Прагляд зыходнага тэксту старонкі Брэст

{{значэнні}}
{{НП-Беларусь
 |статус                  = горад
 |беларуская назва        = Брэст
 |вобласць                = Брэсцкая
 |від главы               = старшыня гарвыканкама
 |ранейшыя імёны          = Берасце, Брэст-Літоўск,<br /> Брэст-над-Бугам
 |статус з                = 
 |нацыянальны склад       = [[беларусы]] — 82,13 %, <br /> [[рускія]] — 10,67 %, <br /> [[Украінцы ў Беларусі|украінцы]] — 4,16 %, <br /> іншыя — 3,04 %<ref name="belstat2009"/>
 |унутранае дзяленне=Ленінскі і Маскоўскі раёны|плошча=146|вышыня цэнтра НП=141|клімат=умерана-кантынентальны|этнахаронім=берасцейцы, берасцеец, берасцейка|канфесійны склад=праваслаўныя, каталікі, пратэстанты, іудзеi і інш.|раён=Брэсцкі|першае згадванне=1017|шчыльнасць=2343.7}}
'''Брэст'''{{efn|Сустракаюцца таксама назвы '''''Берасце''''' і '''''Бярэсце'''''.}}<ref name="NNP"/> ({{lang-be-trans|Brest}}) — горад у [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай вобласці]] і [[Брэсцкі раён|Брэсцкага раёна]], на рацэ [[Заходні Буг]] пры ўпадзенні ў яго [[Мухавец|Мухаўца]]. За 349 км ад [[Мінск]]а. Тэрыторыя горада — 146,12 км²<ref name="gki"/><ref name="pravo"/>. Насельніцтва 343&nbsp;985 чал. (2017)<ref name="2017-Estimate"/>. З’яўляецца адным з найважнейшых транспартных вузлоў Беларусі. Эканамічны і культурны цэнтр, [[вузел чыгунак]] і аўтамабільных дарог, [[Аэрапорт Брэст|аэрапорт]], [[рачны порт (Брэст)|рачны порт]], звязаны [[Дняпроўска-Бугскі канал|Дняпроўска-Бугскім каналам]] з басейнамі [[Дняпро|Дняпра]] і [[Прыпяць|Прыпяці]].

== Назва ==
Упершыню згадваецца ў «[[Аповесць мінулых часоў|Аповесці мінулых гадоў]]» пад назваю ''Бе́рестий''<ref name="Žuraŭski"/>, у гістарычных крыніцах таксама сустракаюцца напісанні ''Берестей,'' ''Бересть, Бересте''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [http://www.svaboda.org/a/25444820.html Аддайма Брэст брэтонцам!], [[Радыё Свабода]], 3 ліпеня 2014 г.</ref>, у нямецкіх летапісах ''Брэйзіка''<ref name="Wartberge"/>.

Наконт назвы Берасця няма поўнай згоды. Існуюць балцкая і славянская версіі паходжання гэтай назвы.

Згоднай з балцкай версіяй, назва звязаная з літоўскім ''brasta'', прускім *''brastan'' «брод»<ref>В. Н. Топоров. Прусский язык. A-D. Москва, 1975. С. 247.</ref>. Такое слова магло быць і ў мове [[Яцвягі|яцвягаў]], на старадаўняй тэрыторыі якіх цяперашняе Берасце. У Літве вядома паўтара дзясятка гідронімаў тыпу ''Brasta''<ref>''A. Vanagas.'' Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 69.</ref>. Гэтая версія пацвярджаецца народным паданнем пра ўзнікненне Берасця, у якім фігуруе матыў гаці (броду) праз балота.

Гэтае паданне ў сярэдзіне XIX стагоддзя запісаў [[П. М. Шпілеўскі]] і ўключыў у кнігу «Падарожжы па Палессі і Беларускім краі». Згодна з паданнем, у няпамятныя часы купец са сваім таварам прабіраўся праз [[балота|балоты]], а каб прабрысці праз яго, загаціў гаць са ствалоў [[бяроза|бярозы]], заваліў балота бяростай (верхні белы слой бярозавай кары) і так займеў магчымасць прайсці. Месца ён назваў ''Берасцем''<ref name="ГВБ">{{крыніцы/ГВБ|3-1|Брэст}}</ref>. З увагі на балцкую ''brast''-лексіку, у гэтым паданні матыў гаці можа быць ранейшым і больш аўтэнтычным, а матыў бяросты пазнейшым, народна-этымалагічным.

Тыпалагічная паралель берасцейскай назве — назва [[Браслаў]], якая магла пайсці ад латышскага ''brasla'' «брод».

Згодна з іншай версіяй, тапонім «Берасце» ўтварыўся ад слова «[[Бераст|бе́раст]]»<ref name="zurauski">[[Аркадзь Жураўскі|Жураўскі А.]] [http://mowaznaustwa.ru/2009/07/23/a-i-zhuraўski-staradaўniya-nazvy-garadoў-belarusi/ Старадаўнія назвы гарадоў Беларусі] // «Навіны Беларускай акадэміі» № 31 (660), 14 жніўня 1992. С. 3—5.</ref> ([[Дрэвавыя расліны|дрэвавая]] ці [[куст]]авая расліна сямейства [[вязавыя|вязавых]]<ref name="ГВБ" />). Значэнне мае хутчэй за ўсё зборнае — бераставы гай<ref name="viacorka" />. На думку географа [[Вадзім Жучкевіч|В. Жучкевіча]], назва горада таксама магла паходзіць ад слова «[[бяроста]]» — [[бяроза]]вая кара<ref>{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 36.</ref>. Існуюць таксама меркаванні, што назва горада паходзіць ад [[асабовае імя|імя асабовага]] — Бераст<ref name="ГВБ" />.

У 1696 годзе [[сейм Рэчы Паспалітай]] скасаваў статус [[Старабеларуская мова|старабеларускай мовы]] як дзяржаўнай і такім чынам адкрыў шлях да татальнай [[Паланізацыя|паланізацыі]]. Назвы беларускіх паселішчаў запісваліся толькі графічнымі сродкамі [[Польская мова|польскай мовы]] ў характэрнай для яе [[Фанетыка|фанетычнай]] і [[Граматыка|граматычнай]] формах. У такім выглядзе большасць з іх увайшла ў дзяржаўныя дакументы, на карты, выцесніўшы з пісьмовай і [[картаграфія|картаграфічнай]] практыкі спрадвечныя формы<ref name="Прадмова"/>. Польскі варыянт назвы горада запісваўся як ''Brześć'' (вымаўляецца як ''Бжэсць''), пазней, каб пазбегнуць блытаніны з польскім горадам [[Бжэсць Куяўскі]] ({{lang-pl|Brześć Kujawski}}), пачала выкарыстоўвацца назва ''Brześć Litewski'' (літар. ''Берасце Літоўскае''). У [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакументах назвы абодвух гарадоў перадаваліся як ''Brest'', вытворны прыметнік — як ''Brestensis'', радзей ''Brescensis'', часам ''Brzestensis''<ref name=viacorka/>. Старажытная лацінская форма, відаць, з’яўляецца вытворнай ад назвы польскага Бжэсця. У сучаснай лацінскай мове, якая выкарыстоўваецца як богаслужбовая і навуковая мова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай царквы]], аднавілі поўнагалосную форму тапоніма: дакументы [[Берасцейская унія|Берасцейскай уніі]] выйшлі ў 1970 годзе пад назвай «Documenta Unionis ''Berestensis'' eiusque Auctorum (1590—1600)»<ref name=viacorka/>. На еўрапейскіх картах XVII—XVIII стагоддзяў Берасце пазначалася як ''Brizestije'' ([[Антверпен]], 1612), ''Breßia al Brie∫tz'' ([[Амстэрдам]], 1632), ''Bres∫ia'' ([[Амстэрдам]], 1661), ''Brzesc'' ([[Лондан]], 1799)<ref name=viacorka/>.

У складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] ні дакументалісты, ні гісторыкі, ні картографы таксама не клапаціліся пра дакладнасць перадачы беларускіх [[айконімы|айконімаў]] на [[Руская мова|рускую мову]]. Яны запазычвалі ўжо гатовыя польскія формы і запісвалі іх [[кірыліца|кірыліцкай графікай]]. У выніку неаднаразовай перадачы з адной мовы на іншую без уліку арыгінала шэраг беларускіх айконімаў увайшоў у гісторыю ў чужамоўнай ці скажонай форме, з неўласцівымі для іх гукавымі, граматычнымі і словаўтваральнымі рысамі, што нанесла вялікую шкоду ўсёй айканімічнай сістэме Беларусі. У пісьмовай практыцы замацаваліся паланізаваныя формы<ref name="Прадмова"/>, так польскі варыянт назвы горада ''Brześć'' перанеслі ў рускую мову спачатку як ''Бржесть'', што пазней трансфармавалася ў ''Брест''<ref name="vm">Мухін В. [http://knihi.com/www/nazvy/ Спрадвечныя назовы]{{Недаступная спасылка}} // «Студэнцкая думка», ?.</ref><ref name="Дайлід">Дайлід П. [http://c4u.omniton.net/by/11/60/299/Берасце-Брэст-Літоўск-Брэст-над-Бугам-Брэст.htm Берасце, Брэст-Літоўск, Брэст-над-Бугам, Брэст…]{{Недаступная спасылка}} // «Газета для вас» № 712, 20 жніўня 2009.</ref>. Гэтую трансфармацую назвы ў рускай мове зафіксавалі лічбы аб баявых дзеяннях у ваколіцах горада рускага палкаводца [[Аляксандар Сувораў|А. Суворава]] і іншых расійскіх чыноўнікаў: спачатку пісалі ''Бржесць'', ''Бржесть'', пазней ''Бржест'' і ''Брест''.

Пасля [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] з’явілася назва ''Брестъ-Литовскъ'' ({{lang-be|Брэст-Літоўск}}), пры гэтым даволі працяглы час паралельна ўжывалася форма ''Бржестъ''. Адной з магчымых крыніц рускай формы ''Брест'' ({{lang-be|Брэст}}) разглядаюцца дакументы часоў [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667), у якіх датычна Берасця паслядоўна ўжываецца назва ''Бресть'' жаночага роду<ref name=viacorka/>.

Перад пачаткам [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] жыхары горада хадайнічалі перад [[Дзяржаўная Дума Расійскай імперыі|Дзяржаўнай Думай Расійскай імперыі]] аб вяртанні гістарычнай назвы ''Берестье'' ({{lang-be|Берасце}}). У выдадзеным у горадзе Я. Хмялеўскім даведніку «Календарь-Справочникъ гор. Брестъ-Литовска на 1912 годъ» адзначаецца, што першапачатковая старажытная назва горада «Бэресть» захавалася і па-ранейшаму жыве ў гаворцы мясцовых сялянаў:

{{цытата|«Тамъ почти нельзя услышать Брестъ, а о составном названіи Брестъ-Литовскъ множество Полѣсскихъ крестьянъ даже не подозрѣваетъ».<ref>Календарь-Справочникъ гор. Брестъ-Литовска на 1912 годъ. Изд. Я. М. Хмѣлевскаго. С. 32.</ref>}}

Пасля далучэння да [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] ў 1921 годзе горад атрымаў назву ''Бжэсць над Бугам'' (''Brześć nad Bugiem''), якая праіснавала да 1939 года. Тым часам у [[БССР]] да сярэдзіны 1930-х гадоў і ў [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] на Захадзе дагэтуль ужываюць спрадвечную назву — Берасце<ref name="vm"/>. У час [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай акупацыі]] назва горада ў [[Нямецкая мова|нямецкамоўных]] дакументах і шыльдах часцей за ўсё пісалася ''Brest-Litowsk'' (''Брэст-Літоўск'').

Ужо пасля 1939 года з рускай мовы ў беларускую была запазычана сучасная афіцыйная беларуская назва ''Брэст''<ref name="vm"/><ref name="Дайлід"/>, якая не мае ў сабе кораню, ад якога пайшло першапачатковае імя горада, і застаецца ў беларускай мове ізаляванай і чужароднай<ref name="vm"/>. У вусных жа зносінах і зараз стабільна ўжываюцца формы (толькі з некаторымі гукавымі відазменамі), пад якімі горад згадваецца ў ранніх летапісах і іншых старажытнапісьмовых дакументах у сваім усходнеславянскім абліччы — '''Бе́расце''', '''Бэ́рэсць''', '''Бэ́рысць'''<ref name="Прадмова">{{Cite web |url=http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/16876/1/%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%20%D0%BF%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%9E%20%D0%A0%D0%91_%D0%91%D1%80%D1%8D%D1%81%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BB.pdf |title=Лемцюгова В. П. : Прадмова да даведніка «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» |access-date=21 жніўня 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161130155121/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/16876/1/%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%20%D0%BF%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%9E%20%D0%A0%D0%91_%D0%91%D1%80%D1%8D%D1%81%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B2%D0%BE%D0%B1%D0%BB.pdf |archive-date=30 лістапада 2016  }}</ref>. У некаторых выданнях можна сустрэць варыянт '''Бярэсце'''<ref>{{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 85.</ref>, які, аднак, не адпавядае традыцыйнаму вымаўленню мясцовых жыхароў<ref name=viacorka/>.

== Гісторыя ==

=== Ранняе Сярэднявечча ===
[[Археалагічныя даследаванні]] горада паказалі, што як пагранічная крэпасць і апорны пункт [[Славянская каланізацыя Беларусі|славянскай каланізацыі]] горад быў заснаваны ў канцы Χ стагоддзя<ref name="Lysienka-1"/>. Агульнае аблічча матэрыяльнай культуры старажытнага Берасця пацвярджае яго заснаванне адным з [[Усходнія славяне|усходне-славянскіх плямён]] — [[Дрыгавічы|дрыгавічамі]]<ref name="ГВБ"/><ref name="АрхБ">{{крыніцы/Археалогія Беларусі|1|Брэст}}</ref>.

