Прагляд зыходнага тэксту старонкі Цэрынгены

{{Каралеўскі дом|
|прозвішча       =Цэрынгены 
|стан         =
|герб   = CoA Zähringen Family.svg 
|шырыня герба        = 200px
|родапачынальны дом   =
|тытулы        =герцагі Карынтыі і маркграфы Вероны (1061—1077),<br />
герцагі Швабіі (1092—1097),<br />
герцагі Цэрынген (1097—1218),<br />
герцагі Бургундыі (1127—1218),<br />
герцагі Тэкскія (1187—1432),<br />
маркграфы (з 1112), курфюрсты (з 1803), вялікія герцагі Бадэна (1806 - 1918)
|заснавальнік        =[[Бертольд I (герцаг Карынтыі)|Бертольд I]]
|апошні кіраўнік    =[[Фрыдрых II (вялікі герцаг Бадэнскі)|Фрыдрых II]]
|цяперашні глава   =[[Максіміліян, маркграф Бадэнскі|Максіміліян Бадэнскі (нар. 1933)]]
|год заснавання =XI ст.
|спыненне роду=
|зрушэнне     =
|нацыянальнасць   =
|малодшыя лініі =
|Rodovid =Цэрынгены
}}
[[File:Map Kingdom Arelat EN.png|thumb|Герцагства Цэрынгенаў на карце Арэлата XII стагоддзя]]
'''Цэ́рынгены''' ({{lang-de|Zähringer}}) — старажытны нямецкі ([[Швабы|швабскі]]) род з [[Швабія|Швабіі]], прадстаўнікі якога былі [[герцаг]]амі [[Карынтыя (герцагства)|Карынтыі]] і [[маркграф]]амі [[Верона|Вероны]] (1061—1077), герцагамі [[Герцагства Швабія|Швабіі]] (1092—1097), герцагамі Цэрынгенскімі (1097—1218), намеснікамі ({{iw|рэктар (палітыка)|рэктарамі||Rector (politics)}}) і герцагамі [[Бургундскае каралеўства (Арэлат)|Бургундыі]] (1127—1218) і герцагамі Тэкскімі (1187—1432), а таксама кіраўнікамі (з 1112 года маркграфамі, з 1803 года [[курфюрсты|курфюрстамі]], з 1806 года [[вялікі герцаг|вялікімі герцагамі]]) [[Бадэн]]а (да 1918 года).

== Узвышэнне Цэрынгенаў ==
[[Выява:Baden-Baden 10-2015 img16 view to Burg Hohenbaden.jpg|thumb|left|200px|Замак [[Гогенбадэн]]]]

Цэрынгены прыпісвалі сабе паходжанне ад швабскага герцага [[Эрхангер (герцаг Швабіі)|Эрхангеры]], пакаранага смерцю ў [[917]] годзе каралём [[Конрад I (кароль Германіі)|Конрадам I]], а таксама ад [[Гунтрам Багаты|Гунтрама Багатага]] (пам. пасля 973 года), графа ў [[Брэйсгау]], нібыта агульнага продка як Цэрынгенаў, так і [[Габсбургі|Габсбургаў]].

Першым дакладана вядомым прадстаўніком роду лічыцца Бертольд, ці Бецэлін (пам. 15 ліпеня 1024 года), граф [[Ортэнау]]. Паклаў пачатак магутнасці Цэрынгенаў яго сын граф [[Бертольд II (герцаг Карынтыі)|Бертольд I Барадаты]], які прад’явіў пасля смерці імператара [[Генрых III (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыха III]] прэтэнзіі на абяцанае яму нібыта Генрыхам швабскае герцагства. Удава Генрыха, імператрыца [[Агнеса дэ Пуацье|Агнеса]], аддала гэты [[феод|лен]] [[Рудольф Швабскі|Рудольфу Швабскаму]] і зрабіла Бертольда замест гэтага герцагам [[Карынтыя (герцагства)|Карынтыі]] і маркграфам [[Верона|Вероны]] ([[1061]] год). Аднак Бертольд не змог замацавацца ў Карынтыі і перайшоў на бок ворагаў франконскага дому, падтрымаўшы кандыдатуру на нямецкі прастол герцага Рудольфа Швабскага. За гэта ён быў пазбаўлены [[Генрых IV (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыхам IV]] карынтыйскага і веронскага ленаў ([[1072 год]], канчаткова ў [[1077]] годзе).

