Судовы працэс над салемскімі ведзьмамі

Зала суда, ілюстрацыя 1876 года.

Паляванне на салемскіх (сейлемскіх) ведзьмаў — адно з самых вядомых паляванняў на ведзьмаў у гісторыі: судовы працэс, які праходзіў у новаангліскім горадзе Сейлем (Салем) з лютага 1692 па май 1693 года. Па абвінавачванні ў вядзьмарстве 14 жанчын і 5 мужчын было павешана, адзін мужчына быў раздушаны камянямі, і ад 175 да 200 чалавек — заключана ў турму (не менш за пяць з іх памерлі).

Сацыяльны фон

Вёска Сейлем была адным з першых паселішчаў, заснаваных пурытанамі з ліку англійскіх перасяленцаў; яна пачала сваё існаванне ў 1626 годзе. Затым побач з ёй з’явіўся горад Сейлем. Завадатары салемскага працэсу і большая частка абвінавачаных пражывалі ў вёсцы Сейлем, судовы працэс праходзіў у горадзе Сейлеме. У цяперашні час вёска стала прыгарадам горада і носіць назву Данверс.

Павелічэнне насельніцтва спараджала спрэчкі паміж суседзямі і членамі сем’яў за права валодання зямлёй, асабліва на мяжы пражывання пасяленцаў, дзе эканоміка была заснавана на фермерскай гаспадарцы. Неспрыяльныя ўмовы надвор’я або хваробы раслін маглі прывесці да страты гадавога ўраджаю. Ферма, якая магла забяспечыць існаванне сярэдняй па памеры сям’і, ужо не магла забяспечыць гэтага наступным пакаленням. Гэта падахвочвала фермераў прасоўвацца далей, захопліваючы землі карэнных жыхароў — індзейцаў, што сустракала супрацьдзеянне з боку апошніх. У студзені 1692 года суседскі з Сейлемам горад Ёрк быў атакаваны індзейцамі, у выніку мноства яго жыхароў загінулі або былі захопленыя ў палон.

Пурытане былі рэлігійна-фанатычнымі людзьмі, што адбівалася на спосабах выхавання дзяцей: любыя тыповыя дзіцячыя заняткі, гульні і цацкі лічыліся бескарыснымі і забараняліся. Заахвочваліся толькі тыя заняткі, у якіх дзеці капіявалі дарослых і вучыліся чамусіці, што можа спатрэбіцца ў дарослым жыцці: хлопчыкі маглі паляваць, лавіць рыбу, даследаваць лес, яны часта з малых гадоў станавіліся вучнямі цесляроў і кавалёў, у той час як дзяўчынак вучылі прасці, гатаваць, шыць, ткаць.

Любыя бедствы і нягоды (напрыклад, страту ўраджаю, хатняй жывёлы, смерць дзяцей, землятрасенне, дрэннае надвор’е або напад індзейцаў) пурытане тлумачылі божым гневам. Па паданнях пурытан, кожнаму чалавеку ад нараджэння наканавана, яго душа павінна трапіць у рай або ў пекла. Пурытане шукалі ў бачным ім свеце знакі, якія маглі паказваць на волю Бога. Пры гэтым пурытане былі строгімі пратэстантамі і адмаўлялі класічныя атрыбуты каталіцтва: абразы, мошчы святых (і само шанаванне святых, а такім чынам, і іх заступніцтва), святую ваду і іншае, таму лічылі, што не могуць абараніць сябе нічым, акрамя ўласных малітваў. У 1641 годзе англійскім заканадаўствам, якому падпарадкоўваліся перасяленцы, вядзьмарства было абвешчана крымінальным злачынствам; ва ўяўленнях амерыканскіх пурытан адной з галоўных прычын бедстваў сталі ведзьмы (уяўленне аб тым, што пагроза зыходзіць менавіта ад ведзьмаў, было звязана з перакананнем, што жанчыны больш юрлівыя і лягчэй паддаюцца ўплыву д’ябла, чым мужчыны), а калі малітвы ад ведзьмаў не дапамагалі, то нічога не заставалася, акрамя як заняцца іх фізічным знішчэннем.

У невялікім горадзе, якім у той час з’яўляўся Сейлем, было цяжка захоўваць сакрэты, а меркаванне людзей пра суседзяў часцяком было заснавана на чутках і забабонах, якія прымаліся за ісціну.

Прычына і ход судовага працэсу

У студзені 1692 года ў дачкі пастара Сэмюэла Пэрыса — 9-гадовая Элізабэт Пэрыс (нар. 28 лістапада 1682 года) і яго пляменніцы — 11-гадовай Эбігейл Уільямс (нар. 12 ліпеня 1680 года) з’явіліся сімптомы невядомай хваробы: дзяўчынкі крычалі, выдавалі дзіўныя гукі, хаваліся пад мэбляй, а іх целы прымалі незвычайныя позы. Таксама дзеці скардзіліся на тое, што адчуваюць, быццам хтосьці ўвесь час коле іх шпількай і нажом; калі Пэрыс спрабаваў чытаць пропаведзь, яны затыкалі вушы.