Адносна дакладнасці дат першага ўспаміну думкі гісторыкаў разыходзяцца. Дакладна вядома, што звязана першае ўпамінанне з падзеямі 1015—1019, калі кіеўскі князь [[Святаполк Уладзіміравіч]] вёў барацьбу за кіеўскі сталец са сваім братам наўгародскім князем [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраславам Уладзіміравічам]]. Упершыню ўпамінаецца пад 1019 годам<ref name="ЭВКЛ"/>. Такога пункту гледжання прытрымліваецца [[Пётр Фёдаравіч Лысенка|Пётр Лысенка]], абапіраючыся на «[[Аповесць мінулых гадоў]]» і складзеныя на яе аснове пазнейшыя зборы, дзе пра паход 1017 года ў Пабужжа нічога не сказана<ref name="Lysienka-2"/>. Другая група даследчыкаў — [[Мікалай Міхайлавіч Карамзін|М. Карамзін]], [[Сяргей Міхайлавіч Салаўёў|С. Салаўёў]], [[Генрык Лаўмянскі|Г. Лаўмянскі]], [[Георгій Васілевіч Штыхаў|Г. Штыхаў]] і інш. давяраюць сказанаму ў першым спісе [[Наўгародскі летапіс|Наўгародскага летапісу]]: {{цытата|в лето 6525 (1017) Ярослав иде к Берестью}}<ref name="Karamzin"/>.

Старажытнае Берасце, размешчанае на сутоку рэк, кантралявала водныя шляхі па [[Мухавец (рака)|Мухаўцу]] з усходу, ад дняпроўскага вялікага воднага шляху [[З варагаў у грэкі|«з варагаў у грэкі»]] да Буга і па [[Заходні Буг|Бугу]] — шлях з поўдня, з [[Валынь|Валыні]] — да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. З самага пачатку існавання Берасце адыгрывала ролю палітычнага, эканамічнага, адміністрацыйнага і культурнага цэнтра [[Пабужжа]]<ref name="ГВБ"/>. Горад быў гандлёвым цэнтрам [[Старажытнаруская дзяржава|Старажытнарускай дзяржавы]] на мяжы з [[польшча|польскімі]] і [[Літва (зямля)|літоўскім]] ўладаннямі<ref name="ЭГБ"/>. З прычыны прыгранічнага размяшчэння часта быў у цэнтры ваенных падзей<ref name="АрхБ"/>. У 1020 годзе Берасцем авалодаў  польскі князь [[Баляслаў I Храбры|Баляслаў Храбры]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1022, 1031 і 1044 гадах кіеўскі князь [[Яраслаў Уладзіміравіч]] здзейсніў паходы да Берасця, які, як можна меркаваць, быў заняты [[Польскае каралеўства (1025—1385)|палякамі]]<ref name="АрхБ"/>.

Наступны ўспамін Бярэсця ў летапісе звязана з барацьбой [[Ізяслаў Яраславіч|Ізяслава Яраславіча]] з яго братамі Святаполкам і [[Усевалад Яраславіч|Усеваладам]] за кіеўскі сталец<ref name="Lysienka-3"/>. У {{нп5|Павучанне Уладзіміра Манамаха|«Павучанні»|ru|Поучение Владимира Мономаха}} [[Уладзімір Манамах|Уладзіміра Манамаха]] гаворыцца, што ў 1070-я гады яго<ref name="АрхБ"/>, па даручэнні праціўнікаў Ізяслава<ref name="Lysienka-3"/>, пасылалі пільнаваць Берасце, спалены палякамі<ref name="АрхБ"/>. Пётр Лысенка лічыць, што гэта адбылося ў 1073 годзе, пасля таго як кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч быў выгнаны з Кіева і ўцёк да польскага караля [[Баляслаў II Смелы|Баляслава II Смелага]]<ref name="Lysienka-3"/>.

У 1097 годзе [[вялікі князь кіеўскі]] [[Святаполк Ізяславіч]] выгнаў з Берасця [[валынскі князь|валынскага князя]] [[Давыд Ігаравіч|Давыда Ігаравіча]]. У гэтых паведамленнях Берасце названы [[горад]]ам, што азначае існаванне там [[Абарончыя збудаванні|абарончых збудаванняў]]<ref name="АрхБ"/>.

[[Дзяцінец (Брэст)|Дзяцінец]] (трохвугольнай у плане формы, умацаваны з боку поля ровам, замляным валам і частаколам<ref name="ГВБ"/>), найбольш умацаваная старажытная частка Берасця, размяшчалася на мысе, утвораным правым берагам ракі [[Заходні Буг]] і левым берагам левага рукава р. [[Мухавец (рака)|Мухавец]]. [[Вакольны горад (Брэст)|Вакольны горад]] месціўся супраць дзядзінца, на востраве, утвораным 2 рукавамі р. Мухавец у месцы ўпадзення яе ў Заходні Буг. Тут выяўлена неўмацаванае паселішча, якое датуецца матэрыяламі X стагоддзя<ref name="АрхБ"/>. На дзяцінцы раскапаны [[вуліца|вуліцы]] з драўляным насцілам, рэшткі больш як 200 жылых і гаспадарчых пабудоў. Знойдзены сведчанні развіцця тут [[Рамёствы|рамёстваў]], [[Гандаль|гандлевых]] і культурных сувязей з гарадамі [[Старажытная Русь|старажытнай Русі]] і суседнімі краінамі<ref name="ЭГБ">{{крыніцы/ЭГБ|2|Брэст}}</ref>.
[[Файл:Old Bierascie.jpg|міні|Меркаваны выгляд Берасця ў XII—XIII стагоддзях]]

У 1146 годзе горад у складзе [[Тураўскае княства|Тураўскага княства]]<ref name="ЭГБ"/>. З другой паловы XII стагоддзя Берасце уваходзіла ў склад [[Уладзіміра-Валынскае княства|Уладзіміра-Валынскага княства]]<ref name="АрхБ"/>. З 1199 года ў складзе [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскага княства]]<ref name="ЭВКЛ"/>. У XII стагоддзі на месцы дзядзінца пабудаваны [[Брэсцкі замак|драўляны замак]] (адноўлены ў другой палове XIII стагоддзя)<ref name="ГВБ"/>. На працягу XII—XIII стагоддзяў летапісы неаднаразова адзначалі спробы Берасця стаць цэнтрам самастойнага княства<ref name="АрхБ"/>.

Падчас [[Татара-мангольскае нашэсце|мангола-татарскага нашэсця]] паблізу Берасця адбылася жорсткая бітва, але горад, відаць, не быў захоплены. З 1272 года Берасцем валодаў валынскі князь [[Уладзімір Васількавіч]], а з 1289 года — [[Мсціслаў Данілавіч]]<ref name="АрхБ"/>. У 1276—1288 гадах на тэрыторыі замка валынскім князем Уладзімірам Васількавічам была ўзведзена мураваная [[Берасцейская вежа|вежа-данжон]] (лёс яе невядомы, малаверагодна што знесена пры [[Будаўніцтва Брэсцкай крэпасці|пабудове Брэсцкай крэпасці]]). У XIII стагоддзі сінхронна з вежай у горадзе была змуравана царква Св. Пятра<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>.

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
У канцы XIII — пачатку XIV стагоддзяў за валоданне Берасцем змагаліся  польскія каралі і літоўскія князі<ref name="ЭГБ"/>. У 1319 годзе [[вялікі князь літоўскі]] [[Гедзімін]] далучыў Берасце да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Неўзабаве Берасце зноў трапіла пад уладу валынскіх князёў<ref name="АрхБ"/>. Пасля ўладанне князя [[Кейстут]]а, у складзе [[Троцкае княства|Троцкага княства]]<ref name="ЭВКЛ"/>. У 1349 годзе Берасцем авалодаў [[польскі кароль]] [[Казімір III Вялікі]], але паводле дамовы 1366 года горад вернуты ў склад [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="ГВБ"/><ref name="АрхБ"/>. У 1379 годзе разрабаваны і спалены<ref name="ЭГБ"/> рыцарамі [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>. З XIV стагоддзя існавалі [[Берасцейскія гарадскія ўмацаванні|гарадскія ўмацаванні]]. У 1382—1384 гадах уладанне князя [[Скіргайла|Скіргайлы]], потым князя [[Вітаўт]]а. У час [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім (1389—1392)|барацьбы паміж Ягайлам і Вітаўтам у 1388—1392 гадах]] [[Ягайла]] ў 1390 годзе авалодаў Берасцем і 15 жніўня 1390 года дараваў яму [[магдэбургскае права]]<ref name="ЭВКЛ"/> (першаму з беларускіх гарадоў). Паводле прывілею вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] Брэсту надавалася 60 ланаў (1500 га) [[Ворная зямля|ворнай зямлі]], уключаючы вёску [[Казловічы (Клейнікаўскі сельсавет)|Казловічы]]. Пры вымярэнні горада была ўжыта тая ж сістэма, што ў гарадах [[Польскае Памор’е|Памор’я]]<ref name="Ławrowska"/>.

У XIV—XVIII стагоддзях цэнтрам абароны Берасця з’яўляўся [[Берасцейскі замак|замак]] з каменю і дрэва. Яго ўмацоўвалі роў і вал, на якім стаялі абарончыя сцены — [[Гародня (фартыфікацыя)|гародні]] і 5 вежаў; замак уваходзіў у [[Брэсцкія гарадскія ўмацаванні|комплекс гарадскіх умацаванняў]]. [[Берасцейская вежа|Берасцейская вежа-данжон]] XIII стагоддзя месцілася асобна па-за межамі замка<ref name="ГВБ"/>.

25 студзеня 1408 года  права на самакіраванне горада паццвердзіў  [[Вітаўт]]<ref name="ЭВКЛ"/>. Магдэбургскага права пацвярджалася таксама ў 1511, 1554, 1580, 1607, 1614, 1661 гадах<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>. У [[XIV стагоддзе|XIV стагоддзі]] існавалі [[гасціны двор]], мураваная кафедральная [[Мікалаеўская царква (Брэст)|Мікалаеўская царква]]<ref name="ЭВКЛ"/>, праводзіліся [[кірмаш]]ы<ref name="ГВБ"/>, у [[XV стагоддзе|XV стагоддзі]] пабудаваны драўляныя [[Міхайлаўская царква (Брэст)|Міхайлаўская]] (ва ўрочышчы [[Пяскі (Брэст)|Пяскі]]) і [[Крыжаўзвіжанская (Брэст)|Крыжаўзвіжанская]] ([[Замухавечча|за Мухаўцом]]) цэрквы<ref name="ЭВКЛ"/>. З пачатку XV стагоддзя існавала [[Берасцейская сінагога|сінагога]] (да 1812 года перабудавана на патрэбы Брэсцкай крэпасці)<ref name="ГВБ"/> У 1409 годзе ў Берасці адбылася [[Берасцейская сустрэча (1409)|сустрэча]], на якой Вітаўт і Ягайла вырашылі распачаць [[Вялікая вайна (1409—1411)|Вялікую вайну 1409—1411 гадоў]] супраць Тэўтонскага ордэна. У [[Грунвальдская бітва|Грунвальдскай бітве]] ў 1410 годзе прымала ўдзел Берасцейская [[харугва]]<ref name="ЭВКЛ"/>. У 1411 годзе паводле фундацыі вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а па-за межамі горада, паміж рэкамі [[Угрынка]] і Мухавец, былі пабудаваны драўляны [[Троіцкі касцёл (Брэст)|Троіцкі касцёл]] (на месцы ранейшага закладзенага Ягайлам; паводле некаторых даведачных выданняў, касцёл пабудавалі пасля 1380 года) і кляштар каталіцкага манаскага ордэна [[аўгусціны|аўгусцінаў]]<ref name="ГВБ"/>. У 1446, 1454, 1460, 1471, 1478, 1505, 1511, 1515 і 1518 гадах адбываліся [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймы Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="ГВБ"/>. У 1450—1480 гадах існавала каля 40 відаў [[рамёствы|рамёстваў]]<ref name="ГВБ"/>.

У 1500 годзе горад, акрамя замка<ref name="ЭВКЛ"/>, разрабаваны<ref name="ЭГБ"/> і захоплены<ref name="ЭВКЛ"/> [[крымскі хан|крымскім ханам]] [[Менглі-Гірэй I|Менглі Гірэем]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>. З 1520<ref name="ЭГБ"/> года цэнтр [[Берасцейскі павет|павета]] [[Падляшскае ваяводства (1513—1795)|Падляшскага ваяводства]]. У 1525 годзе [[пажар]] знішчыў цэнтр горада і замак. У 1553 годзе [[берасцейскі староста]] [[Мікалай Радзівіл Чорны]]<ref name="ЭГБ"/> заснаваў тут [[кальвінскі збор (Брэст)|кальвінскі збор]], які існаваў у XVI—XVII стагоддзях<ref name="ЭВКЛ"/>, і першую на Беларусі [[берасцейскія друкарні|друкарню]]<ref name="ЭГБ"/>, дзе ў 1563 годзе была выдадзена [[Радзівілаўская біблія]]<ref name="ГВБ"/>. У 1550—1570-я гады ў Берасці дзейнічалі некалькі [[берасцейскія друкарні|друкарняў]]<ref name="ЭВКЛ"/>, мецэнатам большасці з якіх таксама быў Мікалай Радзівіл Чорны<ref>{{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=1|старонкі=|артыкул=берасцейскія друкарні|аўтар=}}</ref>.
[[Файл:Bieraście. Берасьце (1840-49).jpg|170пкс|міні|злева|[[Герб Берасця|Гарадскі герб]], 1840-я]]
З XVI стагоддзя Берасце карысталася [[герб Брэста|гербам]]: у блакітным полі сярэбраны лук са стралой. З 1554 года, згодна з прывілеем караля [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонта II Аўгуста]], гораду дазвалялася карыстацца гербавай пячаткаю з выявай шатровай вежы пры зліцці дзвюх рэк<ref name="ГВБ"/>.

