Уніяцкая царква ў Расійскай імперыі

Пасля трох падзелаў Польшчы большасць структураў уніяцкай царквы апынулася ў Расіі. Да першага падзелу РП гэтая Царква была адным з найбуйнейшых рэлігійных аб’яднанняў у дзяржаве. Яна ўключала 8 дыяцэзій: Кіева-Віленскую (мітраполію), Луцкую, Львоўскую, Полацкую, Перамышльскую, Холмскую, Пінскую і Уладзімірскую. Усяго ва ўніятаў было 9452 культавых будынкаў. З іх прыкладна 60% апынуліся на тэрыторыі Расійскай імперыі.

Манархі Расіі адмоўна ставіліся да уніятаў, як правіла, успрымаючы іх як праваслаўных, якія пад ціскам прымалі юрысдыкцыю Папы Рымскага і пры першай жа магчымасці адыходзілі ад яе. Актыўная дзейнасць па пераводу ўніятаў у праваслаўе разгарнулася ў Беларусі і Літве ў часы праўлення Кацярыны ІІ. Пасля перапынку ў часы праўлення Паўла I і Аляксандра I, якія ў першым маніфесце, выдадзеным жыхарам Беластоцкай акругі пасля далучэння да Расіі 27 кастрычніка 1807 г., запэўнілі: «Усякія правы і прывілеі не будуць адабраны. Вызнанне вашай рэлігіі захаваецца некранутым», барацьбу з уніяй аднавіў цар Мікалай I. Адміністратыўнай ліквідацыі ўніяцкай царквы папярэднічала шматгадовая кампанія па прыпадабненні ўніяцкіх абрадаў да праваслаўных, якую каардынаваў біскуп літоўскі Ёсіф Сямашка. У 1839 г. на саборы ў Полацку было абвешчана аб ліквідацыі ўніі ў Літве і Беларусі; захавалася толькі Холмская епархія (ліквідавана ў 1875 г.). У працэсе гвалтоўнай канвертацыі насельніцтва выкарыстоўваліся меры прамога прымусу; у Пратуліне і Дрэлі сутыкненні ўніятаў з расійскім войскам скончыліся гібеллю некалькіх чалавек. Нягледзячы на адміністрацыйнае прызнанне ўсіх былых уніятаў праваслаўнымі, больш за 100 тысяч чалавек не падпарадкоўваліся царскім загадам, байкатавалі прыходы РПЦ.

Антыўніяцкая палітыка наступных цароў была звязана з палітыкай русіфікацыі зямель, захопленых у выніку падзелаў РП.

Палітыка цароў у адносінах да ўніятаў

Час праўлення Кацярыны II

Адразу пасля далучэння да Расіі тэрыторый, дзе большасць складалі ўніяты, царыца Кацярына II абвясціла верацярпімасць да каталіцкага насельніцтва «абодвух абрадаў» і запэўніла, што іх становішча не зменіцца ў параўнанні са становішчам спраў у Першай Рэчы Паспалітай.

Фактычна расійскі ўрад ставіўся да ўніятаў як да праваслаўных расіян, якіх гвалтоўна навярнулі, і пераход якіх у праваслаўе быў толькі пытаннем часу. 2 верасня 1780 году Кацярына II накіравала беларускаму губэрнатару Чарнышову рэскрыпт, у якім дазваляла праваслаўнаму духавенству захопліваць уніяцкія храмы, калі таго пажадаюць прыхаджане. Чарнышоў і магілёўскі праваслаўны епіскап Георгій (Каніскі) выкарыстоўвалі дазвол у больш шырокім, чым літаральным маштабе, што прывяло да пераходу ў веру 112 573 чалавек, 35 святароў і 95 прыходаў з храмамі. Гэтыя меры праводзіліся, нягледзячы на пратэсты ўніяцкай іерархіі. У той жа час Кацярына ІІ давяла да прызначэння епіскапам-памочнікам Кіеўскай мітраполіі архімандрыта Віктара (Садкоўскага), які павінен быў паўтарыць дзеянні магілёўскага епіскапа на тэрыторыі Прыдняпроўскай Украіны, Валыні і Падолля. Пасля другога падзелу РП Віктар (Садкоўскі) стаў мінскім праваслаўным епіскапам. Адным з першых яго дзеянняў было накіраванне пастырскага ліста, у якім ён паведамляў, што ўсе ўніяты, зацікаўленыя ў пераходзе ў праваслаўе, павінны далажыць яму, а мітрапаліту Феадосію Растоцкаму паведамляць толькі аб пераходзе. Сама Кацярына II шчодра падтрымлівала дзейнасць біскупа Віктара і яго святароў. У кастрычніку 1794 г. епіскап інфармаваў Свяцейшы Правячы Сінод аб набыцці праваслаўнай царквой 721 уніяцкага прыхода, а ў наступным годзе пісаў яшчэ пра 1607 храмаў. У сваю чаргу статыстыка 1802 г., складзеная ўніяцкім епіскапам Лявіцкім, паказвае, што ў той час уніяты мелі толькі 176 цэркваў.