Доктар Уільям Грыгс вырашыў, што прычынай хваробы стала ўздзеянне ведзьмы. У сваёй развазе ён абапіраўся на працу выпускніка Гарвардскага каледжа і святара Паўночнай царквы Бостана Котана Мэзера «Memorable Providences, Relating to Witchcrafts and Possessions» (1689), дзе сказана, што ў 1688 годзе ў Бостане нейкая жанчына ірландскага паходжання, якая працавала прачкай, была абвінавачаная ў вядзьмарскім уздзеянні на дзяцей працадаўцы і пакараная праз павешанне.

Дзяўчынкі паказалі на меркаваную ведзьму — дзяўчыну па імі Цітуба, былую служанкай-рабыняй у доме Пэрысаў. Па адных крыніцах, Цітуба была негрыцянкай і мела афрыканскае паходжанне, па іншых — была індыянка. Па словах дзяўчынак, яна распавядала ім пра вядзьмарства. Неўзабаве колькасць хворых дзяўчынак і дзяўчат павялічылася, у прыватнасці, захварэла 12-гадовая Эн Патнам.

Арышты

«Ведзьмін дом» у Салеме (пабудаваны не пазней 1642 года, тут жыў суддзя Корвін, які адправіў на эшафот 19 «ведзьмаў»).

1 сакавіка 1692 года па іх паказаннях былі арыштаваныя 3 жанчыны: Цітуба, Сара Гуд і Сара Осбарн. Падазраваныя былі дапытаныя і падвергнуты агляду ў пошуках прыкмет, якія б паказвалі на тое, што яны з’яўляюцца ведзьмамі. Усе тры жанчыны былі зручнымі мэтамі для абвінавачванняў: Цітуба мела нетытульную нацыянальнасць, Сара Гуд была жабрачкай, а Сара Осбарн — адзінокай цяжкахворай удавой, уцягнутай да таго ж у судовую спрэчку з пурытанамі. Жанчыны доўгі час не наведвалі царкву. У іх не было абаронцаў, і грамадская думка схілялася да таго, што абвінавачванні справядлівыя.

У сакавіку былі праведзены іншыя арышты: 4-гадовая дачка Сары Гуд Дораці была дапытаная і па дзіцячай наіўнасці, спадзеючыся апынуцца побач з маці, якая ўжо знаходзілася ў турме, заявіла, што нібыта з’яўляецца ведзьмай, пасля чаго была змешчана ў турму; грунтуючыся на заяве дзяўчынкі, суддзі абвясцілі ведзьмай і яе маці. Таксама былі арыштаваныя Марта Коры, Рэбека Нерс і Рэйчел Клінтан. Марта Коры была арыштаваная толькі таму, што з самага пачатку не давярала словам дзяўчынак і з насмешкай ставілася да суду, тым самым звярнуўшы на сябе ўвагу. Тым не менш гэтыя абвінавачванні ўжо занепакоілі грамадства, паколькі Коры і Нерс, у адрозненне ад першых трох арыштаваных, былі дбайнымі прыхаджанкамі царквы.

У красавіку былі арыштаваныя Сара Клойс (сястра Рэбекі Нёрс), Элізабэт Проктар і яшчэ некалькі жанчын. Таксама ўпершыню па гэтай справе былі арыштаваныя некалькі мужчын: муж Элізабэт Проктар Джон Проктар, муж Марты Коры Жыль Коры і былы пастар Джордж Бероўз.

10 мая 1692 года Сара Осбарн памерла ў турме.

Суд

У маі 1692 года пачаўся суд (Court of Oyer and Terminer). Губернатар Фіпс прызначыў суддзяў, трое з якіх былі сябрамі Котана Мэзера, адзін — віцэ-губернатарам, а сам Котан Мэзер сачыў за судовым працэсам. Старшынёй суда быў прызначаны Уільям Стафтан, які не меў юрыдычнай адукацыі.