З 1566 года цэнтр створанага [[Берасцейскае ваяводства|Берасцейскага ваяводства]]<ref name="ГВБ"/>. У той час у Берасці існавалі [[Спаса-Праабражэнская царква (Брэст)|Спаса-Праабражэнская царква]], [[Сімяонаўскі манастыр (Брэст)|Сімяонаўскі манастыр]] і [[манастыр Нараджэння Багародзіцы (Брэст)|манастыр Нараджэння Багародзіцы]] з 2 цэрквамі<ref name="ЭВКЛ"/>, горад складаўся з частак: замка, «места у паркане» (на востраве, які ўтвараўся Заходнім Бугам і рукавамі Мухаўца) і трох  прадмесці: Заўгрынецкага, Пясецкага і [[Замухавечча|прадмесця Замухавецкага]] (на правым беразе Мухаўца). [[Места (Брэст)|«Места»]] авальнай у плане канфігурацыі складалася з цэнтральнай часткі, умацаванай абарончай сцяной, і перыферыйнай, умацаванай валам. Асновай планіроўкі цэнтральнай часткі горада была паўавальная рынкавая плошча, якая злучалася мостам цераз Мухавец з замкам. Усяго ў 1566 годзе ў Берасці налічвалася каля 1 тысяч сядзіб (паводле іншых даных — 26 вуліц, 1091 домаўладальнік, 1166 сядзіб). Горад меў каля 6—7 тысяч жыхароў, сярод якіх рамеснікі 56 рамесных спецыяльнасцей складалі прыкладна 24—25 %.<ref name="ГВБ"/>

У адпаведнасці з [[Люблінская унія|Люблінскай уніяй 1569 года]] Берасце ў складзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўвайшло ў [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1588 годзе з’явіліся першыя брукаваныя вуліцы, у 1583 годзе адкрыта [[аптэка]]. Гарадскія [[купцы]] развівалі гандаль з гарадамі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], [[Карона Польскага каралеўства|Польшчы]], [[Руская дзяржава|Рускай дзяржавы]]. [[Берасцейская мытня]] ў першай палове [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзя]] займала 2-е месца ў даходах дзяржаўнай казны<ref name="ГВБ"/>.
[[Файл:Bieraście, Unijacki, Sabornaja. Берасьце, Уніяцкі, Саборная (1759).jpg|міні|злева|[[Мікалаеўская царква (Брэст)|Мікалаеўская царква]], у якой была падпісаная [[Берасцейская унія]]]]
Берасце таксама з’яўлялася значным рэлігійным цэнтрам. У 1591 годзе пры [[Мікалаеўская царква (Брэст)|Мікалаеўскай царкве]] ўзнікла [[Брэсцкае праваслаўнае брацтва|праваслаўнае брацтва]] і адчынілася школа пры ім, у якой у 1592—1595 гадах выкладаў беларускі гуманіст-асветнік [[Лаўрэнцій Зізаній]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>. 9 кастрычніка 1596 года на царкоўным саборы ў берасцейскай [[Свята-Мікалаеўская царква (Брэст)|Мікалаеўскай царкве]] была падпісана  [[Берасцейская унія|Берасцейская царкоўная унія]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/> — спецыяльны акт пра арганізацыйнае аб’яднанне [[каталіцтва|каталіцкай]] і [[Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім|праваслаўнай цэркваў]] на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, стварэнне [[Уніяцкая Царква ў Рэчы Паспалітай|уніяцкай царквы]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>. У XIV—XVIII стагоддзях<ref name="ЭВКЛ"/> у горадзе дзейнічалі і будавалі свае касцёлы і кляштары каталіцкія манаскія ордэны [[Брэсцкі кляштар аўгусцінцаў|аўгусцінцаў]], [[Брэсцкі кляштар бернардзінцаў|бернардзінцаў]], [[Брэсцкі кляштар бернардзінак|бернардзінак]], [[Брэсцкі кляштар брыгітак|брыгітак]], [[Брэсцкі кляштар езуітаў|езуітаў]], [[Брэсцкі кляштар трынітарыяў|трынітарыяў]], [[Брэсцкі кляштар дамініканцаў|дамініканцаў]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>. Пры кляштарах адчыняліся школы<ref name="ЭГБ"/>.

У 1589 годзе створана [[Берасцейская эканомія]]<ref name="ЭВКЛ">{{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=1|старонкі=|артыкул=Берасце|аўтар=}}</ref>.

У сярэдзіне XVII стагоддзя ў Берасці існавалі 14 [[цэх]]аў, якія аб’ядноўвалі майстроў 48 прафесій<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>. Горад быў месцам збору [[Канфедэрацыя (Рэч Паспалітая)|ваенных канфедэрацый]] у 1605 і 1612 гадоў<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>. З 1615 года ў горадзе з’явілася езуіцкая місія, з 1623 года пры езуіцкай рэзідэнцыі працавала школа, з 1633 года дзейнічаў [[Берасцейскі езуіцкі калегіум|езуіцкі калегіум]]<ref name="ЭГБ"/>, дзе вучыўся беларускі мысліцель, грамадска-палітычны дзеяч і педагог [[Казімір Лышчынскі]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1620 годзе пабудаваны [[Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян (Брэст)|касцёл і кляштар базыльян]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1696—1760 гадах пры калегіуме дзейнічаў тэатр<ref name="ЭГБ"/>.
[[Файл:Bieraście Litoŭskaje. Берасьце Літоўскае (E. Dahlbergh, 1657) (2).jpg|міні|[[Эрык Дальберг]]. Аблога Берасця Літоўскага ў [[Паўночная вайна (1655—1660)|вайну Швецыі з Рэччу Паспалітай]], 1657 год]]

У час [[Антыфеадальная вайна 1648—1651 гадоў|антыфеадальнай вайны 1648—1651 гадоў]] у 1648 годзе лагерам каля горада размясцілася апалчэнне<ref name="ГВБ"/>, якое сабрала шляхта Берасцейскага павета супраць казакоў<ref name="ГВБ"/>. 5 (15) верасня таго ж года былі пакараны смерцю 17 гараджан, якіх абвінавачвалі ў падрыхтоўцы паўстання. Сярод пакараных быў грамадскі і царкоўны дзеяч, ігумен Сімяонаўскага манастыра [[Афанасій Філіповіч]]. Калі да Берасця падышлі атрады казакоў, пасланых [[Багдан Хмяльніцкі|Багданам Хмяльніцкім]] на Беларусь, у горадзе пачалося паўстанне. Паўстанцы і казацка-сялянскія атрады разбілі вялікі атрад апалчэнцаў на чале з [[Берасцейскі кашталян|берасцейскім кашталянам]] [[К. Тышкевіч]]ам. У лістападзе — снежні 1648 года каля горада адбываліся баі паміж паўстанцамі і войскам (наёмнікамі і шляхтай) пад камандаваннем [[Януш Радзівіл (1612—1655)|Я. Радзівіла]]. У пачатку 1649 года яго войска здолела захапіць Берасце; загінула каля 2 тысяч чалавек, горад быў моцна разбураны<ref name="ГВБ"/>.

У 1653 годзе замак берасцейскі стаў месцам правядзення [[сойм Рэчы Паспалітай|сойму Рэчы Паспалітай]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>. Берасце значна пацярпела таксама ў час [[Паўночная вайна (1655—1660)|Паўночнай вайны 1655—1660 гадоў]]<ref name="ГВБ"/>. У 1657 годзе заняты і спалены шведскімі войскамі, вызвалены 20 жніўня 1658 года атрадам пад камандаваннем [[Міхал Казімір Радзівіл|М. К. Радзівіла]]. У 1659 годзе адкрыты [[Берасцейскі манетны двор|манетны двор]]<ref name="ЭВКЛ"/>, дзе ў 1664—1666 гадах чаканілі дробныя медныя манеты ([[барацінкі]])<ref name="ГВБ"/>. У [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]] у студзені—чэрвені 1660 года заняты войскамі маскоўскага ваяводы [[І. А. Хаванскі|І. А. Хаванскага]]<ref name="ЭВКЛ"/>, якія выразалі ў захопленым замку каля 1,7 тыс. чал.<ref>Курукин И. В., Булычев А. А. Повседневная жизнь опричников Ивана Грозного. — Москва: Молодая гвардия, 2010. С. 336.</ref>, а сам горад цалкам знішчылі<ref>Гладыщук А. А. Никитчик А. Д. Инвентари Берестейского замка и города после 1660 года // Вестник Брестского государственного технического университета. — № 6. — 2013. С. 42. [http://www.bstu.by/uploads/vestnik/13-6.pdf] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20181223012012/http://www.bstu.by/uploads/vestnik/13-6.pdf|date=23 снежня 2018}}</ref>; у 1661 годзе — польска-літоўскімі войскамі<ref name="ЭГБ"/>. У выніку ваенных дзеянняў колькасць [[Дым (адзінка падаткаабкладання)|«дымоў»]] скарацілася на 42 % — з 1500 да 869<ref name="ГВБ"/>.

{{Панарама|Bieraście. Берасьце (XVII).jpg|1000px|Выгляд цэнтра Берасця з бастыённымі ўмацаваннямі ў XVII стагоддзі (фрагмент гравюры Э. Дальберга) <br />''Умоўныя пазначэнні'': '''A'''. ''Castellum'' — [[Берасцейскі замак|Замак]]; '''B'''. ''Templum Iesuilarum'' — [[Касцёл Ісуса і Святога Казіміра і калегіум езуітаў (Брэст)|Касцёл езуітаў]]; '''C'''. ''Templum Parochiale'' — [[Фарны касцёл (Брэст)|Фарны касцёл]]; '''D'''. ''Templ. Graco-rum'' — [[Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян (Брэст)|Грэка-каталіцкая царква]]; '''E'''. ''Templ. Dominicanorum'' — [[Берасцейскі дамініканскі касцёл|Дамініканскі касцёл]]; '''F'''. ''Coenob. Bernhardinorum'' — [[Берасцейскі кляштар бернардзінцаў|Кляштар бернардзінцаў]]; '''G'''. ''Synagogux Iudcorum'' — [[Берасцейская сінагога|Сінагога]].}}

У час [[Паўночная вайна 1700—1721 гадоў|Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў]] праз Берасце праходзілі расійскія і шведскія войскі, былі створаны правіянцкія склады забеспячэння расійскай арміі<ref name="ЭВКЛ"/>. У 1706 годзе горад  Берасце захапілі і разрабавалі чужые войскі<ref name="ГВБ"/>. Разбураны горад Дэкрэтам караля вызвалены  на 4 гады амаль ад усіх [[дзяржаўныя павіннасці|дзяржаўных павіннасцей]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭВКЛ"/>. Другая палова XVII стагоддзя і першая палова XVIII стагоддзя адзначаны эканамічным заняпадам горада, выкліканым войнамі<ref name="ЭГБ"/>. Толькі ў другой палове XVIII стагоддзя пачалося ажыўленне гандлю і эканомікі горада, які паступова стаў галоўным [[Рачны порт|рачным портам]] на [[Заходні Буг|Бугу]], вывозілі [[збожжа]], [[пянька|пяньку]], [[лес]] і іншае<ref name="ГВБ"/>. Каля 1770 года падскарбій вялікі літоўскі [[Антоні Тызенгаўз]] заснаваў у Берасці суконную мануфактуру, у якой на момент закрыцця ў 1780 годзе працавалі 20 рабочых. У канцы XVIII стагоддзя горад налічваў 3,5 тысяч жыхароў. У 1792 годзе тут знаходзілася Генеральнасць (рэзідэнцыя кіраўнікоў) [[Таргавіцкая канфедэрацыя|Таргавіцкай канфедэрацыі]].
[[Файл:Bieraście,_Piasieckaja._Берасьце,_Пясецкая_(1823).jpg|thumb|Якуб Кубіцкі. Панарама Пясецкай вуліцы, 1823 год]]
З XVIII стагоддзя існавала [[Берасцейская грэка-каталіцкая епархія]]. У 1726 годзе створана [[Берасцейская рымска-каталіцкая епархія]].
У 1792 годзе у Берасці знаходзілася [[Таргавіцкая канфедэрацыя|Таргавіцкай канфедэрацыі]]<ref name="ЭВКЛ"/>.