Справу ўніятаў Кацярына II таксама разглядала як разменную манету ў перамовах з Папам Рымскім адносна зацвярджэння ўнесеных ёю змяненняў у адміністрацыйны лад Лацінскай царквы ў Расіі. Навяртанне 100 000 чалавек у 1780-1783 гадах прымусіла каталіцкую царкву прыняць іх, спадзеючыся, што далейшы працэс разбурэння ўніі будзе спынены.

Георгій (Каніскі) павінен быў паўтарыць такія дзеянні ў Беларусі, але яго смерць 13 лютага 1795 г. перашкодзіла ажыццяўленню гэтых планаў. Даручанае царыцай заданне выканаў яго пераемнік магілёўскі епіскап Афанасій (Валхоўскі), якому Святы Сінод даў падрабязныя ўказанні аб правядзенні антыўніяцкай кампаніі. Праваслаўнае духавенства павінна было аб’ехаць усю тэрыторыю Беларусі, ведучы місіянерскую дзейнасць, у суправаджэнні вайскоўцаў, а асобы, якія заявілі аб жаданні прыняць навяртанне, неадкладна запісваліся ў бліжэйшыя прыходы. Аднак епіскап Афанасій паведаміў Сіноду аб правале праведзенай такім чынам кампаніі. Добраахвотных навяртанняў было няшмат, і ў многіх выпадках «навяртанне» было звязана з пагрозамі і пераследам з боку салдат, якія суправаджалі духавенства. З аналагічнымі абвінавачаннямі на адрас кіраўнікоў «місіі» выступіў уніяцкі епіскап Пінска Іасафат Булгак. Ён сцвярджаў, што неахвотных да праваслаўя людзей запалохвалі, прымушалі плаціць незаконныя грашовыя і матэрыяльныя штрафы, а царскія салдаты хітрасцю спрабавалі атрымаць ключы ад уніяцкіх храмаў. Таксама затрымлівалі непакорлівых святароў і зачынялі базыльянскія манастыры, нярэдка аддаючы іх адразу ў сядзібы праваслаўнага духавенства. 22 красавіка 1794 г. у ўказе на імя царскага губернатара новадалучаных зямель Цімафея Туталміна Кацярына II загадвала яму прыняць меры, накіраваныя на ліквідацыю ўніі. У канчатковым выніку да канца 1795 г. праваслаўныя набылі ў Беларусі за кошт уніятаў каля 200 цэркваў, прыняло веру каля 115 тыс. чалавек. Царыца таксама ўступіла ў адкрытую барацьбу з базыльянскім ордэнам, абвясціўшы ў 1795 г., што любая базыльянская манаская супольнасць, якая не займаецца дабрачыннай і асветніцкай дзейнасцю, будзе зачынена.

За кошт уніятаў была пашырана адміністрацыйная сетка Рускай праваслаўнай царквы. У 1806 г. сярод уніяцкіх структур на тэрыторыі Расіі існавала толькі Полацкая мітраполія на чале з епіскапам Іракліем Лісоўскім. Праваслаўная епархія ў сумежжы з Польшчай і Брацлавам узнікла пераважна з ліквідаваных пастырскіх цэнтраў. Біскуп Лісоўскі карыстаўся поўным даверам імператрыцы. Маёнткі ўніяцкіх епіскапаў пераходзілі ва ўласнасць дзяржавы і часткова вылучаліся ва ўзнагароду вайскоўцам і чыноўнікам, якія асабліва вызначыліся ў працэсе распаўсюджвання праваслаўя.

Праўленне Паўла I

Пасля прыходу да ўлады ў Расіі Паўла I стаўленне ўрада да ўніятаў змянілася. Новы цар ставіўся да іх неахвотна (хоць і быў прыхільны да каталіцтва лацінскага абраду), але яго палітыка праграмна супярэчыла дзеянням маці. Павел I даў згоду на аднаўленне дзейнасці трох уніяцкіх епархій і загадаў спыніць місіянерскую дзейнасць праваслаўных іерархаў. Уніяты падпарадкоўваліся Духоўнай калегіі на чале з прадстаўніком лацінскай царквы ў Расіі.

