Прагляд зыходнага тэксту старонкі Эрытрэя

{{Дзяржава
|Беларуская назва=Дзяржава Эрытрэя
|Арыгінальная назва={{lang-ti|ሃገረ ኤርትራ}}<br />{{lang-ar|دولة إرتري}}
|Родны склон=Эрытрэі
|Герб=Coat of arms of Eritrea (or-argent-azur).svg
|Замест герба=
|Сцяг=Flag of Eritrea.svg
|Назва гімна=ኤርትራ ኤርትራ ኤርትራ
|Форма праўлення=[[Часовы ўрад]]
 |lat_dir =N |lat_deg =15 |lat_min =9 |lat_sec = 0
  |lon_dir =E |lon_deg =39 |lon_min =37 |lon_sec = 0
  |region                 = ER
  |CoordScale             =4000000
|На карце=Location Eritrea AU Africa.svg
|Мовы=''няма''; пераважае [[тыгрынья]] і [[Арабская мова|арабская]]
|Дата незалежнасці=[[24 мая]] [[1993]]
|Незалежнасць ад=[[Эфіопія|Эфіопіі]]
|Сталіца=[[Асмара]]
|Найбуйнейшы горад=Асмара
|Пасады кіраўнікоў=Прэзідэнт
|Кіраўнікі=[[Ісаяс Афеворкі]]
|Месца па плошчы=100<!-- з англійскай ВП -->
|Плошча=117,600
|Працэнт вады=0,14
|Месца па насельніцтву=118<!-- з англійскай ВП -->
|Насельніцтва=5 918 000<ref name="cia.gov">https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/er.html</ref>
|Год ацэнкі = 2017
|Шчыльнасць насельніцтва=50,6
|ВУП=10 176 млн <ref name="cia.gov"/>
|Год разліку ВУП=2017
|Месца па ВУП=
|ВУП на душу насельніцтва=1466<ref name="cia.gov"/>
|ІРЧП= {{падзенне}} 0.420 (нізкі)
|Год разліку ІРЧП=2017
|Месца па ІРЧП=179
|Авіякампанія=[[Eritrean Airlines]]
|Валюта=[[Эрытрэйская накфа|накфа]]
|Дамен=[[.er]]
|Тэлефонны код=291
|Часавы пояс=+3
<!--|Примечания=-->
}}
'''Эрытрэ́я''' — краіна ў паўночна-ўсходняй частцы [[Афрыка|Афрыкі]], на ўзбярэжжы [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]]. Мяжуе з [[Судан]]ам на захадзе, [[Эфіопія]]й на поўдні і [[Джыбуці]] на паўднёвым усходзе. У склад Эрытрэі ўваходзяць астравы [[Дахлак]] і [[Ханіш]] у Чырвоным моры. Сталіца — [[Асмара|горад Асмара]]. У 1993 годзе стала незалежнай ад Эфіопіі — другая паводле маладосці пасля [[Паўднёвы Судан|Паўднёвага Судана]] краіна Афрыкі. Мае аднапартыйную палітычную сістэму, сітуацыя з правамі чалавека неаднаразова прызнавалася адной з найгоршых у свеце. Адна з бяднейшых краін свету. Уваходзіць у ААН, [[Афрыканскі Саюз]], з’яўляецца назіральнікам пры [[Ліга арабскіх дзяржаў|ЛАД]]

== Этымалогія == 
Ад грэцкай назвы [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]] (Ἐρυθρὰ Θάλασσα), упершыню ў новы час гэтае імя было ўжыта ў назве калоніі Італьянская Эрытрэя ў 1890 годзе.

== Геаграфія ==
{{main|Геаграфія Эрытрэі}}
[[Выява:Un-eritrea.png|thumb|left|200px|Падрабязная карта Эрытрэі]]
=== Геаграфічнае становішча ===
Эрытрэя — краіна ў паўночна-ўсходняй Афрыцы. На ўсходзе яна абмываецца [[Чырвонае мора|Чырвоным морам]]; мяжуе з [[Джыбуці]], [[Эфіопія]]й і [[Судан]]ам. У склад Эрытрэі ўваходзяць астравы [[Дахлак]] і [[Ханіш]] у Чырвоным моры. Плошча тэрыторыі без уліку астравоў складае 117,6 тыс. кв. км.