=== Пад уладай Расійскай імперыі ===
У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1795 годзе горад далучаны  да складу [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], перайменаваны ў '''Брэст-Літоўск''', абвешчаны павятовым горадам [[Слонімская губерня|Слонімскай]], потым з 1797<ref name="ГВБ"/> года ў [[Літоўская губерня|Літоўскай]], з 1801 года [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1797 годзе 623 дамы, з іх 21 мураваны, суконная фабрыка, вінакурня. У 1811 годзе 3596 жыхароў<ref name="ГВБ"/>.
[[Файл:Brest-Litovsk COA (Grodno Governorate) (1845).png|міні|злева|150пкс|Герб Брэст-Літоўска ўзору 1845 года]]
З пачаткам [[Вайна 1812 года|вайны 1812 года]] горад стаў арэнай ваенных дзеянняў. Неаднаразова ён быў захоплены часцямі [[напалеонаўская армія|напалеонаўскай арміі]]. Вызвалены рускай арміяй 25 снежня 1812 года<ref name="ЭГБ"/>. Вялікія страты гораду і яго жыхарам нанеслі [[Пажары ў Брэсце|пажары]] 1802, 1822, 1828, 1835 гадоў. У час пажару 1828 года згарэлі 220 пабудоў, у тым ліку уніяцкая царква, [[кляштар брыгітак (Брэст)|кляштар брыгітак]], 150 крам<ref name="ГВБ"/>. У 1834 годзе ў Брэсце заснавана [[метэаралагічная станцыя]]<ref name="ЭПБ1">{{Крыніцы/ЭПБ|1|Брэсцкая метэаралагічная станцыя|Таўціева З. Х.|342}}</ref>.
[[Файл:Крэпасьць Брэст-Літоўск 1840 год.jpg|міні|[[Марцін Залескі]]. Будаўніцтва крэпасці Брэст-Літоўск, 1846 год]]

Важнае ваенна-стратэгічнае размяшчэнне Брэст-Літоўска на захадзе Расіі абумовіла выбар яго месцам для будаўніцтва [[Брэсцкая крэпасць|Брэсцкай крэпасці]]<ref name="ЭГБ"/> як часткі сістэмы ўмацаванняў на задзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]<ref name="ГВБ"/>. Праект крэпасці распрацаваны рускім ваенным інжынерамі [[К. І. Оперман]]ам, [[Н. М. Малецкі]]м і [[А. І. Фельдман]]ам (зацверджаны ў 1830 годзе)<ref name="ЭГБ"/>; нагляд за будаўніцтвам ажыццяўлялі генерал [[І. І. Дэн]], пазней генерал-фельдмаршал [[І. Ф. Паскевіч]]<ref name="ГВБ"/>. Першы камень будучай крэпасці закладзены 1 чэрвеня 1836 года, адкрыта 26 красавіка 1842 года<ref name="ЭГБ"/>. Напачатку былі ўзведзены 4 часовыя ўмацаванні: [[Цытадэль Брэсцкай крэпасці|Цэнтральнае ўмацаванне (Цытадэль)]] (на месцы былога [[Вакольны горад (Брэст)|вакольнага горада]]) і [[Валынскае ўмацаванне|Валынскае]] (на месцы былога замка, пабудаванага ў XV стагоддзі з дрэва і каменю) [[Кобрынскае ўмацаванне|Кобрынскае]] і [[Цярэспальскае ўмацаванне|Цярэспальскае]] перадмаставыя ўмацаванні<ref name="ЭГБ"/>. Крэпасць знаходзілася на 4 астравах, утвораных рукавамі рэк [[Мухавец (рака)|Мухавец]], [[Заходні Буг]] і сістэмай каналаў<ref name="ГВБ"/>. Пры будаўніцтве крэпасці былі пакінуты некаторыя пабудовы старога горада. У перабудаваных будынках [[брэсцкі кляштар езуітаў|кляштараў езуітаў]], [[брэсцкі кляштар базыльян|базыльян]], [[брэсцкі кляштар бернардзінцаў|бернардзінцаў]] размяшчаліся канцылярыя каменданта, [[Белы палац|афіцэрскае казіно]], кадэцкі корпус (у 1841—1860)<ref name="ГВБ"/>. У 1833—1842 гадах вялася перабудова гэтых умацаванняў<ref name="ЭГБ"/>. Жылая забудова горада перамясцілася за 2 км ад крэпасці, на 3 фарштаты: [[Кобрынскі фарштат|Кобрынскі]], [[Валынскі фарштат|Валынскі]], [[Забугскі фарштат|Забугскі]]<ref name="ГВБ"/>. У 1864 годзе па прапанове генерала [[Э. І. Татлебен]]а пачалася першая рэканструкцыя крэпасці, у 1911—1914 гадах праведзена другая яе рэканструкцыя, у якой прымаў удзел [[Дз. М. Карбышаў]]<ref name="ЭГБ"/>.

Развіццё Брэста адбывалася пераважна на ўсход ад крэпасці, на месцы [[Кобрынскі фарштат|Кобрынскага фарштата]]. [[Рэгулярная планіроўка|Рэгулярная планіровачная сетка вуліц]] утварала дробныя прамавугольныя або трапецападобныя [[квартал]]ы<ref name="ГВБ"/>. У 1842 годзе з горадзе адкрыты [[Брэсцкі кадэцкі корпус|кадэцкі корпус]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1845 годзе Брэст налічваў каля 18 тыс. жыхароў, быў зацверджаны яго новы герб: на мысе пры зліцці дзвюх рэк круг з сярэбраных шчытоў, над ім узвышаецца штандар крэпасці, у верхняй частцы гербавы знак [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]] — [[зубр]]. У 1846 годзе на Гандлёвай плошчы былі пабудаваны [[гандлёвыя рады (Брэст)|гандлёвыя рады]], у 1856 годзе кафедральны [[Крыжаўзвіжанскі касцёл (Брэст)|Крыжаўзвіжанскі касцёл]], у 1865 годзе [[Сімяонаўская царква (Брэст)|Сімяонаўская царква]]. У 1860 годзе ў горадзе 6 [[плошча]]ў, 225 вуліц і завулкаў, у 1861 годзе — 20,9 тыс. жыхароў, 178 [[лаўка|лавак]], 27 [[заезны дом|заезных дамоў]], [[карчма]]. У 1860-я гады працавалі 8 [[завод]]аў<ref name="ЭГБ"/>, 5 тытунёвых фабрык<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>, 6 прадпрыемстваў па вырабе свечак, розныя майстэрні<ref name="ГВБ"/>, 178 [[крама|крам]], 60 карчэм, 5 [[пастаялы двор|пастаялых]] і 2 [[заезны дом|заезныя дамы]]<ref name="ЭГБ"/>, з 1865 года мужчынская 4-класная [[прагімназія]]<ref name="ГВБ"/>. У канцы 1870-х гадоў дзейнічалі гарадское 4-класнае і царкоўна-прыходскае вучылішчы, прыватны пансіён для шляхетных дзяўчат, з 1874 года — прыватная бібліятэка, з 1885 года — музычна-драматычнае таварыства<ref name="ЭГБ"/>.

Пасля завяршэння будаўніцтва чыгунак, што звязвалі Брэст з {{нп5|Варшаўска-Цярэспальская чыгунка|Варшавай|ru|Варшавско-Тереспольская железная дорога}} (1869), [[Маскоўска-Брэсцкая чыгунка|Масквой]] (1871), {{нп5|Кіева-Брэсцкая чыгунка|Кіевам|ru|Киево-Брестская железная дорога}} (1873), [[Палескія чыгункі|Гомелем]] (1886), горад стаў буйным [[Чыгуначны вузел|чыгуначным вузлом]]<ref name="ЭГБ"/> (уключаў 5 станцый, 4 вакзалы, 5 лакаматыўных і 2 вагонныя дэпо, іншыя прадпрыемствы)<ref name="ГВБ"/>. У 1883—1886 гадах узведзены будынак [[Чыгуначны вакзал (Брэст)|Цэнтральнага чыгуначнага вакзала]] (архітэктары [[Я. Гарбуноў]], [[В. Лорберг]], [[Л. Нікалаі]]); з 1888 года ў будынку і на перонах мелася [[электрычнае асвятленне]]<ref name="ГВБ"/>.

У 1895 годзе існавалі 12 бальнічных устаноў (на 713 ложкаў), 5 [[аптэка|аптэк]]<ref name="ГВБ"/>. У 1897 годзе ў Брэсце 46 568 жыхароў<ref name="ЭГБ"/> (з іх 45,5 % [[Пісьменнасць|пісьменных]])<ref name="ГВБ"/>. Першае рэвалюцыйнае выступленне рабочых адзначана ў 1873 годзе на цагельным заводзе<ref name="ЭГБ"/>.

=== Пачатак XX стагоддзя ===
У 1903—1904 гадах дзейнічалі [[брэсцкія гімназіі|2 гімназіі]]. У 1904 годзе працавалі 75 [[фабрыка|фабрычна]]-[[завод]]скіх прадпрыемстваў (858 рабочых), 784 [[майстэрня|рамесныя майстэрні]] (2834 чал.). Працоўныя горада і яго жыхары актыўна ўдзельнічалі ў [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў]]<ref name="ГВБ"/>. У 1902—1906 гадах існавала [[Брэсцкая арганізацыя Польскай сацыялістычнай партыі ў Літве|Брэсцкая арганізацыя Польскай сацыялістычнай партыі ў Літве (ППС у Літве)]], у канцы 1905 года ў горадзе аформілася [[Брэсцкая арганізацыя РСДРП]]. Гэтыя арганізацыі кіравалі падрыхтоўкай і правядзеннем [[забастоўка|забастовак]], [[маніфестацыя|маніфестацый]] і інш. выступленняў працоўных горада і салдат крэпасці<ref name="ГВБ"/>. У 1905 годзе працоўныя горада правялі студзеньскую палітычную стачку, у тым жа годзе падтрымалі выступленні салідарнасці рабочых Беларусі з пралетарыятам [[Адэса|Адэсы]] і [[Лодзь|Лодзі]]. Палітычную работу сярод салдат гарнізона вяла [[Брэсцкая ваенна-рэвалюцыйная арганізацыя РСДРП]], якая ўзначаліла [[Брэсцкія выступленні салдат 1905 і 1906 гадоў|выступленні салдат 1905 і 1906 гадоў]]. У 1912 годзе ў горадзе створана [[праўдзісты|праўдзісцкая]] група<ref name="ЭГБ"/>.

У [[Першая сусветная вайна|Першую сусветную вайну]] Брэст-Літоўск {{OldStyleDate|8|верасня|1915|28|жніўня}} года акупіраваны [[кайзераўскія войскі|войскамі кайзераўскай Германіі]]<ref name="ЭГБ"/>. Усё насельніцтва Брэста — хто пад уздзеяннем расійскай антынямецкай прапаганды, хто пад прымусам [[казакі|казакаў]] — вымушана было пакінуць горад і падацца ў глыб [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. Чыгуначных вагонаў для эвакуацыі хапіла толькі на невялікую колькасць гараджанаў. Большасці ж брэсцкіх сем’яў, якія вымушаныя былі пакінуць свае дамы і нажытую гадамі маёмасць, давялося дабірацца ў цэнтральныя раёны імперыі на ўласных падводах і пешшу, многія на гэтым шляху загінулі ад голаду і хвароб<ref name="vb1915">Рубашевский Ю. [http://www.vb.by/society/history/brest_sdan_avstrijcam.html Сто лет назад Брест был сдан австрийцам] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20161104164958/http://www.vb.by/society/history/brest_sdan_avstrijcam.html |date=4 лістапада 2016 }} // Вечерний Брест, 21 августа 2015 г.</ref>.

Адступаючае расійскае войска мела загад падарваць фарты [[Брэсцкая крэпасць|Брэсцкай крэпасці]] і масты, а сам горад — спаліць. Вельмі многія будынкі ў горадзе сапраўды былі зруйнаваны і спаленыя спецыяльнымі камандамі расійскай арміі<ref name="vb1915"/>. За перыяд акупацыі (да канца 1918) у горадзе было спалена і разбурана 2500 будынкаў з 3670, узарвана частка ўмацаванняў крэпасці<ref name="ГВБ"/>.

З {{OldStyleDate|22|снежня|1917|9}} года менавіта ў будынках на тэрыторыі крэпасці праходзіла мірная канферэнцыя [[Савецкая Расія|Савецкай Расіі]] і краін [[Цэнтральныя дзяржавы|Чацвяртнога саюза]]<ref name="elib">[[В. М. Бароўская]]. [http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/187493/1/%D0%94%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8-2017.pdf «Здольны на хітрасць» — беларускае пытанне ў дзейнасці А. А. Іофе] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20191126124004/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/187493/1/%D0%94%D0%B8%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8-2017.pdf|date=26 лістапада 2019}}</ref>, пасля перагавораў 3 сакавіка 1918 года ў будынку [[Белы палац|Белага палаца]] крэпасці быў падпісаны [[Брэсцкі мірны дагавор|мірны дагавор]]<ref name="ГВБ"/>.

4 сакавіка 1918 года ўрад [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспублікі]] абвясціў горада сваёй часткай. Разам з тым, пасля [[Абвяшчэнне незалежнасці БНР|абвяшчэння незалежнасці]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] 25 сакавіка 1918 года, якое стала рэакцыяй беларусаў на Брэсцкі мір, што не ўлічваў інтарэсаў Беларусі, урад БНР абвясціў Брэст і ваколіцы тэрыторыяй беларускай дзяржавы. Тэрыторыя [[Палессе|Палесся]] ад Брэста да [[Гомель|Гомеля]] стала прадметам спрэчкі і перамоў паміж БНР і УНР<ref>Лебедзева В. [http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/15/15art_lebiedzieva.htm Дыпламатычная місія БНР у перамовах з Украінай (1918 г.)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081119070727/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/15/15art_lebiedzieva.htm |date=19 лістапада 2008 }} // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 15.</ref>. 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай [[I з’езд КП(б) Беларусі|I з’езда КП(б) Беларусі]] Брэст быў уключаны ў склад [[Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі|Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі]], дзе стаў цэнтрам раёна<ref name="at">{{Крыніцы/150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Аднак на справе ўвесь гэты час, да лютага 1919 года, Брэст і ваколіцы знаходзіліся пад акупацыяй і поўным кантролем германскай арміі.

