Ліпіды

Ліпіды (ад грэч. λίπος, lípos — тлушч) — тлустыя кіслоты, а таксама іх вытворныя, як паводле радыкалу, так і паводле карбаксільнай групы.

Выкарыстоўваемае раней вызначэнне ліпідаў, як групы арганічных ўлучэнняў, добра рашчынальных у непалярных арганічных рашчынальніках (бензол, ацэтон, хлараформ) і практычна нерашчынальных у вадзе, з'яўляецца недакладным. Па-першае, такое вызначэнне замест слушнай характарыстыкі класа хімічных злучэнняў кажа толькі аб фізічных уласцівасцях. Па-другое, у цяперашні час вядомая дастатковая колькасць злучэнняў, нерашчынальных у непалярных рашчынальніках альбо, наадварот, добра рашчынальных у вадзе, якія, тым не менш, адносяцца да ліпідаў. У сучаснай арганічнай хіміі вызначэнне тэрміну «ліпіды» заснавана на біясінтэтычнай роднасці дадзеных злучэнняў — да ліпідаў адносяць тлустыя кіслоты і іх вытворныя. У той жа час у біяхіміі і іншых раздзелах біялогіі да ліпідаў па-ранейшаму прынята адносіць і гідрафобныя ці амфіфільныя рэчывы іншай хімічнай прыроды.

Гісторыя вывучэння

З ліпідамі ў форме жывёльных тлушчаў і алеяў чалавек меў справу са спрадвечных часоў. У Старажытным Егіпце ўжо ўмелі атрымліваць масла з каровінага малака, а ў Асірыі алеі вылучалі шляхам апрацоўкі здробненага насення кіпнем. Тлушчы здаўна выкарыстоўваліся народамі шматлікіх краін не толькі ў якасці прадуктаў сілкавання, але і для асвятлення, прыгатавання лячэбных і касметычных сродкаў. Асноўнай крыніцай тлушчаў для жыхароў Міжземнамор'я служыщ аліўкавы алей, у краінах Паўночнай Еўропы больш распаўсюджанымі былі льняны алей і малако.

Тэхнічная перапрацоўка тлушчаў пачалася ў XVIII ст. першым чынам у сувязі з развіццём мылаварнай вытворчасці. На працягу апошніх стагоддзяў тлушчы ўсё шырэй ужываліся для атрымання мыйных сродкаў, харчовых эмульгатараў, змазвальных матэрыялаў, лакафарбавых пакрыццяў і г.д. У прыватнасці, выкарыстанне тлушчаў для прыгатавання алейных фарбаў адыграла важную ролю ў гісторыі жывапісу, дазволіўшы захаваць для будучых пакаленняў шэдэўры сусветнага мастацтва.

Першы элементны аналіз тлушчаў быў выкананы А. Лавуазье, які паказаў, што тлушчы і алеі складаюцца галоўным чынам з вугляроду і вадароду. Ён меркаваў, што цукры і крухмал з'яўляюцца "вокісламі тлушчаў", а ў раслінах вуглякіслы газ злучаецца з вадой з утварэннем тлушчаў і вылучэннем кіслароду. Першыя працы па хіміі ліпідаў былі выкананы К. Шэеле, які адкрыў гліцэрын і вызначыў, што гэта рэчыва ўтрымоўваецца ў жывёльных тлушчах. М. Шэўроль у 1811 г. пры кіслотнай апрацоўцы мыла, атрыманага са свінога тлушчу, вылучыў крышталічную тлустую кіслату, а затым ахарактарызаваў вялікі лік разнастайных тлустых кіслот - ад маслянай да стэарынавай. У 1812 г. ён адкрыў халестэрын (у жоўцевых камянях) і падзяліў усе тлушчы на два класа – якія амыляюцца і якія не амыляюцца, даказаўшы, што тлушчы, якія амыляюцца, ўяўляюць сабою складаныя эфіры тлустых кіслот і гліцэрыну. М. Шэўроль увёў у практыку метад раздзялення тлустых кіслот на аснове іх рознай растваральнасці ў арганічных растваральніках.

У 1854 г. П. Бертло ўпершыню ажыццявіў сінтэз тлушчу з гліцэрыну і тлустай кіслаты. Ён паказаў, што халестэрын з'яўляецца спіртам. Варта адзначыць, што да гэтага перыяду нямецкі лекар Ю. Фогель ужо знайшоў халестэрын у атэраматозных бляшках артэрый чалавека. Сінтэтычныя тлушчы былі атрыманы па хуткім часе і Ш. Вюрцам (1859) шляхам награвання трыбромпрапана са срэбнымі солямі тлустых кіслот.

Прыкладна ў гэты ж перыяд былі атрыманы з прыродных крыніц першыя фасфаліпіды і глікаліпіды. Спачатку М. Гоблі (1847), а затым Ф. А. Хоппэ-Зайлер (1877) вылучылі з жаўтка курыных яйкаў і мозгу ліпід, які быў названы лецыцінам (ад грэцкага " λέκιθος" - жаўток). У 1884 г. ангельскі лекар Дж. Тудзікум у сваёй кнізе "Кіраўніцтва па хімічным складзе мозгу" развівае ўяўленні пра ўніверсальнае біялагічнае значэнне фасфаліпідаў. У прыватнасці, ён пісаў, што "фасфатыды складаюць хімічную душу любой біяплазмы, жывёльнай ці расліннай. Яны здольныя выконваць найразнастайныя функцыі ў выніку таго, што аб'ядноўваюць у сабе ўласцівасці, якія моцна кантрастуюць". З мозгу Дж. Тудзікум вылучыў ліпідную фракцыю, якая змяшчае азот і фосфар, назваў яе кефалінам і выявіў у прадуктах яго гідролізу этаноламін. Ім жа ўпершыню апісаны два сфінгаліпіда - сфінгаміелін і цэрэбразід.

У далейшым хімія ліпідаў развівалася павольна, што было звязана з цяжкасцямі вылучэння і ачысткі індывідуальных ліпідаў; не выпадкова навука пра ліпіды атрымала тым часам назву Schmierchemie ("брудная хімія"). Толькі пачынальна з 50-х гадоў нашага стагоддзя, пасля з'яўлення метадаў храматаграфіі, ліпідная хімія здолела перайсці да ідэнтыфікацыі і высвятлення будовы шматлікіх ліпідных рэчываў. У прыватнасці, у 1960-1964 гг. у лабараторыях Р. Куна і Э. Кленка была цалкам выяўлена структура чатырох асноўных гангліязідаў мозгу (адкрыты гангліязіды былі яшчэ ў канцы 30-х гадоў Э. Кленком пры вывучэнні мозгу хворых на сфінгаліпідозы). Найновы перыяд хіміі ліпідаў звязаны з даследаваннем біялагічных мембран.

Вонкавыя спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ліпіды