Са смерцю Бертольда I у [[1078]] годзе род Цэрынгенаў падзяліўся на дзве лініі: бадэнскую, якая захавалася да нашых дзён, і цэрынгенскую, дзве галіны якой згаслі ў [[1218]] і [[1439]] гадах. Старэйшы сын Бертольда, [[Герман I (маркграф Вероны)|Герман I Святы]] (пам. 25 красавіка [[1074]] года), які насіў тытул маркграфа веронскага, набыў праз шлюб бадэнскія ўладанні. Яго сын [[Герман II (маркграф Бадэна)|Герман II]] (пам. 7 кастрычніка 1130 года) з 1112 года называўся маркграфам [[Бадэн]]а. Нашчадкі Германа II кіравалі Бадэнам да [[1918]] года.

Малодшы сын Бертольда I, [[Бертольд II (герцаг Цэрынген)|Бертольд II]], які атрымаў у спадчыну землі ў Брэйсгау, спачатку працягваў варожую палітыку ў адносінах да франконскага дому. Ён ажаніўся ў 1079 годзе з дачкой антыкараля Рудольфа, герцага Швабіі, і пасля смерці Рудольфа ([[1080]] год) і яго сына [[Бертольд I Рэйнфельдэнскі|Бертольда I Рэйнфельдэнскага]] ([[1090]] год) абвясціў сябе герцагам Швабіі ([[1092]] год). Тым самым ён уступіў у канфлікт з [[Фрыдрых I (герцаг Швабіі)|Фрыдрыхам I Гогенштаўфенам]], герцагам Швабіі з [[1079]] года і верным прыхільнікам [[Генрых IV (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыха IV]]. Канфлікт Цэрынгенаў з [[Гогенштаўфены|Гогенштаўфенамі]] цягнуўся, то разгараючыся, то згасаючы, яшчэ амаль сто гадоў.

== Герцагі Цэрынгенскія ==
[[File:Droysens-25a.jpg|thumb|Герцагства Цэрынген на мяжы XII і XIII стагоддзяў (граніцы абведзены чырвоным)]]
У [[1097]] Бертольд II прымірыўся з імператарам: ён адмовіўся ад прэтэнзій на швабскае герцагства, захаваўшы герцагскі тытул і ўладанні ў Брэйсгау; акрамя таго Генрых IV даў яму званне імперскага фохта ў [[Тургау]] і Цюрыху, а неўзабаве фохцкая ўлада Цэрынгенаў распаўсюдзілася на ўсю ўсходнюю [[Бургундыя|Бургундыю]] (цяперашняя [[Швейцарыя]]). Па назве сваёй рэзідэнцыі Бертольд II стаў называцца герцагам Цэрынгенам. Новае герцагства, хоць і вылучанае са складу Швабіі, не прызнавалася сучаснікамі раўназначным старым [[племянныя герцагствы|племянным герцагствам]]. [[Атон Фрайзінгскі]] пісаў, што Цэрынгены не маюць сапраўднага герцагства і валодаюць толькі пустым тытулам, хоць у іншых адносінах не саступаюць найбольш уплывовым родам Германіі («Дзеянні Фрыдрыха Барбаросы», I, 9). [[Выява:Stammbaum Baden.jpg|left|thumb|Радаводнае дрэва Цэрынгенаў]]