У пачатку студзеня 1919 года немцы пачалі эвакуіравацца з Брэст-Літоўска, эвакуацыя ішла на працягу месяца<ref name="brl"/>. 9 лютага 1919 года польскія атрады з аператыўнай групы генерала [[А. Лістоўскі|А. Лістоўскага]] і ўланы ўвайшлі ў Брэст-Літоўск<ref name="brl">[http://kb.brl.by/index.php/heritage/item/741-13-zhniunya-2015-g-100-gadou-z-chasu-akupatsyi-g-bresta-vajskami-kajzerauskaj-germanii-padchas-pershaj-susvetnaj-vajny-1915/741-13-zhniunya-2015-g-100-gadou-z-chasu-akupatsyi-g-bresta-vajskami-kajzerauskaj-germanii-padchas-pershaj-susvetnaj-vajny-1915 13 жніўня 2015 г. — 100 гадоў з часу акупацыі г. Брэста вайскамі кайзераўскай Германіі падчас Першай сусветнай вайны (1915)]</ref>.

=== У складзе Польскай Рэспублікі ===
9 лютага 1919 года ў Брэст-Літоўск увайшлі польскія атрады [[Самаабарона Літвы і Беларусі|Віленскай самаабароны]] пад камандаваннем ротмістра {{нп5|Ежы Даброўскі (падпалкоўнік)|Ежы Дамброўскага|pl|Jerzy Dąbrowski (podpułkownik)}}. Палякі панеслі невялікія страты, здабыўшы значную колькасць нямецкай тэхнікі{{sfn|Rąkowski|2005|p=29}}. 10 лютага 1919 года Віленскі атрад польскіх войск аб’яднаўся з атрадам 9-й пяхотнай дывізіі генерала {{нп5|Антоній Лістоўскі|Антонія Лістоўскага|pl|Antoni Listowski}}{{sfn|Rąkowski|2005|p=29}}<ref>{{Крыніцы/ЭГБ|6-1|Самаабарона Літвы і Беларусі}}</ref>. У сакавіку 1919 — жніўні 1920 гадоў пад кіраўніцтвам [[ЦК КП(б)ЛіБ]] у горадзе і наваколлі дзейнічалі [[Брэсцкі падпольны камітэт КП(б)ЛіБ]] (старшыня [[Я. Б. Быкін]]) і [[камуністычнае падполле|Брэсцкае камуністычнае падполле]]<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>.

[[Файл:Stanisłaŭ Bułak-Bałachovič6.jpg|thumb|left|[[Станіслаў Булак-Балаховіч]] з польскімі афіцэрамі ў Брэсце, 1920 год]]
26 лютага 1920 года было прынятае рашэнне перадыслакаваць у Брэст з [[Эстонія|Эстоніі]] [[Асобны атрад БНР]] пад камандаваннем генерала [[Станіслаў Булак-Балаховіч|Станіслава Булак-Балаховіча]]. З 5 сакавіка цягнікамі з [[Дзвінск]]у ў Брэст ген. С. Булак-Балаховіч змог перавесці толькі частку салдат свайго атрада, якія адмовіліся раззбройвацца<ref>{{Кніга|загаловак = Балахоўцы: Сведчанні, дакументы, даследаванні|адказны = пераклад, прадмова, каментары А. Вашкевіча, А. Чарнякевіча, Ю. Юркевіча|выданне = 2|месца = Смаленск|выдавецтва = Інбелкульт|год = 2014|старонкі = 151—152|старонак = 470|isbn = 978-5-9904531-9-7|тыраж = 750|ref=Балахоўцы: Сведчанні, дакументы, даследаванні}}</ref>. Атрад генерала С. Булак-Балаховіча з некалькіх сотняў салдат быў размешчаны ў [[Брэсцкая крэпасць|Брэсцкай крэпасці]] для падмацавання і перафарміравання і быў падпарадкаваны непасрэдна начальніку Польскай дзяржавы [[Юзаф Пілсудскі|Юзафу Пілсудскаму]].

1 жніўня 1920 года ў горад увайшлі часці [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]], 19 жніўня 1920 года зноў заняты войскамі Польскай Рэспублікі<ref name="ГВБ"/><ref name="ЭГБ"/>.

[[Файл:POL Brześć nad Bugiem COA.svg|thumb|150px|Герб Брэста-над-Бугам узору 1938 года, паводле выявы на пячатцы магістрата XVI ст.]]
Паводле [[Рыжскі мірны дагавор (1921)|Рыжскага мірнага дагавора 1921 года]] Брэст-Літоўск у складзе [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] адышоў да Польшчы, перайменаваны ў '''Брэст-над-Бугам''' і стаў цэнтрам [[Палескае ваяводства|Палескага ваяводства]]<ref name="ЭГБ"/>. У 1921 годзе горад, цэнтр [[Брэсцкі павет (1921—1940)|Брэсцкага павета]], налічваў 1941 будынак, 29 460 жыхароў<ref name="ГВБ"/>. Тут працавалі чыгуначныя, швейныя, зброевая і механічныя майстэрні, тытуневая фабрыка, гарэлачны завод акцыянернага таварыства «Познань», піваварны завод «Карона», лесапільны завод, млын. Без расійскага рынку страцілі былое значэнне [[Дняпроўска-Бугскі канал]] і [[чыгуначны вузел]]. У 1920—1930 гадах дзейнічаў акруговы камітэт «[[Чырвоная дапамога|Чырвонай дапамогі]]» — {{нп5|МАПР|міжнароднай арганізацыі помачы барацьбітам рэвалюцыі (МАПР)|ru|МОПР}} Заходняй Беларусі. На працягу 1923—1938 гадоў дзейнічалі Брэсцкая акруговыя і гарадскія арганізацыі [[КПЗБ]], [[КСМЗБ]]<ref name="ЭГБ"/>; рэвалюцыйна-дэмакратычныя арганізацыі: [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада]], [[Змаганне|клуб «Змаганне»]]; культурна-асветніцкая арганізацыя [[Таварыства беларускай школы]]<ref name="ГВБ"/>. У 1922—1925 гадах баставалі рабочыя друкарні, тытунёвай фабрыкі, лесапільнага завода, чыгуначнікі, швейнікі і інш<ref name="ЭГБ"/>. 21 лютага 1926 года адбылася дэманстрацыя [[беспрацоўны]]х<ref name="ГВБ"/>.

У студзені 1927 года ў Брэсце [[Працэс 31-го|адбыўся суд]], арганізаваны польскімі ўладамі, над групай дзеячаў [[КПЗБ]], у т.л. [[В. З. Харужая|В. З. Харужай]], [[З. Ф. Паплаўскі]]м<ref name="ЭГБ"/>. У 1928—1930 гадах адбыліся выступленні рабочых лесапільных прадпрыемстваў, чыгуначнікаў<ref name="ГВБ"/>.

У 1925 годзе пабудавана [[электрастанцыя]]. У 1929 годзе пражывалі 37 684 жыхары, дзейнічалі 2 [[бібліятэка|бібліятэкі]] (гарадская і настаўніцкая), 2 [[кінатэатр]]ы, 19 [[школа|школ]] (з іх 7 пачатковых, 7 прыватных, сярэдняя тэхнічная, гандлёвая, гарадская кваліфікацыйная, 2 рамесныя), 7 [[гімназія|гімназій]] (у т.л. 1 дзяржаўная, 3 прыватныя польскія, 2 прыватныя яўрэйская, 1 прыватная руская), 3 [[бальніца|бальніцы]] (гарадская на 60 ложкаў, чыгуначная на 150 ложкаў, яўрэйская на 90 ложкаў), некалькі прыватных [[лячэбніца|лячэбніц]].

21 чэрвеня 1929 года і 29 лістапада 1933 года да гарадской гміны Брэста былі далучаны часткі {{нп5|гміна Косічы|гмін Косічы|pl|Gmina Kosicze}} і {{нп5|гміна Камяніца Жыравецкая|Камяніцы Жыравецкай|pl|Gmina Kamienica Żyrowiecka}}<ref>[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19290430354 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 maja 1929 r. o rozszerzeniu granic miasta Brześcia n/Bugiem w powiecie brzeskim, województwie poleskiem, Dz. U. Nr 43, poz. 354] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120612161012/http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19290430354 |date=12 чэрвеня 2012 }}{{ref-pl}}</ref><ref>[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19330930716 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 listopada 1933 r. o rozszerzeniu granic miasta Brześcia n/Bugiem w powiecie brzeskim, województwie poleskiem, Dz. U. Nr 93, poz. 716] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120612161018/http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19330930716 |date=12 чэрвеня 2012 }}{{ref-pl}}</ref>. Сярод іншых у 1929 годзе ў межы горада былі ўключаны [[Граеўская Слабодка]] (іншая назва Граеўка), [[Кіеўская Слабодка]] (іншая назва Кіеўка), в. [[Шпановічы]]<ref name="ГВБ"/>. 1 снежня 1933 года далучана таксама частка {{нп5|гміна Кабыляны|гміны Кабыляны|pl|Gmina Kobylany}}<ref>[http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19330940719 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1933 r. o zmianie granic województw lubelskiego i poleskiego (Dz. U. Nr 94 poz. 719)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20161009120816/http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19330940719 |date=9 кастрычніка 2016 }}{{ref-pl}}</ref>.

У 1936 годзе ў горадзе 18 школ, 5 [[гімназія|гімназій]], 3 [[кінатэатр]]ы, [[бібліятэка]]. У 1937 годзе 51,2 тыс. жыхароў<ref name="ЭГБ"/>.

=== У Другой сусветнай вайне ===
[[Файл:Bundesarchiv Bild 101I-121-0007-24, Polen, polnische Panzer Renault FT-17.jpg|міні|злева|Танкі {{нп5|Рэно FT|Рэно FT-17|ru|Рено FT}} блакуюць [[Паўночная брама Брэсцкай крэпасці|Паўночную браму крэпасці]], 1939 год]]
1 верасня 1939 года [[нацысцкая Германія]] [[Польская кампанія вермахта (1939)|напала на Польшчу]], 14 верасня захапіла Брэст (акрамя крэпасці)<ref name="ЭГБ"/>. У час [[Абарона Брэсцкай крэпасці (1939)|абароны Брэсцкай крэпасці]] палякі за тры дні адбілі 7 атак нямецкіх атак, пры гэтым людзкія страты з боку абаронцаў склалі каля 40 %. Познім вечарам 17 верасня і ноччу з [[Цытадэль Брэсцкай крэпасці|Цытадэлі]] выйшла большасць абаронцаў у напрамку [[Кодзень|Кодня]], для прыкрыцця асноўных сіл у крэпасці засталіся добраахвотнікі. Толькі 18 верасня немцы з боку [[Цярэспаль|Цярэспаля]] ўвайшлі ў Цытадэль<ref name="brl2">[http://kb.brl.by/index.php/heritage/item/1786-22-verasnya-2019-g-80-gadou-z-dnya-ustuplennya-chyrvonaj-armii-u-g-brest-u-chas-vyzvalenchaga-pakhodu-u-zakhodnyuyu-belarus-1939 22 верасня 2019 г. — 80 гадоў з дня ўступлення Чырвонай арміі ў г. Брэст у час Вызваленчага паходу ў Заходнюю Беларусь (1939)]</ref>.

[[Выява:Bundesarchiv Bild 101I-121-0011A-23, Polen, Siegesparade, Guderian, Kriwoschein.jpg|thumb|Урачыстая перадача Брэст-Літоўска і Брэсцкай крэпасці савецкаму боку 22 верасня 1939 года. На трыбуне — нямецкі генерал [[Гайнц Гудэрыян]] і савецкі камандзір брыгады [[Сямён Майсеевіч Крывашэін|Сямён Крывашэін]].]]

17 верасня 1939 года [[Польскі паход РСЧА|Чырвоная Армія перайшла савецка-польскую граніцу]]<ref name="ЭГБ"/>. 20 верасня перадавыя часткі 29-й лёгкатанкавай брыгады 4-й арміі пад камандаваннем [[Сямён Майсеевіч Крывашэін|Сямёна Крывашэіна]] падышлі да Брэста. У горад была накіравана разведка, а ў штаб 29-й брыгады прыбыла нямецкая дэлегацыя<ref name="brl2"/>. Паводле савецка-нямецкага пратакола аб усталяванні дэмаркацыйнай лініі на тэрыторыі былой Польскай дзяржавы, падпісанага 21 верасня 1939 года прадстаўнікамі савецкага і нямецкага камандаванняў, горад адыходзіў да [[СССР]]. 22 верасня адбылася афіцыйная працэдура перадачы Брэст-Літоўска і Брэсцкай крэпасці савецкаму боку, у час якой па [[Вуліца Леніна (Брэст)|цэнтральнай вуліцы]] [[Германа-савецкі ваенны парад у Брэст-Літоўску|ўрачыстым маршам прайшлі нямецкія і савецкія падраздзяленні]]<ref name="Mezhduburie">{{кніга |аўтар = Кривошеин С. М. |загаловак = Междубурье |спасылка = http://forgb.awardspace.com/krivoshein.html |месца = Воронеж |выдавецтва = Центрально-Черноземное книжное издательство |год = 1964 |старонкі = 250−262 |тыраж = 15 000 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20100612131153/http://forgb.awardspace.com/krivoshein.html |archivedate = 12 чэрвеня 2010 }}</ref><ref name="WIF">{{Кніга|загаловак=A World in Flames: A Short History of the Second World War |аўтар=Martin Kitchen |год=1990 | мова = en|выдавецтва=Longman |isbn=0582034086 |старонкі=74 |каментар=The joint invasion of Poland was celebrated with a parade by the Wehrmacht and the Red Army in Brest Litovsk |спасылка=http://books.google.com/books?id=0t-fAAAAMAAJ&q=%22The+joint+invasion+of+Poland+was+celebrated+with+a+parade+by+the+Wehrmacht+and+the+Red+Army+in+Brest+Litovsk%22&dq=%22The+joint+invasion+of+Poland+was+celebrated+with+a+parade+by+the+Wehrmacht+and+the+Red+Army+in+Brest+Litovsk%22&lr=&ei=N0_USde1H5SwMpL1zeQC&pgis=1 }}</ref><ref name="SDtW">{{Кніга|загаловак=Stalin's Drive to the West, 1938-1945 |аўтар=Raack Richard C. |год=1995 |выдавецтва=Stanford University Press|isbn=0804724156 |старонкі=58 |каментар=The generals of the two invading armies went over the details of the prearranged line that would mark the two zones of conquest for Germany and Soviet Russia, subsequently to be rearranged one more time in Moscow. The military parade that followed was recorded by Nazi cameras and celebrated in the German newsreel: German and Soviet generals cheek by jowl n military homage to each other's armies and victories. |спасылка=http://books.google.com/books?id=pAdZMaWn8cIC&pg=PA58&dq}}</ref><ref name="Семиряга">М. И. Семиряга. [http://militera.lib.ru/research/semiryaga1/index.html Тайны сталинской дипломатии. 1939—1941.] — М.: Высшая школа, 1992. — 303 с.</ref>, пасля чаго ў цэнтр горада ўвайшлі падраздзяленні Чырвонай арміі<ref name="ЭГБ"/><ref name="brl2"/>.