=== Прырода ===
Большая частка тэрыторыі краіны ляжыць на [[Эрытрэйскае плато|Эрытрэйскім плато]] [[Эфіопскае нагор’е|Эфіопскага нагор'я]]. На паўднёвым усходзе Эрытрэі знаходзіцца [[упадзіна Афар|ўпадзіна Афар]]. Узбярэжжа Чырвонага мора з’яўляецца верхнім бортам тэктанічнай упадзіны, у якой знаходзіцца мора. Клімат узбярэжжа трапічны пустынны і ў Чырвонае мора не ўпадае ніводнае ракі, што робіць яго ваду надзіва празрыстай. Заходнюю, нагорную, частку краіны закранае непрацяглы сезон даждоў. Гэта зона саванаў з тыповым для Афрыкі жывёльным светам: газелі, страусы, [[вялікі куду|вялікі]] і [[малы куду]], аліўкавы [[бабуін]] і інш. Марскі нацыянальны парк астравоў Дахлак уваходзіць у спіс [[Сусветная спадчына|Сусветнай спадчыны]] ЮНЕСКА.

== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Эрытрэі}}

Разам з [[Джыбуці]], [[Эфіопія]]й, паўночнай часткай [[Самалі]] і ўзбярэжжам [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]] [[Судан]]а, Эрытрэя лічыцца найбольш верагодным месцам, вядомым [[Старажытны Егіпет|старажытным егіпцянам]] як [[Пунт]], што азначае Боская зямля. Старажытныя жыхары Пунта мелі цесныя адносіны з фараонамі Егіпта ў часы [[Сахура|Сахуры]] і [[Хатшэпсут]]. Каралеўства [[Аксум]], што займала большую частку сучаснай Эрытрэі і паўночнай Эфіопіі, была створана падчас першага або другога ст. н.э. У сярэдзіне чацвёртага стагоддзя н.э. Аксум адным з першых у свеце прыняў хрысціянства. У сярэднявеччы вялікая часткі Эрытрэі трапіла пад уладу каралеўства Медры-Бахр. Стварэнне сучаснай Эрытрэі з'яўляецца вынікам каланіяльнага захопу ўзбярэжнай паласы некалькіх царстваў і султанатаў, што ў канчатковым рахунку, прыводзіць да ўтварэння Італьянскай Эрытрэі. Пасля паразы італьянскай каланіяльнай арміі, з 1942 па 1952 год Эрытрэя знаходзілася ў падпарадкаванні ў брытанскай ваеннай адміністрацыі. З 1952 года Эрытрэя, у адпаведнасці з рашэннем [[Генеральная Асамблея ААН|Генеральнай асамблеі ААН]], на працягу 10 гадоў суіснавала з Эфіопіяй у федэрацыі, маючы ўласны парламент; і мусіла ў 1962 годзе атрымаць незалежнасць. Аднак Эфіопія не падпарадкавалася гэтаму рашэнню, распусціла эрытрэйскі парламент і захапіла Эрытрэю. У краіне пачалася ўзброеная барацьба за незалежнасць, што расцягнулася на 30 гадоў.

У [[1993]] годзе войска паўстанцаў увайшло ў сталіцу і быў праведзены рэферэндум, на якім за незалежнасць выказаліся 99,83 % прыняўшых удзел. Атрымаўшы незалежнасць,  Эрытрэя тым самым пазбавіла былую гаспадыню [[Дзяржавы, якія не маюць выхаду да мора|выхаду да мора]]. Напружаныя адносіны паміж Эрытрэяй і Эфіопіяй заставаліся і надалей, што прывяло да ўзброенага канфлікту 1998-2000 гадоў з-за памежных тэрыторый. Актыўныя баі працягваліся два гады. Паводле ацэнак International Crisis Group, за гэты час загінулі ад 70 да 100 тысяч чалавек.

У ліпені 2018 года прэм'ер-міністр Эфіопіі [[Абій Ахмед]] пагадзіўся перадаць спрэчныя зямельныя тэрыторыі Эрытрэі і «пачаць новую эру міру і дружбы». Адразу пасля ўступлення на пасаду ён падпісаў мірную дэкларацыю з Эрытрэяй і такім чынам спыніў 20-гадовую вайну паміж дзвюма краінамі<ref>[https://nashaniva.by/?c=ar&i=239034 nashaniva.by]</ref>.

== Дзяржаўны лад і палітыка ==
{{main|Палітыка Эрытрэі}}
Эрытрэя — рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт. Паводле канстытуцыі павінен абірацца парламентам на 5-гадовы тэрмін. З чэрвеня 1993 прэзідэнт — [[Ісаяс Афеворкі]]. Выбары прэзідэнта дагэтуль не праводзіліся, дата найбліжэйшых выбараў не вызначана. Заканадаўчы орган — аднапалатная Нацыянальная асамблея — 150 дэпутатаў, прызначаных у маі 1997. Выбары былі запланаваны на снежань 2001, але затым адкладзены на нявызначаны час.