Спадчыннікам Бертольда II стаў яго сын [[Бертольд III (герцаг Цэрынген)|Бертольд III]] (герцаг Цэрынген у [[1111]]—[[1123]]), які заставаўся верным імператару [[Генрых V (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыху V]]. Яго брат і пераемнік, [[Конрад фон Цэрынген|Конрад]] (герцаг Цэрынген у [[1123]]—[[1152]]) заняў бок караля [[Лотар II (кароль Германіі)|Лотара]] і [[Вельфы|Вельфаў]] у барацьбе супраць [[Гогенштаўфены|Гогенштаўфенаў]]. За гэта Конрад атрымаў ад караля [[Верхняя Бургундыя|Верхнюю Бургундыю]] (пасля [[Франш-Кантэ]]) і стаў называцца намеснікам (рэктарам) і герцагам [[Бургундскае каралеўства (Арэлат)|Бургундыі]] ([[1127]]); але Бургундыю прыйшлося заваёўваць у мясцовых князёў, а радавыя землі Цэрынгенаў у Брэйсгау падвергліся нападу з боку Штаўфенаў.

[[File:Schweiz Frühmia Adel.svg|thumb|Уладанні Цэрынгенаў у XIII стагоддзі (зялёным колерам)]]
[[Бертольд IV фон Цэрынген|Бертольд IV]] (герцаг Цэрынген у [[1152]]—[[1186]]) прымірыўся з [[Фрыдрых Барбароса|Фрыдрыхам Барбаросам]], прыняў удзел у італьянскіх паходах імператара і атрымаў ад яго імперскі бургундскі лен ([[1152]]) і фогтства ў [[жэнева|Жэневе]], [[Лазана|Лазане]] і [[Сьён]]е ([[1156]]). Наступны канфлікт з Фрыдрыхам Барбаросай завяршыўся іх прымірэннем у [[1166]]. Пазней Бертольд IV кансалідаваў уладанні Цэрынгенаў, заснаваў многія гарады і набыў фохцтва ў [[Цюрых]]у ([[1173]]).

Пасля смерці [[Бертольд IV фон Цэрынген|Бертольда IV]] яго землі былі падзелены паміж сынам, [[Бертольд V (герцаг Цэрынген)|Бертольдам V]], і братам, [[Адальберт I фон Цёк|Адальбертам]] (пам. пасля 1195), якія з 1187 года насілі тытул герцага Тэкскага.

[[Бертольд V (герцаг Цэрынген)|Бертольд V Багаты]] (герцаг Цэрынген у [[1186]]—[[1218]]) значна ўмацаваў уладу Цэрынгенаў у Бургундыі. Ён нажыў велізарны стан. Сваю кандыдатуру на імперскі прастол пасля смерці [[Генрых VI (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі)|Генрыха VI]] Бертольд V саступіў [[Філіп Швабскі|Філіпу Швабскаму]] за 11000 марак срэбра. Ён пачаў перабудову знакамітага [[фрайбургскі мюнстэр|фрайбургскага сабора]], заснаванага яго дзедам Конрадам, каб стварыць пахавальню для свайго роду, але сабор так і застаўся недабудаваным, калі Бертольд V памёр, не пакінуўшы нашчадкаў мужчынскага полу. Бургундскія імперскія лены перайшлі да імператара (пры гэтым [[Цюрых]] і [[Берн]] сталі вольнымі імперскімі гарадамі), а ўладанні ў Брэйсгау, Швабіі, Шварцвальдзе і Швейцарыі — па жаночай лініі да графаў Урах і [[Кібург]]. Уладанні графаў Кібург былі ў другой палове XIII стагоддзя атрыманы па спадчыне [[Габсбургі|Габсбургамі]].

== Герцагі Тэкскія ==
{{таксама|Тэкскі дом}}
Род герцагаў Тэкскіх падзяліўся ў канцы XIII стагоддзя на лініі Оберндорф і Авен. Першая з іх вельмі збяднела і спынілася ў [[1363]]. Фрыдрых IV (пам. [[1390]]) з лініі Авен набыў Міндэльгайм (1365) і прадаў Обернсдорф графам [[Гоэнберг]]а ([[1374]]), а [[Замак Тэк|Тэк]] — графам [[Вюртэмберг]]а (1381). Род згас са смерцю сыноў Фрыдрыха IV Ульрыха (пам. 7 сакавіка 1432), апошняга герцага Тэкскага, і Людвіга (пам. 19 жніўня 1439), патрыярха [[Аквілея|Аквілеі]].