З 4 снежня 1939 года — цэнтр [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай вобласці]], з 15 студзеня 1940 года — [[Брэсцкі раён|аднайменнага раёна]]<ref name="ГВБ"/>. На 1 верасня 1940 года<ref name="ЭГБ"/> ў горадзе 24 прамысловыя прадпрыемствы<ref name="ГВБ"/>, 17 школ, 2 тэхнікумы, 3 вучылішчы, [[Брэсцкі рускі драматычны тэатр|Рускі драматычны тэатр]], 68,8 тыс. жыхароў<ref name="ЭГБ"/>.

У [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікую Айчынную вайну]] Брэст у ліку першых [[Абарона Брэста (1941)|прыняў на сябе ўдар]] [[Нямецка-фашысцкія захопнікі|нямецка-фашысцкіх захопнікаў]] і 22 чэрвеня 1941 года быў захоплены. Гераічная [[Абарона Брэсцкай крэпасці (1941)|абарона Брэсцкай крэпасці]] савецкімі воінамі доўжылася да канца ліпеня 1941 года<ref name="ГВБ"/>. Гітлераўцы ўстанавілі ў горадзе жорсткі акупацыйны рэжым<ref name="ЭГБ"/>. Яны стварылі ў горадзе 4 [[канцлагер]]ы з 8 аддзяленнямі і філіяламі<ref name="ГВБ"/>, знішчылі звыш 40 тысяч чалавек (у вобласці больш за 83,9 тыс. чал.), зруйнавалі ўсе прадпрыемствы і культурна-асветныя ўстановы, 48,7 % жыллёвага фонду<ref name="ЭГБ"/>.

З пачаткам нямецкай акупацыі Брэст некалькі разоў мяняла сваю адміністрацыйную прыналежнасць. На пачатку акупацыі 1 жніўня 1941 года Брэст і ўся тагачасная Брэсцкая вобласць БССР, як і [[Беластоцкая вобласць]], былі далучаны да [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] і ўваходзілі ў склад [[Беластоцкая акруга|Беластоцкай акругі]]<ref>{{артыкул|аўтар= Золотарев В., Кульков Е. |загаловак= Генеральный план «Ост»|выданне= Международная жизнь|выдавецтва= МИД РФ|год= 2011|нумар= 6}}</ref>. Але ўжо 1 верасня 1941 года тэрыторыю [[Беларускае Палессе|Беларускага Палесся]] (Брэсцкая, Пінская і Палеская вобласці) разам Брэстам далучылі да [[Рэйхскамісарыят Украіна|Рэйхскамісарыята «Украіна»]]. Генеральны камісар Беларусі [[Вільгельм Кубэ]] лічыў памылкай уключэнне поўдня Беларусі ў склад Рэйхскамісарыята «Украіна» і на нарадзе гебітскамісараў у Мінску ў красавіку 1943 года выказваў сваю нязгоду з перадачай апошняму «значнай часткі тэрыторыі Паўднёвай Беларусі», а таму прапаноўваў рэйхскамісару Украіны [[Эрых Кох|Эрыху Коху]] перанесці лінію падзелу да «пінскіх балот». Аднак гэта пытанне вырашала кіраўніцтва іншых устаноў [[Трэці Рэйх|Трэцяга Рэйху]], у першую чаргу Галоўнае камандаванне сухапутных войскаў і кіраўніцтва міністэрства па занятых усходніх тэрыторыях. Менавіта рэйхсміністр [[Альфрэд Розенберг]] вызначыў мяжу паміж Украінай і Беларуссю на поўнач ад [[Прыпяць|Прыпяці]], бо такі падзел, хоць і не адпавядаў інтарэсам ваеннага кіраўніцтва, але забяспечваў Рэйхскамісарыят «Украіна» лесам і дрэваматэрыяламі, а таксама ствараліся ўмовы для выкарыстання сістэмы каналаў Прыпяці і чыгункі Брэст — Гомель<ref name="vsu">[https://lib.vsu.by/xmlui/bitstream/handle/123456789/4884/%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%86.%D0%AF..pdf]{{Недаступная спасылка}}</ref>.

1 верасня 1941 года а 12-й гадзіне дня была афіцыйна створана [[Генеральная акруга Валынь-Падолле|Генеральная акруга «Брэст-Літоўск»]] ({{lang-de|Generalbezirk Brest-Litowsk}})<ref name="generalbezirk">[http://www.territorial.de/ukra/wolhyn/wolh.htm#fn2 Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874—1945. {{ref-de}}]</ref>. Месцазнаходжаннем генеральнага камісарыяту быў Брэст-Літоўск. На працягу восені 1941 года тут утварыліся кіруемыя органы новай грамадзянскай адміністрацыі — гебітскамісарыяту (акругі) ў Брэст-Літоўску. 1 студзеня 1942 года адбылося перайменаванне Генеральнай акругі «Брэст-Літоўск» у [[Генеральная акруга Валынь-Падолле|Генеральную акругу «Валынь-Падолле»]]. Аднак да 19 чэрвеня 1942 года адміністрацыйны цэнтр акругі яшчэ знаходзіўся ў Брэст-Літоўску, пасля чаго яго перанеслі ў [[Луцк]]. 8 верасня 1942 года Брэсцкі гарадскі ({{lang-de|Kreisgebiet Brest-Litowsk-Stadt}}) і Брэсцкі сельскі гебіт ({{lang-de|Kreisgebiet Brest-Litowsk-Land}}) аб’ядналі ў адзін новы [[Брэсцкі гебіт]] ({{lang-de|Kreisgebiet Brest Litowsk}}). У лютым 1944 года тэрыторыю Брэсцкага гебіта (а таксама [[Кобрынскі гебіт|Кобрынскага]] і [[Пінскі гебіт|Пінскага]] гебітаў) з Генеральнай акругі «Валынь-Падолле» перадалі ў склад [[Генеральная акруга Беларусь|Генеральнай акругі «Беларусь»]], якая ўваходзіла ў склад [[Рэйхскамісарыят Остланд|Рэйхскамісарыята «Остланд»]]<ref name="Generalbezirk ">[http://www.territorial.de/ukra/wolhyn/brestlit.htm Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874—1945. {{ref-de}}]</ref>.

У Брэсце дзейнічалі [[Брэсцкая абласная антыфашысцкая арганізацыя|абласная]] і [[Брэсцкая гарадская антыфашысцкая арганізацыя|гарадская]] антыфашысцкія арганізацыі, [[Брэсцкае патрыятычнае падполле|патрыятычнае падполле]], [[Брэсцкае камсамольска-маладзёжнае падполле|камсамольска-маладзёжнае падполле]], [[Брэсцкі падпольны абком КП(б)Б|падпольны абком КП(б)Б]], [[Брэсцкае партызанскае злучэнне|партызанскае злучэнне]], [[Брэсцкі падпольны гаркам КП(б)Б|падпольны гаркам КП(б)Б]], [[ЛКСМБ]], у кантакце з якімі працавалі падпольныя камсамольскія органы. З мая 1942 года дзейнічала падпольная друкарня, выдаваліся падпісныя газеты [[За Родину|«За Родину»]] і [[Заря (газета)|«Заря»]]. Горад вызвалены 28 ліпеня 1944 года ў ходзе [[Люблін-Брэсцкая аперацыя|Люблін-Брэсцкай аперацыі]]<ref name="ЭГБ"/> войскамі [[1-ы Беларускі фронт|1-га Беларускага фронту]].

=== Пасляваеннае развіццё ===
Пасля вызвалення горад паступова адрадзіўся і вырас у буйны прамысловы і культурны цэнтр Беларусі<ref name="ГВБ"/>.

8 мая 1965 года Брэсцкай крэпасці было нададзена ганаровае званне [[Гарады-героі|крэпасць-герой]], з уручэннем [[Ордэн Леніна|ордэна Леніна]] і [[Медаль «Залатая Зорка» (СССР)|медаля «Залатая Зорка»]]. У 1969—1971 гадах на тэрыторыі Брэсцкай крэпасці ўтварыўся [[мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»]].

У пасляваенны перыяд у межы горада ўвайшлі навакольныя вёскі: [[Адамкова]], [[Бярозаўка 1 (Брэст)|Бярозаўка 1-я]], [[Бярозаўка 2 (Брэст)|Бярозаўка-2-я]] (усе 1958), [[Бярозаўка (Брэст)|Бярозаўка]] (1968), [[Валынка (Брэст)|Валынка]] (у 1921—1939 гадах называлася Траўгутава), [[Вулька Падгародская|Вулька-Падгародска]], [[Гузні (Брэст)|Гузні]] (абедзве 1968), [[Дуброўка (Брэст)|Дуброўка]] (1979), [[Кавалёва (Брэст)|Кавалёва]] (1958), [[Кацельня Падгародская|Кацельня-Падгародская]] (1968), [[Кацінбор]] (1979), [[Крушына (Брэст)|Крушына]] (1968), [[Лысая Гара (Брэст)|Лысая Гара]] (1958), [[Пугачова (Брэст)|Пугачова]] (1979), [[Рэчыца (Брэст)|Рэчыца]], [[Трышын]] (абедзве 1968); [[Паўднёвы пасёлак (Брэст)|Паўднёвы пасёлак]] (1958)<ref name="ГВБ"/>.

=== Сучаснасць ===
З 1990 года Брэст — адзін з шасці абласных цэнтраў незалежнай Беларусі. Тут размясціліся Генеральныя консульствы Рэспублікі Польшча, Расійскай Федэрацыі і [[Пасольства Украіны ў Беларусі#Генеральнае консульства Украіны ў Брэсце|Украіны]] (закрыта з сакавіка 2022 года). З 1991 года працуе мытня «Заходні Буг». У 1996 годзе ўтварылася свабодная эканамічная зона «Брэст».

Са студзеня 2018 года ў горадзе праходзілі [[пратэсты супраць будаўніцтва акумулятарнага завода]].

Брэст стаў адным з цэнтраў [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў 2020—2021 гадоў]]<ref>[https://www.dw.com/ru/kogo-i-za-chto-sudjat-v-breste-posle-protestov/a-54737595 Кого и за что судят в Бресте после протестов], [[Deutsche Welle]], 28.08.2020 г.</ref>. 10 жніўня 2020 года тут праходзілі сутыкненні супрацоўнікаў [[АМАП (Беларусь)|АМАП]] з пратэстоўцамі, у час якіх карнікі ўжывалі светлашумавыя шашкі. 11 жніўня ў Брэсце быў паранены ўдзельнік пратэстаў [[Генадзь Валер’евіч Шутаў|Генадзь Шутаў]]. Яго ў крытычным стане перавялі ў шпіталь Міністэрства абароны, дзе 19 жніўня ён памёр<ref>{{Cite web|date=2020-08-19|title=Сьледчы камітэт апісаў абставіны забойства берасьцейца падчас акцыі пратэсту|url=https://www.svaboda.org/a/30792603.html|dead-url=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20200910151007/https://www.svaboda.org/a/30792603.html|archive-date=2020-09-10|access-date=2020-09-10|publisher=[[Радыё Свабода]]|language=be}}</ref>. 16 жніўня 2020 года ў Брэсце прайшоў {{нп3|Марш за свабоду (Брэст, 2020)|Марш за свабоду|be-x-old|Марш за свабоду (Берасьце, 2020)}}.