Эрытрэя падзяляецца на 6 правінцый.

=== Палітычная сітуацыя і правы чалавека ===
У Эрытрэі толькі [[Аднапартыйная сістэма|адна легальная партыя]] — [[Народны фронт за дэмакратыю і справядлівасць]] (кіраўнік — [[Ісаяс Афеворкі]]). Паводле [[Human Rights Watch]] сітуацыя з правамі чалавека ў Эрытрэі неаднаразова адносілася да ліку найгоршых у свеце. З 1997 прэзідэнтам фактычна забаронена незалежная прэса.

Хоць канстытуцыя і прызнае права свабоды веравызнання, у 2002 Афеворкі дазволіў дзейнасць толькі чатырох цэркваў; астатнія ж — пяцідзясятнікі, сведкі Іеговы — падвергліся пераследванням, а актывісты былі кінутыя ў засценкі турмаў і катаваныя.

З-за абавязковай ваеннай службы, на якую грамадзяне прызываюцца на нявызначаны тэрмін, многія эрытрэйцы пакідаюць краіну.

=== Беларуска-эрытрэйскія адносіны ===
Дыпламатычныя адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Дзяржавай Эрытрэя ўсталяваныя [[11 верасня]] [[1998]] года. Візіты на вышэйшым і высокім узроўнях не ажыццяўляліся. Дагаворна-прававая база двухбаковых адносін адсутнічае. У 2004 годзе тавараабарот сфарміраваны беларускім экспартам (шыны) на суму 56 тыс. долараў ЗША.

== Насельніцтва ==
{{main|Насельніцтва Эрытрэі}}
[[File:Population pyramid of Eritrea 2016.png|thumb|Полава-ўзроставая піраміда Эрытрэі, 2016]]
Агульны гадавы прырост — 0,85 % (2017). [[Фертыльнасць]] — 4 нараджэнні на жанчыну (2017). Высокі натуральны прырост суправаджаецца міграцыйным адтокам (-1,39 % у 2017). Працягласць жыцця дастаткова высокая для Трапічнай Афрыкі — 62,7 гадоў у мужчын, 67,8 года ў жанчын (2017). Заражанасць вірусам імунадэфіцыту ([[ВІЧ]]) — 0,6 % (па ацэнцы 2017 года)<ref name="cia.gov"/>.

Грамадства краіны з'яўляецца этнічна неаднастайным. Паводле ўрадавых дадзеных у Эрытрэі налічваецца дзевяць этнічных груп<ref>[http://www.eritrean-embassy.se/about-eritrea/culture/ Eritrean Culture] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131113175050/http://www.eritrean-embassy.se/about-eritrea/culture/ |date=13 лістапада 2013 }}. 
Embassy of The State of Eritrea</ref>. Незалежны перапіс ніколі не праводзіўся, аднак лічыцца, што народнасць [[тыграі]] складае каля 55 % ад усяго насельніцтва краіны. Другой паводле колькасці насельніцтва з'яўляецца народнасць [[тыгрэ, народ|тыгрэ]], якая складае каля 30 % насельніцтва. Гэтыя народнасці складаюць асноўную частку пераважна [[семіцкія мовы|семіцкамоўнага]] насельніцтва Эрытрэі. Большая частка астатняга насельніцтва належыць да іншых (пераважна, кушыцкіх) афраазійскіх моўных супольнасцей, маюцца нілоцкія меншасці. Рэлігіі — [[іслам]] 50 %, [[хрысціянства]] ([[Эрытрэйская праваслаўная царква|хрысціяне-монафізіты]] 30 %, [[каталікі]] 13 %, [[пратэстанты]] 5 %). Пісьменнасць — 70 % мужчын, 48 % жанчын (па ацэнцы 2003 года).

Гарадское насельніцтва — 23 % (2017). Буйнейшая агламерацыя — Асмэра (563 тыс.), іншыя гарады — Керэн (75 тыс.) і Масауа (23 тыс.)<ref>http://www.geonames.org/ER/largest-cities-in-eritrea.html</ref>