== Бадэнскі дом ==
{{See also|Спіс кіраўнікоў Бадэна}}
З сярэдзіны XII да пачатку XVI стагоддзя бадэнскія ўладанні Цэрынгенаў былі падзелены паміж старэйшай лініяй (уласна [[Бадэн (маркграфства)|Бадэнскай]]) і малодшай ([[Маркграфства Бадэн-Гахберг|Гахбергскай]]). Маркграфы Гахбергскія, часткай уладанняў якіх (нароўні з уладаннем [[замак Рэтэльн|Рэтэльн]] пад Базелем) было [[Нёўшатэль (княства)|княства Ноенбургскае]], атрыманае ў спадчыну пасля [[Арлеанскі дом|Арлеанскім домам]] (гл. [[Лангвілі]]), былі цесна звязаны з Бургундыяй і нярэдка былі на службе ў [[Бургундская галіна дынастыі Валуа|Бургундскага дому]].
[[Выява:Schloss Rastatt Ehrenhof.jpg|thumb|450px|[[Раштацкая рэзідэнцыя|Рэзідэнцыя маркграфаў Бадэн-Бадэнскіх у Раштаце]]]]
[[Выява:Karlsruhe-Schloss-meph666-01.jpg|thumb|450px|[[Палац Карлсруэ|Рэзідэнцыя маркграфаў Бадэн-Дурлахскіх у Карлсруэ]]]]

Глава старэйшай лініі, маркграф [[Крыстаф I (маркграф Бадэна)|Крыстаф I]] (1453—1527), падзяліў у 1515 годзе свае ўладанні паміж сынамі [[Бернхард III (маркграф Бадэн-Бадэна)|Бернхардам]] ([[Бадэн-Бадэн (маркграфства)|Бадэн-Бадэн]]), [[Філіп I (маркграф Бадэна)|Філіпам]] ([[Бадэн-Шпонгайм]]) і [[Эрнст (маркграф Бадэн-Дурлаха)|Эрнстам]] ([[Бадэн-Дурлах]]). У Філіпа не было спадчыннікаў мужчынскага полу, а «бернардзінская» лінія Цэрынгенаў (нашчадкі Бернарда IV) згасла ў 1771 годзе. Найбліжэйшым сваяком апошняга маркграфа Бадэн-Бадэна быў [[Людовік дэ Бурбон (герцаг Арлеанскі)|герцаг Арлеанскі]], але паводле сямейнага пагаднення ўсе ўладанні Цэрынгенаў атрымаў у спадчыну глава «эрнесцінскай» лініі — маркграф Бадэн-Дурлаха, [[Карл Фрыдрых Бадэнскі]] (1728—1811).

У перыяд [[напалеонаўскія войны|Напалеонаўскіх войнаў]] дзякуючы лаяльнасці [[Напалеон]]у маркграф Бадэнскі павялічыў свой тытул да [[курфюрст]]а (1803) і вялікага герцага Бадэнскага (1806). Свайго [[Карл (вялікі герцаг Бадэнскі)|ўнука і пераемніка]] ён ажаніў са [[Стэфанія дэ Багарнэ|Стэфаніяй Багарнэ]] — траюраднай сястрой прынца [[Яўген Багарнэ|Яўгенія Багарнэ]]. Гэты, на першы погляд, нераўнародны шлюб быў вельмі неадназначна ўспрыняты пры еўрапейскіх дварах, бо бадэнскія прынцэсы (унучкі курфюрста) да гэтага сталі каралевамі-кансортамі Баварыі і Швецыі, а [[Лізавета Аляксееўна|Луіза Марыя Аўгуста]] — расійскай імператрыцай Лізаветай Аляксееўнай, жонкай [[Аляксандр I|Аляксандра I]].