== Архітэктура ==
Ужо ў 1945 годзе ў адпаведнасці з рашэннем [[Савет Міністраў БССР|Савета Міністраў БССР]] пачаліся работы па генеральным плане аднаўлення і рэканструкцыі Брэста. Распрацоўка яго вялася супрацоўнікамі інстытута «[[Белдзяржпраект]]» і была завершана ў 1948 годзе (план удакладняўся і карэкціраваўся архітэктарам [[Г. А. Парсаданаў|Г. А. Парсаданавым]] да 1953 года). Генеральны план вызначаў напрамак развіцця горада на 2 пасляваенныя дзесяцігоддзі і прадугледжваў удасканаленне [[планіровачная структура|планіровачнай структуры]] горада, разбіваў усю тэрыторыю Брэста на планіровачныя раёны, якія, у сваю чаргу, дзяліліся на [[прамысловы раён|прамысловыя]] і [[жылы раён|жылыя раёны]], [[мікрараён]]ы. Горад развіваўся ва ўсходнім (раёны [[Кіеўка]] і [[Усход (жылы раён, Брэст)|Усходні]]), паўночным ([[Адамкава]] — [[Рэчыца (Брэст)|Рэчыца]] — [[Граеўка]]) і часткова паўднёвых напрамках. Прадугледжвалася аднаўленне, рэканструкцыя і добраўпарадкаванне [[Гістарычны цэнтр Брэста|цэнтра горада]] і галоўных магістралей — [[Вуліца Леніна (Брэст)|вул. Леніна]] (звязвала [[Прывакзальная плошча (Брэст)|Прывакзальную плошчу]] з набярэжнай р. [[Мухавец]]) і [[Вуліца Маскоўская (Брэст)|вул. Маскоўскай]] (пачыналася каля [[Брэсцкая крэпасць|Брэсцкай крэпасці]] і пераходзіла ў [[Магістраль М1|шашу Брэст—Масква]]). Забудоўвалася [[Плошча Леніна (Брэст)|плошча Леніна]] як адміністрацыйна-грамадскі цэнтр Брэста. У цэнтры ўзводзіліся 4—5-і павярховыя дамы (архітэктары [[А. Сувораў (архітэктар)|А. Сувораў]], [[З. Леўчанка]]); рэканструяваны [[Чыгуначны вакзал (Брэст)|чыгуначны вакзал]] (1956), пабудаваны [[універмаг (Брэст)|універмаг]] (1955), [[Буг (гасцініца)|гасцініца «Буг»]] (1958)<ref name="ГВБ"/>.

Згодна з новым генеральным планам развіцця Брэста, які быў зацверджаны [[Савет Міністраў БССР|Саветам Міністраў БССР]] у 1965 годзе (распрацаваны ў інстытуце «[[Белдзяржпраект]]», архітэктары [[Ю. Глінка]], [[Яраслаў Львовіч Ліневіч|Я. Ліневіч]], [[Анатоль Васілевіч Гарбачоў|А. Гарбачоў]]), далейшае развіццё горада адбывалася ва ўсходнім напрамку: ствараўся [[Усходні прамысловы вузел (Брэст)|ўсходні прамысловы вузел]], вялося будаўніцтва буйнейшага [[Усход (жылы раён, Брэст)|раёна Усход]], які ўключае 7 мікрараёнаў і грамадскі цэнтр. Спрыяльным для прамысловага і жыллёвага будаўніцтва па генеральным плане з’яўляўся і паўднёвы напрамак. У 1976 годзе план быў скарэкціраваны да 2000 года ў [[Мінскі філіял Цэнтральнага навукова-даследчага і праектнага інстытута  горадабудаўніцтва|Мінскім філіяле Цэнтральнага навукова-даследчага і праектнага інстытута горадабудаўніцтва]] (архітэктары [[Г. Булдаў]], [[Р. Арцёмчык]]). У 1970-я гады пачалося асваенне зямель пад жылую забудову ў паўднёвым напрамку (левабярэжная частка р. [[Мухавец (рака)|Мухавец]]). Паўднёвы жылы раён разлічаны на 70—80 тыс. жыхароў і складаецца з 6 мікрараёнаў. У пачатку 1970-х гадоў у Брэсце сфарміравалася 6 раёнаў, дзе вялося будаўніцтва жылля: паўднёвы, цэнтральны, усходні, Граеўскі, Адамкова—Рэчыца і раён [[Камянецкая шаша|Камянецкай шашы]]. Паводле праекта планіроўкі цэнтра Брэста 1968 года (архітэктары [[В. Анікір]], [[Г. Трушнікава]]) фарміруецца ансамбль [[грамадскі будынак|грамадскіх будынкаў]] у раёне плошчы Леніна, рэканструюцца [[Вуліца Леніна (Брэст)|вуліцы Леніна]] і [[Савецкая вуліца (Брэст)|Савецкая]], забудоўваецца [[Маскоўская вуліца (Брэст)|Маскоўская вуліца]]<ref name="ГВБ"/>.

У 1985 годзе ў [[Беларускі навукова-даследчы і праектны інстытут горадабудаўніцтва|Беларускім навукова-даследчым і праектным інстытуце горадабудаўніцтва]] распрацаваны праект [[рэгенерацыя|рэгенерацыі]] [[Гістарычны цэнтр Брэста|гістарычнай часткі Брэста]], які прадугледжваў захаванне планіроўкі, што склалася гістарычна, як помніка горадабудаўніцтва. Гэты праект стаў першым вопытам у серыі праектаў рэгенерацыі гістарычных гарадоў Беларусі. У сувязі з будаўніцтвам прадпрыемстваў [[паўднёвы прамысловы вузел (Брэст)|паўднёвага прамысловага вузла]] ў 1980-я гады асвойваецца новы раён горада — паўднёва-ўсходні (з 1983 года забудоўваецца мікрараён [[Паўднёвы Усход (Брэст)|Паўднёвы Усход-3]]; архітэктары [[Карват]], [[М. Козік]]). У паўднёвым прамысловым вузле размешчана машына-будаўнічае аб’яднанне<ref name="ГВБ"/>.

У 1992 годзе [[БелНДІПгорадабудаўніцтва]] распрацаваў чарговы ген. план развіцця Брэста (галоўны архітэктар [[А. Зайцава]]), які прапануе канцэпцыю комплекснага развіцця горада. Адметнай асаблівасцю праекта з’яўляецца сацыяльная накіраванасць горадабудаўнічых рашэнняў. У ім больш поўна ўлічана інтэграцыя паміж горадам і сумежнымі з ім тэрыторямі. Умовы планіровачнага развіцця дазваляюць пашырэнне горада ў паўночным і паўднёвым напрамках. Асноўнае жыллёвае будаўніцтва весці на тэрыторыях, якія прымыкаюць да [[Паркавая магісталь (Брэст)|вул. Паркавай]] і [[вуліца Махновіча (Брэст)|працягу бульвара Шаўчэнкі]] ў паўднёвай частцы горада, да [[Вуліца Лейтэнанта Рабцава|вул. Лейтэнанта Рабцава]] ў паўночнай частцы, а таксама да [[Вуліца Піянерская (Брэст)|вуліцы Піянерскай]] у раёне [[Бярозаўка 1 (Брэст)|Бярозаўкі]]. Актыўнаму асваенню належыць тэрыторыя, абмежаваная вул. Маскоўскай і р. Мухавец<ref name="ГВБ"/>.<!--

Помнікі: М. В. Гогалю, У. I. Леніну, А. Міцкевічу, А. В. Сувораву, Герою Сав. Саюза А. М. Карасёву, А. Ф. Наганаву, бюст П. I. Клімука, помнікі Вызвалення, пагранічнікам, сав. воінам-артылеры-стам, сав. танкістам, сав. воінам-інтэрна-цыяналістам; 72 брацкія магільг сав. во-інаў, 5 магіл ахвяр фашьгзму; мемары-яльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-ге-рой», устаноўлена 12 мемарыяльных до-шак і інш. Захаваліся помнікі архітэкту-ры: Брацкая Мікалаеўская і Сімяонаў-ская цэрквы, кафедральны касцёл<ref name="ЭГБ"/>.

-->

== Геаграфія ==

=== Клімат ===
{{main|Клімат Брэста}}
Метэаназіранні ў Брэсце вядуцца з 1834 года<ref name="Брэст. Энцыклапедычны даведнік Стар.9"/>. Клімат у раёне горада — [[Кантынентальны клімат|умерана кантынентальны]]<ref name="Брэст. Энцыклапедычны даведнік Стар.9"/>. З-за ўплыву марскіх паветраных мас характэрна мяккая зіма і ўмерана цёплае лета. Цыклоны, якія з’яўляюцца прычынай гэтага, перамяшчаюцца з Атлантычнага акіяна з захаду на ўсход. Сярэдняя тэмпература студзеня −2,6&nbsp;°C, ліпеня +19,3&nbsp;°C. Гадавая колькасць ападкаў 609 мм. Сярэднегадавая [[тэмпература]] паветра ў Брэсце складае +8,2&nbsp;°C, сярэднегадавая [[Шкала Бофарта|хуткасць ветру]] — {{s|2,6 м/с}}, сярэднегадавая [[Адносная вільготнасць|вільготнасць паветра]] — 76 %. [[Вегетацыйны перыяд]] доўжыцца 214 сутак<ref name="brest_rayon"/>.

У годзе ў сярэднім 160 дзён ідзе дождж, 68 дзён — снег. Туманы назіраюцца на працягу 33 дзён, навальніцы — 27 дзён<ref name="Надвор'е і климат3"/>.
{{Клімат горада
|Горад_род=Брэста (норма 1981-2010)
|Становішча = left
|Крыніца=[http://pogoda.ru.net/climate/33008.htm Надвор'е і клімат]
| Сту_сяр=-2.6	| Сту_сяр_апад=34
| Лют_сяр=-1.9	| Лют_сяр_апад=33
| Сак_сяр=2.2	| Сак_сяр_апад=33
| Кра_сяр=8.7	| Кра_сяр_апад=37
| Май_сяр=14.5	| Май_сяр_апад=63
| Чэр_сяр=17.1	| Чэр_сяр_апад=68
| Ліп_сяр=19.3	| Ліп_сяр_апад=74
| Жні_сяр=18.5	| Жні_сяр_апад=72
| Вер_сяр=13.3	| Вер_сяр_апад=56
| Кас_сяр=8.3	| Кас_сяр_апад=37
| Ліс_сяр=2.7	| Ліс_сяр_апад=42
| Сне_сяр=-1.3	| Сне_сяр_апад=41
| Год_сяр=8.2	| Год_сяр_апад=590
| Сту_сяр_мін=-4.9	| Сту_сяр_макс=-0.1
| Лют_сяр_мін=-4.5	| Лют_сяр_макс=1.2
| Сак_сяр_мін=-1.2	| Сак_сяр_макс=6.3
| Кра_сяр_мін=3.8	| Кра_сяр_макс=14.0
| Май_сяр_мін=9.0	| Май_сяр_макс=20.1
| Чэр_сяр_мін=12.0	| Чэр_сяр_макс=22.6
| Ліп_сяр_мін=14.2	| Ліп_сяр_макс=24.9
| Жні_сяр_мін=13.3	| Жні_сяр_макс=24.2
| Вер_сяр_мін=9.1	| Вер_сяр_макс=18.4
| Кас_сяр_мін=4.8	| Кас_сяр_макс=12.5
| Ліс_сяр_мін=0.4	| Ліс_сяр_макс=5.4
| Сне_сяр_мін=-3.5	| Сне_сяр_макс=0.9
| Год_сяр_мін=4.4	| Год_сяр_макс=12.5
| Сту_а_макс=15.9	| Сту_а_мін=-35.5
| Лют_а_макс=17.2	| Лют_а_мін=-28.1
| Сак_а_макс=22.6	| Сак_а_мін=-22.6
| Кра_а_макс=30.7	| Кра_а_мін=-6.2
| Май_а_макс=32.1	| Май_а_мін=-4.2
| Чэр_а_макс=34.3	| Чэр_а_мін=2.1
| Ліп_а_макс=36.6	| Ліп_а_мін=5.8
| Жні_а_макс=36.7	| Жні_а_мін=1.3
| Вер_а_макс=34.4	| Вер_а_мін=-2.8
| Кас_а_макс=26.4	| Кас_а_мін=-9.9
| Ліс_а_макс=19.0	| Ліс_а_мін=-19.2
| Сне_а_макс=14.5	| Сне_а_мін=-25.1
| Год_а_макс=36.6	| Год_а_мін=-35.5
|}}{{Клімат горада
|Горад_род=Брэста за перыяд 2012—2022 гадоў 
|Крыніца=[http://www.weatheronline.co.uk/weather/maps/city?FMM=1&FYY=2001&LMM=12&LYY=2011&WMO=33008&CONT=euro&REGION=0005&LAND=BY&ART=TMX&R=0&NOREGION=1&LEVEL=162&LANG=en&MOD=tab www.weatheronline.co.uk] [http://pogoda.ru.net/monitor.php?id=33008 экстрэмумы і ападкі з Кліматычнага манітора]
| Сту_сяр=-1.9            | Сту_сяр_апад=36
| Лют_сяр=-0.3           | Лют_сяр_апад=34
| Сак_сяр=3.5            | Сак_сяр_апад=33
| Кра_сяр=9.1             | Кра_сяр_апад=39
| Май_сяр=14.7             | Май_сяр_апад=67
| Чэр_сяр=19.2             | Чэр_сяр_апад=68
| Ліп_сяр=20.6            | Ліп_сяр_апад=83
| Жні_сяр=20.0            | Жні_сяр_апад=62
| Вер_сяр=14.3             | Вер_сяр_апад=50
| Кас_сяр=9.3             | Кас_сяр_апад=42
| Ліс_сяр=4.6            | Ліс_сяр_апад=39
| Сне_сяр=0.5            | Сне_сяр_апад=40
| Год_сяр=9.5             | Год_сяр_апад=557
| Сту_сяр_мін=-4.6      | Сту_сяр_макс=0.6
| Лют_сяр_мін=-2.7      | Лют_сяр_макс=2.2
| Сак_сяр_мін=-0.5       | Сак_сяр_макс=7.1
| Кра_сяр_мін=4.1       | Кра_сяр_макс=14.2
| Май_сяр_мін=9.4        | Май_сяр_макс=20.0
| Чэр_сяр_мін=13.9        | Чэр_сяр_макс=24.7
| Ліп_сяр_мін=15.2       | Ліп_сяр_макс=26.0
| Жні_сяр_мін=14.4        | Жні_сяр_макс=25.5
| Вер_сяр_мін=9.3        | Вер_сяр_макс=19.5
| Кас_сяр_мін=5.6        | Кас_сяр_макс=13.0
| Ліс_сяр_мін=2.4       | Ліс_сяр_макс=6.8
| Сне_сяр_мін=-1.2       | Сне_сяр_макс=2.3
| Год_сяр_мін=5.5       | Год_сяр_макс=13.5
| Сту_а_макс=15.9       | Сту_а_мін=-21.6
| Лют_а_макс=14.4       | Лют_а_мін=-25.8
| Сак_а_макс=19.8       | Сак_а_мін=-19.0
| Кра_а_макс=30.3       | Кра_а_мін=-3.3
| Май_а_макс=31.3       | Май_а_мін=-1.0
| Чэр_а_макс=34.3       | Чэр_а_мін=6.5
| Ліп_а_макс=35.5       | Ліп_а_мін=8.6
| Жні_а_макс=36.7       | Жні_а_мін=7.4
| Вер_а_макс=34.4       | Вер_а_мін=0.9
| Кас_а_макс=24.4       | Кас_а_мін=-6.3
| Ліс_а_макс=18.3       | Ліс_а_мін=-10.0
| Сне_а_макс=13.2       | Сне_а_мін=-14.4
| Год_а_макс=36.7       | Год_а_мін=-26.1
|}}

Паводле [[фізіка-геаграфічнае раянаванне|фізіка-геаграфічнага раянавання]], горад размешчаны на [[Высокаўская раўніна|Высокаўскай раўніне]] ў межах заходняй часткі [[Беларускае Палессе|Беларускага Палесся]] — [[Брэсцкае Палессе|Брэсцкім Палессі]]<ref name="Кравчук"/>.