Падчас судовага працэсу той факт, што пакуты на пацярпелых дзяўчынак насылае сам д’ябал, не падвяргаўся сумневу. Галоўным доказам служылі іх паказанні, што ім з’яўляліся духі абвінавачаных. Тэалагічная спрэчка вакол выкарыстання гэтых сведчанняў заключалася ў тым, ці павінен чалавек даваць згоду д’яблу на выкарыстанне свайго вобраза; суд сцвярджаў, што яму абавязкова патрабуецца згода чалавека і, такім чынам, абвінавачаныя вінаватыя ў пакутах дзяўчынак, бо яны далі д’яблу права з’яўляцца ў іх абліччы; апаненты сцвярджалі, што д’ябал можа выкарыстоўваць вобраз чалавека без яго згоды.2 чэрвеня суд прызнаў вінаватай пажылую жанчыну па імі Брыджэт Бішап, 10 чэрвеня яна была павешана. Паводле слоў некаторых дзяўчынак, дух Бішап прыходзіў да іх. Іншыя сведкі казалі, што д’ябал наведваў саму Бішап. 19 ліпеня 1692 года былі павешаны Рэбека Нёрс, Сара Гуд і яшчэ некалькі жанчын. Перад пакараннем смерцю, ужо з пятлёй на шыі, Сара Гуд звярнулася да святара Нікаласа Ноеса, уцягненаму ў судовы працэс, са словамі:

Ты — ілгун. Я не большая вядзьмарка, чым ты — вядзьмар. Адбяры ў мяне жыццё — і Бог напоіць цябе крывёй.

Арыгінальны тэкст (англ.)  

“You are a liar … I am no more witch than you are a wizard, and if you take away my life God will give you blood to drink.”

Гэта прадказанне спраўдзілася: Ноес памёр, і перад смерцю ў яго адкрыўся крывацёк праз рот (дадзены эпізод Натаніэль Готарн выкарыстаў як аснову радавога праклёну Пінчонаў у рамане «Дом аб сямі франтонах»).

19 жніўня 1692 года былі павешаны яшчэ некалькі чалавек, уключаючы былога пастара Бероўза. Каля 30 жыхароў падалі хадайніцтва аб змякчэнні прысуду Бероўзу, аднак прысуд быў пакінуты без змены. Ужо знаходзячыся ў шыбеніцы, Бероўз, не запінаючыся, прачытаў малітву, спадзеючыся на выратаванне (лічылася, што ведзьмакі не здольныя прачытаць малітву без запінкі), але суддзі не змянілі прысуду.

Жыль Коры пад камянямі падчас суда над «салемскімі ведзьмамі», 1692 год.

19 верасня да 80-гадовага фермера Жылю Коры, які адмаўляўся даваць якія-небудзь паказанні, было ўжыта асаблівае катаванне peine forte et dure (с фр. — «моцная і доўгая пакута»). На грудзі Коры паклалі цяжкія камяні каб «выціснуць» паказанні: без іх ён быў непадсудны (без паказанняў асуджэнне было немагчыма, і калі падазраваны гінуў пад катаваннем, не сказаўшы ні слова, фармальна ён заставаўся невінаватым), але ён маўчаў і толькі прасіў дадаць яшчэ камянёў, каб паскорыць сваю смерць. Пасля двух сутак бесперапыннага катаванні ён памёр пад ціскам цяжкага грузу. Па адной з версій, Коры адмаўляўся даваць паказанні таму, што спадзяваўся захаваць сваю ферму і зямлі для сваёй сям’і, бо маёмасць людзей, асуджаных за вядзьмарства (а Коры не спадзяваўся на апраўдальнае рашэнне суда пасля любых сваіх паказанняў), падлягала канфіскацыі.

22 верасня былі павешаныя жонка Жыля Коры Марта Коры і яшчэ 7 чалавек.

Сярод абвінавачаных былі не толькі жыхары Сейлема, але таксама і суседняга Топсфілда, а таксама Бостана. Судовыя працэсы над ведзьмамі вяліся таксама ў Андоверы, куды па запрашэнні мясцовага жыхара Джона Баларда для выкрыцця ведаўства прыехалі дзяўчаты з Сейлема.

У ліку асуджаных за ведаўства ў Бостане быў Джон Олдэн, адзін з самых паважаных грамадзян горада, марскі капітан і ўдзельнік войнаў з індзейцамі, які пасля стаў героем паэмы «Сватаўство Майлза Стэйндыша» Лангфела. Пасля 5 тыдняў зняволення ён збег з турмы.

Заканчэнне суда

Бацька Котана Мэзера — Інкрыз Мэзер, у той час былы кіраўніком Гарвардскага каледжа, заявіў, што суд не мае права разглядаць у якасці доказаў здані ахвяр. Інкрызу Мэзеру таксама прыпісваюць ідэю, што лепш дапусціць тое, што некалькі ведзьмаў выжывуць, чым тое, што будзе пакараны адзін невінаваты. Іншы святар заявіў, што д’ябал можа з’яўляцца ў выглядзе духа, прымаючы вобраз невінаватага чалавека, спецыяльна для таго, каб абвінавацілі апошняга. Пасля азнаямлення з гэтымі меркаваннямі губернатар пастанавіў не выкарыстоўваць надалей здані як доказы, спыніць арышты і адпусціць 28 з 33 пакінутых абвінавачаных.