У Стэфаніі Багарнэ і вялікага герцага [[Карл (вялікі герцаг Бадэнскі)|Карла]] не было нашчадкаў мужчынскага полу (хоць пагалоска называе яе сынам загадкавага [[Каспар Хаўзер|Каспара Хаўзера]]), але былі тры дачкі — за шведскім кронпрынцам [[Густаў Шведскі (1799)|Густавам]] (сынам зрынутага [[Густаў IV Адольф|дзядзькі]]), князем [[Карл Антон Гогенцолерн-Зігмарынген|Антонам Гогенцолерн-Зігмарынгенам]] (бацькам [[Караль I|першага румынскага караля]]) і [[Гамільтан, Уільям, 11-ы герцаг Гамільтан|11-м герцагам Гамільтанам]] (бабуля князя Манака, [[Луі II (князь Манака)|Луі II]]). Бадэнскі прастол па чарзе займалі два малодшыя сыны курфюрста Карла Фрыдрыха і іх нашчадства. З падзеннем [[Германская імперыя|Германскай імперыі]] (1918) бадэнскія манархі пазбавіліся кароны.

Сучасныя прадстаўнікі роду займаюць не бліскучыя рэзідэнцыі продкаў у [[Карлсруэ]] і [[Раштат|Раштаце]], а толькі толькі [[Замак Штаўфенберг (Шварцвальд)|замак Штаўфенберг]] у [[Шварцвальд]]зе і [[замак Цвінгенберг]] на [[Некар]]ы. Цяперашні глава Бадэнскага дому, [[Максіміліян, маркграф Бадэнскі|Макс фон Бадэн]] (нар. 1933), — блізкі сваяк грэчаскага і брытанскага манархаў. Яго жонка паходзіць з тасканскай галіны дому [[Габсбург-Латарынгскі дом|Габсбург-Латарынгскіх]].

{|class="graytable"
|+
| width="29%"|[[Выява:Heinrich Lihl 001.jpg|center|156px]]
| width="5%"|
| width="29%"|[[Выява:Elizaveta Alexeevna by Borovikovskiy (1813, Louvre).png|center|170px|.]]
| width="5%"|
| [[Выява:Christoph I of baden 1515 munich.jpg|center|156px]]
|-
| align="center"|Генрых Ліль. Партрэт Георга Аўгуста Бадэн-Бадэнскага (1760)
|
| align="center"|[[Уладзімір Баравікоўскі]]. Партрэт імператрыцы [[Лізавета Аляксееўна|Лізаветы Аляксееўны]] (ур. Луізы Бадэнскай)
|
| align="center"|[[Ганс Бальдунг]]. Партрэт маркграфа [[Крыстаф I (маркграф Бадэна)|Крыстафа Бадэнскага]] (1515)
|}

== Гарады, заснаваныя Цэрынгенамі ==
Цэрынгенамі было заснавана шмат кляштароў, сёл і гарадоў на тэрыторыі сучасных Германіі ([[Бадэн—Вюртэмберг]]) і Швейцарыі, сярод іх [[Фрайбург у Брайсгау|Фрайбург]] у Брэйсгау ([[1120]]) і [[Берн]] ([[1191]]). Геральдычны арол Цэрынгенаў упрыгожвае герб швейцарскага горада [[Нёўшатэль]], якім малодшыя Цэрынгены валодалі ў XV—XVI стагоддзях (гл. [[Нёўшатэльскае княства]]).

== Гл. таксама ==
* [[Дзень Святога Бертольда]] — які адзначаецца ў Швейцарыі дзень памяці Цэрынгенаў.
* У гонар Цэрынгенаў названы астэроід [[(421) Цэрынгія]], адкрыты ў 1896 годзе.
* У гонар Цэрынгенаў названы {{iw|SMS Zähringen|эскадраны браняносец|en|SMS Zähringen}} тыпу «Вітэльсбах».

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{ВТ-ЭСБЕ+|Церингены|[[Арцемій Рыгоравіч Гаталаў-Готліб|Готалов-Готлиб А. Г.]]}}
* ''Семенов И. С.'' «Христианские династии Европы», М., Олма-Пресс, 2002.
* Lexikon der Deutschen Geschichte, Stuttgart: Kröner, 1998

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Цэрынгены| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Германіі]]
[[Катэгорыя:Швабія]]