоўцам, хто кінуў выклік тэорыі цеплароду, быў М. В. Ламаносаў. Ён лічыў, што прырода цеплыні складаецца ў руху малекул цела, якія ён называў карпускулы. Ламаносаў лічыў, што карпускулы здзяйсняюць вярчальны рух. На аснове сваіх уяўленняў Ламаносаў тлумачыў такія цеплавыя з'явы, як цеплаправоднасць, плаўленне і г. д. Працэс цеплаправоднасці Ламаносаў тлумачыў наступным чынам: пры сутыкненні нагрэтага цела з халодным першае астуджаецца, а другое награваецца. Гэта адбываецца таму, што карпускулы нагрэтага цела круцяцца хутчэй, чым карпускулы халоднага. Пры сутыкненні цел рух «хуткіх» карпускул будзе перадавацца карпускулам халоднага цела, якія верцяцца павольна. У выніку перадачы свайго руху карпускулы гарачага цела запаволяць рух, і цела астудзіцца, а вярчэнне карпускул халоднага цела паскорыцца, і яно нагрэецца. Аднак Ламаносаву не наканавана было даказаць справядлівасць сваіх поглядаў.

У 1798 г. англійскі навуковец Бенджамін Томсан (граф Румфард) назіраў за свідраваннем каналаў у гарматных ствалах. Ён быў уражаны вылучэннем вялікай колькасці цеплыні пры гэтай аперацыі. Пачаўшы сумнявацца ў існаванні цеплароду, Румфард вырашыў паставіць шэраг спецыяльных вопытаў. Пры адным з іх у металічнай даўбешцы, змешчанай пад ваду, высвідроўваюць адтуліну з дапамогай тупога свердзела, прыводнага ў рух сілай двух коней. Праз два з паловай гадзіны вада закіпела. «Здзіўленне навакольных, якія ўбачылі, што такая маса вады закіпае без агню, было неапісальна» - успамінаў Румфард. З сваіх вопытаў ён зрабіў выснову, што ніякага цеплароду не існуе, а прычына цеплыні заключаецца ў руху.

У 1799 г. англійскій фізік і хімік Хемфры Дэйві вырабіў новы эксперымент, які таксама сведчыў супраць тэорыі цеплароду. Вопыт Дэйві складаўся ў наступным: пад звон паветранай помпы, адкуль папярэдне было выпампавана паветра, змяшчаліся два кавалкі лёду пры тэмпературы 0 °С. Абодва кавалкі можна было церці адзін пра аднаго пры дапамозе адмысловага гадзіннікавага механізму. Пры трэнні лёд раставаў, прычым тэмпература атрыманай вады апынулася на некалькі градусаў вышэй за 0 °С. З пункту гледжання тэорыі цеплароду гэты вопыт зусім невытлумачальны, паколькі удзельная цеплаёмістасць лёду менш, чым у вады. Адсюль Дэйві заключыў, што цеплыня магла з'явіцца толькі ў выніку руху.

Вопыты Румфарда і Дэйві нанеслі тэорыі цеплароду сакрушальны ўдар.

Гл. таксама

• Флагістон