Спецыяльна для суда над астатнімі абвінавачанымі быў заснаваны Вярхоўны суд штата Масачусетс — орган, які дзейнічае па цяперашні час. У маі 1693 года губернатар памілаваў абвінавачаных.

Вынік

Усяго за час працэсаў супраць ведзьмаў у турму было заключана 150 чалавек. Быў асуджаны 31 чалавек, з іх 19 чалавек былі павешаны, двое (уключаючы Сару Осбарн) памерлі ў турме, адзін (Жыль Коры) памёр падчас катавання, сямёра былі прысуджаныя да павешання, але атрымалі адтэрміноўку прысуду і затым былі апраўданыя, Адна жанчына ўтрымлівалася ў турме без суда і затым была прададзеная ў рабства за даўгі па ўтрыманні ў турме, адзін чалавек (Джон Олдэн) збег.

Далейшыя судовыя рашэнні

У 1697 годзе суддзі прызналі, што здзейснілі памылку; у 1702 годзе іх рашэнне афіцыйна было прызнана незаконным.

У 1706 годзе абвінаваўца Эн Патнам заявіла, што была ашукана д’яблам і давала паказанні супраць нявінных людзей. Не захавалася ніякіх дадзеных пра тое, што Элізабэт Пэрыс і Эбігейл Уільямс публічна прыносілі прабачэнні асуджаным або абвяргалі свае паказанні.

У 1957 годзе Садружнасць Масачусетса канчаткова пастанавіла адмяніць прысуды ўсім асуджаным падчас гэтых працэсаў.

У 2001 годзе губернатар штата Джэйн Свіфт яшчэ раз пацвердзіла невінаватасць усіх людзей, якія абвінавачваліся падчас Салемскага працэсу.

Далейшы лёс завадатараў

Элізабэт Пэрыс і Эбігейл Уільямс, якія сталі завадатаркамі гэтага інцыдэнту, падвергліся ўсеагульнаму асуджэнню і пагардзе. Няма ніякіх дадзеных аб тым, каб адна з іх або яны абедзве публічна прынеслі прабачэнні асуджаным або раскаяліся ў тым, што здарылася. Пэрыс ў 1710 годзе, ва ўзросце 27 гадоў, выйшла замуж за гандляра і шаўца Бенджаміна Бэрана, нарадзіла ад яго трох дачок і сына, і, перажыўшы мужа на шэсць гадоў, памерла ў Конкардзе 21 сакавіка 1760 года ва ўзросце 77 гадоў.

Лёс Уільямс прасачыць не атрымалася: пасля 3 чэрвеня 1692 года яе імя больш нідзе не згадвалася.

Уільям Стоўтан, які старшынстваваў на судзе.

Тлумачэнні

Існуе некалькі псіхіятрычных версій, якія тлумачаць тое, што адбылося, — дысацыятыўныя засмучэнні, псіхічныя асаблівасці пурытан, атручэнне атрутным рэчывам, якое выклікала інтаксікацыйны псіхоз, альбо проста змова дзяцей.

У 1976 годзе біяхімік Лінда Капорэа з Каліфарнійскага універсітэта ў Санта-Барбары вылучыла здагадку, што галюцынацыі ў дзяўчынак былі выкліканыя атручваннем жытнім хлебам, паражаным грыбком, вядомым як сажа (або Claviceps purpurea).

Памяць

У XX стагоддзі ў Сейлеме быў усталяваны помнік ахвярам палявання на ведзьмаў.

Адлюстраванне ў мастацтве

• Апавяданне Говарда Л Лаўкрафта «Сны ў ведзьміным доме»;
• Раман Натаніэля Готарна «Дом аб сямі франтонах» (1851);
• Драма Генры Лонгфела «Трагедыі Новай Англіі» (англ.: The New England Tragedies, 1868);
• П’еса Артура Мілера «Суровае выпрабаванне»(1952) і яе экранізацыі:
  • Фільм «Салемскія вядзьмаркі» (Францыя, 1957);
  • Фільм «Суровае выпрабаванне» (ЗША, 1996);
• Фільм «Дзяўчына з Сейлема» (ЗША, 1937);
• Фільм «Прышэсце / Выгнанне Д’ябла / Спаленая на вогнішчы» (ЗША, 1981);
• Фільм «Уладары Сейлема» (ЗША-Вялікабрытанія-Канада, 2012);
• Фільм «Дэман ўнутры» (Вялікабрытанія, ЗША, 2016);
• Серыял «Сейлем» (ЗША, 2014—2017);
• Раман Марыз Кондэ «Я, Цітуба, ведзьма з Сейлема»;
• Серыял «Амерыканская гісторыя жахаў» — 3-ці сезон;
• Кніга Рэбекі Дэсертайн «Звышнатуральнае. І прайшоў год».

Спасылкі

• Дакументальны архіў Архівавана 20 студзеня 2008. (англ.)