Праўленне Аляксандра I

Аляксандр I працягваў талерантную палітыку ў адносінах да ўніятаў. На той момант іх колькасць ацэньваецца ў 1 398 478 вернікаў, а ў руках уніятаў застаўся 91 манастыр і 1388 прыходаў. У той жа час у часы праўлення Паўла I і Аляксандра I каля 200 тысяч вернікаў уніяцкай царквы перайшлі на лацінскі абрад, што павінна было засцерагчы іх ад пераходу ў праваслаўе. Гэтая тэндэнцыя сустрэла пратэст уніяцкіх епіскапаў.

Жадаючы спыніць хвалю прыняцця лацінскага абраду, Аляксандр І заснаваў у 1804 г. уніяцкі аддзел у Святым Сінодзе, прызначыўшы яго кіраўніком епіскапа Язафата Булгака. Стварэнне кафедры было падтрымана ўніяцкай іерархіяй, якая бачыла ў ёй паратунак ад лацінізацыі абраду. У 1805 годзе калегія была падзелена на дзве асобныя часткі; Кіраўніком уніяцкага аддзела стаў Іраклій Лісоўскі. Ён верыў у магчымасць поўнага аб’яднання цэркваў і з гэтай мэтай правёў у сваіх упраўленнях літургічную рэформу, ухіляючы элементы, унесеныя ў літургію пад лацінскім уплывам, і ўносячы тыповыя для рускага праваслаўя.

Праўленне Мікалая І

З самага пачатку свайго валадарання Мікалай І зрабіў рашучыя крокі па барацьбе з уніяцкай царквой. 11 жніўня 1829 г., прымаючы яе прадстаўнікоў на аўдыенцыі, ён заявіў, што мае намер «упарадкаваць» уніяцкую царкву і выдаліць з яе ўсе лацінскія ўплывы. Расійскі ўрад, аднак, не адразу скасаваў унію, а распрацаваў доўгатэрміновы план, зыходзячы з таго, што максімальнае прыпадабненне ўніяцкага абраду да праваслаўных прывядзе да натуральнага зліцця дзвюх Цэркваў. Галоўным рэалізатарам гэтай канцэпцыі стаў епіскап Мсціслаўскі Іосіф (Сямашка). Захоплены рускім праваслаўем, з якім сутыкнуўся падчас знаходжання ў Пецярбургу, ён лічыў сябе рускім і сам падрыхтаваў падрабязны план паслаблення ўніі. Праект Іосіф падаў цару і атрымаў адабрэнне манарха.

Згодна з праектам Сямашкі ў 1828 г. функцыі лацінскага і ўніяцкага аддзяленняў Духоўнай калегіі былі канчаткова падзелены і створана Грэка-ўніяцкая духоўная калегія на чале з Іасафатам Булгакам. Затым быў рэфармаваны адміністрацыйны падзел уніяцкай царквы, які падзяліў яе на Беларускую архіепіскапію (кіраўнік Я. Булгак) і Літоўскую епархію на чале з самім Іосіфам. Пасля лістападаўскага паўстання расійскія ўлады зачынілі палову з 95 існуючых базыльянскіх (жаночага і мужчынскага) манастыроў; у тым ліку у гэты перыяд праваслаўная царква вярнула сабе Пачаеўскую лаўру. У 1835 г. было забаронена мяняць уніяцкі абрад на лацінскі.

Яшчэ раней, у 1834 г., расійскія ўлады разгарнулі шырокую кампанію за літургічныя змены ва ўніяцкай царкве. Уніяцкія богаслужэбныя кнігі замяняліся рускімі выданнямі, з цэркваў пазбаўляліся чужых праваслаўнай традыцыі лавак і арганаў, а таксама непрызнаных у Рускай праваслаўнай царкве выяваў каталіцкіх святых. З 1837 г. усе пытанні, звязаныя з функцыянаваннем уніяцкай царквы, заставаліся ў вядзенні Свяшчэннага правячага сінода Рускай праваслаўнай царквы.

