Кюль-тэгін

Кюль
Кюль
	Кюльтэгін; стар. цюрк.: 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤
	; Бюст Кюль-тэгіна, знойдзены на магільніку Хёшо-Цайдам, у Хашааце Архангайскага аймака, у даліне ракі Архон. Знаходзіцца ў Нацыянальным музеі Манголіі.
Дата нараджэння	684
Дата смерці	27 лютага 731 (46–47 гадоў)
Месца смерці	Ötüken[d];
Бацька	Ilterish Qaghan[d]
Грамадзянства	Second Turkic Khaganate[d];
Прыналежнасць	Другі ўсходнецюркскі каганат
Званне	Тархан (пасмяротна)
Бітвы/войны	Бітва пры Болчу; Сагдыйскі паход; Бітва пры Ідук-Баш; Бітва пры Мін-Ша; Бітва ў даліне Сонга; Трансаксіянскі паход; Бітва пад Ташкентам (713)
Сувязі	Эльтэрыш-каган (бацька); Іль-Більга Хатун (маці); Більгэ-хан (брат)

Кюль-тэгін (стар. цюрк.: 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤, Kültegin^[1]; кіт.: 闕特勤^[2], піньінь: Quètèqín, Уэйд–Джайлз: chüeh-t'e-ch'in) — палкаводзец і суправіцель Другога ўсходнецюрксага каганата. Праславіўся як гераічны воін і ўдзельнік мноства ваенных паходаў, якія забяспечылі цюркам гегемонію ў Цэнтральнай Азіі.

Імя[правіць | правіць зыходнік]

Наджыб Асім (1921) транскрыбаваў імя як «köl» (кёль), грунтуючыся на этымалогіі караханідскага філолага Махмуда Аль-Кашгары (XI ст.), які трактаваў значэнне імя як «возера, мора». В. Радлаў запісаў імя як «kül» (кюль), з такім чытаннем згаджаліся Томсэн (1896), Малаў (1951) і Тэкін (1968). У кітайскіх крыніцах імя запісваецца іерогліфам 闕 (què).^[3]

Жыццяпіс[правіць | правіць зыходнік]

Годам нараджэння Кюля лічыцца 684. Ён быў другім сынам Эльтэрыш-кагана, заснавальніка другога Цюркскага каганата, і малодшым братам Більгэ-хана. Кюль меў сем гадоў, калі памёр яго бацька. Спавядаў тэнгрыянства.

Падчас праўлення Капаган-кагана Кюль-тэгін і яго старэйшы брат заслужылі рэпутацыю дзякуючы сваёй ваеннай доблесці. Яны разграмілі енісейскіх кіргізаў, цюргешаў і карлукаў, пашырыўшы тэрыторыю каганата аж да Жалезных Варот на поўдзень ад Самарканда. Яны таксама падпарадкавалі сабе ўсе дзевяць плямёнаў такуз-агузаў.

У 705 годзе войскі Туджуэ пад камандаваннем Більгэ-хана ўвайшлі ў Лін'у, разграміўшы Шачжа Чжуньі. Кюль-тэгін камандаваў падраздзяленнем у баі, у якім страціў трох коней.^[1]

У 710 разам з Таньюкукам і Більгэ-ханам уварваўся з цюркскім войскам у Хакасію, прычыніўшы паразу кіргізам.

У 711 годзе ён удзельнічаў у пагібельнай для цюргешаў бітве пры Болчу.^[4]

У 713 годзе разам з братам і дзядзькам удзельнічаў у падпарадкаванні плямёнаў карлукаў.^[4]

У 716 годзе пасля смерці Капаган-кагана яго сын Інэль-каган паспрабаваў незаконна ўзысці на трон, ігнаруючы традыцыйны закон аб бакавым (брацкім) успадкоўванні, але Кюль-тэгін перашкодзіў яму. Ён сабраў войска, напаў і забіў Інэля, ягонага брата Элетміша і іхніх давераных паслядоўнікаў. Кюль пасадзіў на трон свайго старэйшага брата Більгэ-хана і ўзяў сабе тытул «шад», эквівалент галоўнакамандуючага войскам.

Смерць[правіць | правіць зыходнік]

Кюль-тэгін раптоўна памёр 27 лютага 731 года. Цырымонія пахавання Кюль-тэгіна адбылася 1 лістапада 731 года, а Більгэ-каган даў свайму брату пасмяротнае імя Інанчу Апа Ярган Тархан (стар. цюрк.: 𐰃𐰤𐰨𐰆:𐰯𐰀:𐰖𐰺𐰍𐰣:𐱃𐰺𐰴𐰣). У яго гонар быў створаны шырокі пахавальны комплекс, важную частку якога склаў шэраг балбалаў — выяваў забітых ворагаў.

У 1889 годзе расійскім даследчыкам М. М. Ядрынцавым ва ўрочышчы Хөшөө Цайдамын знойдзена стэла-эпітафія Кюль-тэгіну. Яна змяшчае надпісы на старажытнацюркскай і кітайскай мовах, вядомыя як архонскія надпісы.^[5] Надпісы дэшыфраваны ў 1893 годзе дацкім навукоўцам прафесарам Вільгельмам Томсэнам. Помнік змяшчае цэнныя гістарычныя звесткі і дае багаты мовазнаўчы матэрыял. Таксама Кюль-тэгін згадваецца і на стэле ў суседнім урочышчы, ўзведзенай у памяць аб Більгэ-хане.

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

Памятная банкнота Казахстана, прысвечаная Кюль-тэгіну.

Ролю Кюль-тэгіна выконвае акцёр Хам Сок Хун у карэйскім серыяле «Тэ Джо-ён»^[en].

Зноскі

↑ ^а ^б Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG
↑ Памылкова 阙特勒 Quètèlè.
↑ (англ.) Lars Laamann, рэд. (1991). Central Asiatic Journal. Vol. 35. p. 48.
↑ ^а ^б (тур.) Ahmet., Taşağil (1995–2004). Gök-Türkler. Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu (Turkey). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975161113X. OCLC 33892575.
↑ (ням.) Sören Stark, Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien (Nomaden und Sesshafte, Band 6), Reichert: Wiesbaden 2008, pp. 76–78.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

(руск.) Мелиоранский П. М. (руск.) (бел. Памятник в честь Кюль Тегина. СПб., 1899.
(руск.) Малов С. Е. (руск.) (бел. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования, М.; Л., 1951.
(англ.) Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana University Uralic and Altaic Series, vol. 69. Bloomington/The Hague: Mouton, 1968.
(кіт.) 新疆维吾尔自治区民族事务委員会、新疆民族辞典，乌鲁木齐：新疆人民出版社，1995 [Народны камітэт меншасцяў Сіньцзян-Уйгурскай аўтаномнай акругі, Энцыклапедычны слоўнік малалікіх народаў Сіньцзяна, Урумчы: Сіньцзянская народная выдавецкая кампанія, 1955].

Знешнія спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

[:0-1] а ^б Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG

[2] Памылкова 阙特勒 Quètèlè.

[3] (англ.) Lars Laamann, рэд. (1991). Central Asiatic Journal. Vol. 35. p. 48.

[:1-4] а ^б (тур.) Ahmet., Taşağil (1995–2004). Gök-Türkler. Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu (Turkey). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975161113X. OCLC 33892575.

[5] (ням.) Sören Stark, Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien (Nomaden und Sesshafte, Band 6), Reichert: Wiesbaden 2008, pp. 76–78.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Слоўнікі і энцыклапедыі	Вялікая расійская (старая версія)
Нарматыўны кантроль	LCCN: no2009161256 · VIAF: 101499077