== Эканоміка ==
[[File:Sea Salt (8529062764).jpg|thumb|left|Здабыча марской солі паблізу Масауа]]
Эрытрэя працягвае заставацца адной з найбяднейшых дзяржаў свету. Яе ВУП на душу насельніцтва дагэтуль меншы за 1500 долараў. Эканоміка Эрытрэі перажыла значны рост у апошнія гады, пра што сведчыць павелічэнне ВУП у кастрычніку [[2012]] года на 7,5 % ў параўнанні з [[2011]] годам<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?  pr.x=53&pr.y=13&sy=2010&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=643&s=NGDP_R%2CNGDP_RPCH%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDP_D%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH&grp=0&a= Report for Selected Countries and Subjects: Eritrea]. Imf.org</ref>. У 2015-2017 назіраўся значны ўстойлівы рост ВУП — 3-5 %.<ref name="cia.gov"/> Асноўнай прычынай нядаўняга росту эканомікі краіны з'яўляецца пачатак распрацоўкі здабычы [[золата]] і [[серабро|серабра]] ў шахце Біша і вытворчасць [[цэмент]]у на цэментавым заводзе ў [[Масава|Масаве]]<ref>[http://www.afdb.org/en/countries/east-africa/eritrea/eritrea-economic-outlook/ Eritrea Economic Outlook — African Development Bank]. Afdb.org.</ref>.

У гарадах працуе некалькі [[ТЭЦ]] на імпартным паліве агульнай магутнасцю 141 тыс. кВт, толькі 32 % насельніцтва маюць магчымасць карыстацца электрычнасцю. Наладжана прамысловая здабыча солі з марской вады. Працуюць прадпрыемствы харчовай прамысловасці. Заводы паліўнай, тэкстыльнай, абутковай прамысловасці належаць узнаўленню. Шырока распаўсюджана саматужная прамысловасць.

80 % насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы, што дае ўсяго 11,7 % ВУП. Краіна адчувае востры недахоп урадлівых зямель, у тым ліку з-за інтэнсіўнага працэсу эрозіі глеб. Апрацоўваюцца ўсяго каля 5 % тэрыторыі. Вырошчваюць бананы, бульбу, кукурузу, кунжут, гародніну, папаю, проса, пшаніцу, сорга, тэф, бавоўну, цытрусавыя і інш. Развіваецца рыбалоўства (анчоус, ласось, сардзіны, тунец, марскі шчупак). Краіны Еўрапейскага саюза і Японія аказваюць краіне фінансавую дапамогу для развіцця рыбнай гаспадаркі.

У 2016 годзе 95 % экспарту прыходзілася на  руды каляровых металаў: медзь (42%), цынк (10%), каштоўныя металы (42%, у тым ліку 25 % золата). Траціну імпарту склалі прадукты харчавання<ref>http://atlas.cid.harvard.edu/explore/?country=69&partner=undefined&product=undefined&productClass=HS&startYear=undefined&target=Product&tradeDirection=import&year=2016</ref>

Грашовая адзінка — [[Эрытрэйская накфа|накфа]] (= 100 цэнтаў). Уведзена ў абарот у лістападзе 1997 г. У 1993—1997 гадах у абароце знаходзіўся эфіопскі [[быр]]<ref>Абрамова И. О., Васильев А. М.. Страны Африки. М.: Институт Африки РАН, 2002. С. 222.</ref>.

== Транспарт ==
[[Выява:Eritrea Train Mountain Tunnel.jpg|280px|thumb|Чыгуначны тунэль на [[Эрытрэйскае плато|Эрытрэйскім плато]]]]
Рух на аўтамабільных дарогах правабаковы. Дзейныя міжнародныя правы кіроўцы. Варта адзначыць, што ў некаторых абласцях рух ноччу забаронены.

== Культура ==
Культура Эрытрэі ў значнай ступені вызначаецца становішчам краіны на ўзбярэжжы Чырвонага мора. Адной з самых вядомых частак культуры краіны з'яўляецца [[кава]]вая цырымонія<ref>[http://www.networkafricaonline.com/eritrea-coffee-cere.htm It’s coffee time] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111004094605/http://www.networkafricaonline.com/erit |date=4 кастрычніка 2011 }}. Network Africa Online</ref>.

== Спорт ==
[[Футбол]] і [[веласіпедны спорт]] з'яўляюцца найбольш папулярнымі відамі спорту ў Эрытрэі. Мясцовыя лёгкаатлеты паспяхова выступаюць на міжнародных спаборніцтвах па бегу на доўгія дыстанцыі.

== Гл. таксама ==
* [[Італьянская Усходняя Афрыка]]

{{зноскі}}

{{Commonscat|Eritrea}}

{{краіна ў тэмах
|краіна      = Эрытрэя
|краіны      = Эрытрэі
|краіне      = Эрытрэі
|выява = {{сцяг Эрытрэі|35px}}
}}
{{Краіны ў Чырвонага мора}}
{{Афрыканскі саюз}}
{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Эрытрэя| ]]