Пасля смерці Іасафата Булгака ў 1838 г. уніяцкі епіскапат у Расіі складаўся толькі з прыхільнікаў масавага пераходу ўніятаў у праваслаўе. Таму 12 лютага 1839 г. такое рашэнне прыняў Сінод у Полацку. Пасля гэтай падзеі адзінай установай уніяцкай царквы пад уладай расійскіх улад стала Холмская епархія ў Каралеўстве Польскім.

Праўленне Аляксандра II

Мерапрыемствы па ліквідацыі апошняй уніяцкай епархіі ў Расіі былі зроблены пасля Студзеньскага паўстання і былі часткай больш шырокай кампаніі па русіфікацыі Холмшчыны. Прыняцце ўніяцкім насельніцтвам праваслаўя павінна было адначасова азначаць яго заваёву для рускай культуры і нацыянальнасці. Галоўнымі прыхільнікамі гэтага рашэння былі статс-сакратар польскіх спраў Мілюцін і генеральны дырэктар унутраных спраў і духавенства Царства Польскага Уладзімір Чаркаскі. Пры ліквідацыі ўніі меркавалася выкарыстаць тыя ж сродкі, што і перад сінодам у Полацку, нягледзячы на тое, што на Холмшчыне прыхільнасць да каталіцтва візантыйскага абраду была значна большая сярод насельніцтва, чым на беларускіх і літоўскіх тэрыторыях.

У 1864 г. царскія ўлады скасавалі базыльянскія манастыры ў Любліне, Холме, Белай Падлясцы і Замосце, перавёўшы манахаў у манастыр у Варшаве. У 1866 г. было скасавана права мецэнацтва, што давала кантроль польскай шляхце над парафіяльным персаналам. Уніяцкае духавенства стала атрымліваць дзяржаўнае жалаванне. Таксама расійскія ўлады пачалі вербоўку грэка-каталіцкіх святароў з Галічыны, якія жадалі служыць на Холмшчыне, мелі маскафільскія погляды і імкнуліся прыбраць з уніяцкага абраду лацінскія элемэнты. Акрамя таго, уніятам забараняўся пераходзіць на лацінскі абрад. Нягледзячы на тое, што частка праваслаўнай іерархіі (у прыватнасці, архіепіскап Холмска-Варшаўскі Іаанікій (Горскі)) выступала супраць ліквідацыі ўніі шляхам рэпрэсій, пастулюючы замест гэтага працяглую работу сярод насельніцтва, якая павінна была скончыцца добраахвотнасцю прыняцця праваслаўя і рускай нацыянальнасці, царскі ўрад пастанавіў неадкладна адмяніць уніяцкі абрад. Па ўзгадненні з тайнай камісіяй адміністратар Холмскай епархіі кс. Маркел (Попель) загадаў накіраваць службы ў т. зв «сінадальны абрад». Вынікам сталі ўніяцкія выступы, падаўленыя з дапамогай войскаў у Дрэлаве і Пратуліне. Былі і гібелі людзей. У 1875 г. было абвешчана аб поўнай ліквідацыі Берасцейскай уніі на Холмшчыне і далучэнні прыходаў Холмскай епархіі да Рускай праваслаўнай царквы. Гэтаму рашэнню не падпарадкаваліся 29 тысяч чалавек. Іншая група, якая афіцыйна вызнавала праваслаўе, па-ранейшаму лічыла сябе ўніятамі. Еўлогій (Георгіеўскі), праваслаўны епіскап Холмскі з 1905 г., ацэньваў яе колькасць у 100 тыс. чалавек. Характарызуючы рэлігійную сітуацыю ў рэгіёне, ён пісаў:

Унія была афіцыйна скасавана дзяржаўным законам у 1875 г., але веру ў чалавечых душах нельга было скасаваць законам, месцамі праваслаўныя храмы стаялі пустымі, людзі не прасілі святароў для здзяйснення абраду. Былі прыходы, дзе да 90 працэнтаў насельніцтва байкатавалі праваслаўныя храмы і без сваіх уніяцкіх святароў заставаліся без святых сакрамэнтаў.

З тэрыторыі былой Холмскай епархіі былі выдалены ўсе сляды ўніі, атаясамленай з чужаземным панаваннем на «спрадвечна рускай» зямлі. Знішчаліся абразы, прызнаныя некананічнымі, уніяцкія кнігі і літургічны посуд, выдаляліся прыдарожныя крыжы і фігуры, якія ўспрымаліся як «тыповыя лацінскія знешнія праявы веры». Таксама былі ўнесены змены ў архітэктуру храмаў, робячы іх падобнымі да храмаў, пабудаваных на Русі (візантыйска-рускі стыль).