=== Экалогія ===
Ад стацыянарных крыніц, размешчаных у горадзе, у атмасферу паступае 3,2 тыс. тон [[забруджвальнае рэчыва|забруджвальных рэчываў]], высокая доля [[Выкід шкоднага рэчыва|выкідаў]] ад [[транспарт]]у (для Брэсцкай вобласці дасягае 87 % ад усіх выкідаў)<ref name="Кравчук"/>.

=== Гідраграфія ===
[[Гідраграфія|Гідраграфічная]] сітуацыя вызначаецца ракой [[Заходні Буг]], якая праходзіць на паўднёва-заходняй ускраіне горада і [[Мухавец (рака)|Мухавец]], які ўпадае ў яе і перасякае горад з усходу на захад. У межах горада рака Мухавец утварае шматлікія [[затока|затокі]], [[старыца|старыцы]] і [[выспа|выспы]]. У забудаванай частцы горада размешчана некалькі невялікіх [[сажалка|сажалак]]. У [[Пойма|поймах рэк]] развіта сістэма [[меліярацыйны канал|меліярацыйных каналаў]], прымеркаваных пераважна да паўднёвай ускраіны<ref name="Кравчук"/>.

=== Рэльеф ===
[[Рэльеф (геаграфія)|Рэльеф]] мясцовасці, на якой размясціўся горад, вызначаецца размяшчэннем у межах [[Высокаўская раўніна|Высокаўскай раўніны]], а таксама [[Даліна ракі|далінамі рэк]]. Даліны рэк у межах горада шырокія, у раёне Брэсцкай крэпасці яны злучаюцца<ref name="Кравчук"/>.

=== Глебы ===
Паводле глебава-геаграфічнага раянавання, тэрыторыя Брэста адносіцца да [[Брэсцка-Драгічынска-Іванаўскі раён|Брэсцка-Драгічынска-Іванаўскага раёна]]. Натуральнае глебавае покрыва ў забудаванай частцы горада моцна змененае, на прысядзібных участках акультураны. Захаваныя на адкрытых прасторах (у лясах, лесапарках, водна-зялёнай сістэме) натуральныя глебы пераважна [[Дзярнова-падзолістыя глебы|дзярнова-падзолістыя]], [[слабаглеяватыя глебы|слабаглеяватыя]] на [[супескі|супесках]], сустракаюцца [[дзярнова-глеяватыя глебы|дзярнова-глеяватыя]] і [[глеевыя глебы|глеевыя]] на [[суглінкі|суглінках]], супесках і [[пясок|пясках]], а таксама [[Тарфяна-балотныя глебы|тарфяна-балотныя]] (у поймах рэк)<ref name="Кравчук"/>.

=== Клімат ===
Паводле [[клімат]]у Брэст размешчаны ў [[Паўднёвая агракліматычная вобласць Беларусі|Паўднёвай агракліматычнай вобласці]]. Сума тэмператур паветра вышэй за +10 [[°C]] перавышае 2400&nbsp;°C. Сярэдняя тэмпература [[ліпень|ліпеня]] +18,0—18,5&nbsp;°C, [[студзень|студзеня]] −4,5&nbsp;°C. [[Абсалютны мінімум тэмпературы]] набліжаецца да —36&nbsp;°C. За год выпадае менш за 600 мм [[Атмасферныя ападкі|ападкаў]]. [[Вегетацыйны перыяд|Перыяд вегетацыі]] раслін складае 198—204 дні. Горад адносіцца да [[Паўднёвы раён інтрадукцыі|Паўднёвага раёна інтрадукцыі]]<ref name="Кравчук"/>.

У складзе гарадскіх зямель Брэста [[лясны масіў|лясныя масівы]] і [[Дрэвавыя расліны|дрэвава]]-[[хмызняк]]овая расліннасць займаюць 20,2 %, [[ворныя землі]] — 12,2, землі пад воднымі аб’ектамі, [[луг]]амі і [[балота]]мі — 5, 5,2 і 1,7 % адпаведна, пад [[забудова]]й, [[дарога]]мі і [[камунікацыя]]мі — 28,5 %<ref name="Кравчук">Кравчук, Л. А. Структурно-функциональная организация ландшафтно-рекреационного комплекса в городах Беларуси / Л. А. Кравчук. — Минск: Беларус. навука, 2011. — 171 с. — ISBN 978-985-08-1264-3. стар. 90-91</ref>

=== Флора ===
Фізіка-геаграфічныя і глебава-кліматычныя ўмовы вызначылі асаблівасці натуральнай расліннасці, што расце на тэрыторыі горада, якая прадстаўлена [[лес|лясамі]], размешчанымі на паўночным усходзе, паўднёвым захадзе і паўднёвым усходзе горада, а таксама [[поймавы луг|поймавымі лугамі]] і дрэвава-хмызняковай расліннасцю<ref name="Кравчук"/>.

Лясы Брэста прымеркаваны да падзоны [[Шырокалісцевыя лясы|шырокалісцева]]-[[Іглічны лес|іглічных]] лясоў, размешчаны ў межах [[Бугска-Палеская геабатанічная акруга|Бугска-Палескай геабатанічнай акругі]], [[Бугска-Прыпяцкі лесараслінны раён|Бугска-Прыпяцкага лесарасліннага раёна]]<ref name="Кравчук"/>.

[[Луг]]і прадстаўлены [[мурожныя лугі|мурожнымі]] на незабудаваных участках у міжрэччах і надабалонных тэрасах і [[поймавыя лугі|поймавымі]] — у далінах рэк Мухавец і Заходні Буг. На гарадской тэрыторыі яны досыць моцна антрапагенна ператвораны ў час [[добраўпарадкаванне|добраўпарадкавання]]<ref name="Кравчук"/>.

==== Ландшафтна-рэкрэацыйны комплекс ====
У горадзе маецца (2010) 5 [[парк]]аў (140,2 [[Гектар|га]]), 13 [[сквер]]аў (23,3 га), 6 [[бульвар]]ы (15,1 га), 1 [[сад]] (0,4 га), 7 азелянёных тэрыторый грамадскіх цэнтраў (12,0 га), водна-зялёная сістэма (499,5 га), 4 гарадскія [[пляж]]ы (9,8 га), 7 [[Асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі Беларусі|асабліва ахоўных тэрыторый]] (70,1 га), а таксама гарадскія [[лес|лясы]], [[лесапарк]]і і іншыя азелянённыя тэрыторыі (1282,0 га)<ref name="Экбюл2010">[http://www.minpriroda.gov.by/uploads/files/000632_410797_10.doc Экалагічны бюлетэнь за 2010 год. Глава 10. Зялёныя насаджэнні і прыродныя экасістэмы ў гарадах]</ref>.

Ландшафтна-рэкрэацыйны комплекс Брэста складаецца як з добраўпарадкаваных тэрыторый: паркаў (з улікам [[Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»|Мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць»]] — 117,3 га), сквераў (74,7 га), бульвараў (39,1 га), азелянёных тэрыторый водна-зялёнай сістэмы (107 га з улікам тэрыторый, якія прылягаюць да [[Вяслярны канал (Брэст)|вяслярнага канала]]), так і рэкрэацыйных лясоў, якія займаюць амаль 80 % у структуры комплексу<ref name="Кравчук"/>.

Станам на 2019 год у горадзе маецца 9 [[Асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі Беларусі|асабліва ахоўных прыродных тэрыторый]], сярод якіх [[біялагічныя заказнікі]] мясцовага значэння [[Барбастэла (заказнік)|Барбастэла]] (6,61 га) і [[Брэсцкі заказнік|Брэсцкі]] (66,71 га), [[батанічны помнік прыроды]] рэспубліканскага значэння [[Брэсцкія елкі|елкі звычайныя змеепадобнай формы «Брэсцкія»]], помнікі прыроды мясовага значэння [[бук лясны (Брэст)|бук лясны]], [[вішня птушыная (Брэст)|вішня птушыная]], [[дуб чарэшчаты (Брэст)|дуб чарэшчаты]], [[плюшч звычайны (Брэст)|плюшч звычайны]], [[Дуброўка (тарфянік)|тарфянік Дуброўка]], [[Брэсцкая крынічная струга]]<ref name="priroda.brest">[http://www.priroda.brest.by/files/OOPT%202019.xlsx Особо охраняемые природные территории (ООПТ) Брестской области]</ref>.

Узровень азелянення горада складае 21,4 %, што значна ніжэй за норму (40 %), забяспечанасць насаджэннямі агульнага карыстання — 76,6 м²/чал. пры норме для буйных гарадоў 10—11 м²/чал.<ref name="Экбюл2009">[http://www.minpriroda.gov.by/uploads/files/000585_592692_10.pdf Экалагічны бюлетэнь за 2009 год. Глава 10. Зялёныя насаджэнні і прыродныя экасістэмы ў гарадах]</ref>.

Размяшчэнне аб’ектаў агульнага карыстання ландшафтна-рэкрэацыйнага комплексу Брэста арганізавана неадпаведна месцам лакалізацыі [[рэкрэацыя|рэкрэацыйнага]] попыту. У цэнтры горада забяспечанасць насельніцтва аптымальная, на некаторых участках вышэй за існую норму. На перыферыі горада, у тым ліку і ў раёнах высакашчыльнай шматкватэрнай забудовы, дзе пражывае значная частка гараджан, адзначаецца іх дэфіцыт. Найбольшы дэфіцыт — на ўчастках, ізаляваных ад аб’ектаў рэкрэацыі [[прамысловая зона|прамысловымі зонамі]], спецтэрыторыямі, [[чыгунка]]й, г. з. у граніцах [[Фартэчная вуліца (Брэст)|вуліц Фартэчнай]], [[Вуліца Кіжаватава (Брэст)|Кіжаватава]], [[Чыгуначная вуліца (Брэст)|Чыгуначнай]], на паўночным захадзе Брэста. Пры ўліку лясоў і рэзервовых азелянёных тэрыторый сітуацыя некалькі змяняецца ў паўночна-ўсходняй частцы горада. Аднак у яго паўночна-заходняй частцы на ўчастках жылой забудовы, якія акружаны прамзонамі, спецтэрыторыямі, чыгункай і характарызуюцца адсутнасцю добраўпарадкаваных рэкрэацыйных аб’ектаў, а таксама рэзерву для іх стварэння, дэфіцыт захаваецца<ref name="Кравчук"/>.

=== Флора і фаўна ===
Паводле папярэдніх дадзеных у межах горада насяляюць і растуць больш за 40 ахоўных відаў (у тым ліку 24 віды раслін і каля 20 відаў пазваночных жывёл). Такія лічбы ідуць побач з колькасцю ахоўных відаў на асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях<ref name="ptushki"/>

=== Раёны горада ===
Падзяляецца на 2 раёны — [[Ленінскі раён (Брэст)|Ленінскі]] і [[Маскоўскі раён (Брэст)|Маскоўскі]].

Мікрараёны: Адамкова, Бярозаўка, Валынка, Вулька, [[Вычулкі]], Гершоны, Граеўка, [[Дуброўка (Брэсцкі раён)|Дуброўка]], [[Новыя Задворцы]], [[Старыя Задворцы]], [[Кіеўка]], [[Кавалёва (Брэст)|Кавалёва]], [[Кацін Бор]], [[Лысая Гара (Брэст)|Лысая Гара]], [[Паўднёвы (Брэст)|Паўднёвы]], [[Плоска (Брэсцкі раён)|Плоска]], [[Пугачова (Брэст)|Пугачова]], [[Рэчыца (Брэст)|Рэчыца]], [[Трышын]], [[Усход (Брэст)|Усход]].

== Насельніцтва ==
{{Асноўны артыкул|Насельніцтва Брэста}}
Насельніцтва Брэста на 1 студзеня 2020 года склала 339 700 чалавек. Брэст — найбуйнейшы горад [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай вобласці]] і шосты па колькасці насельніцтва ў Рэспубліцы Беларусь пасля [[Мінск]]а, [[Гомель|Гомеля]], [[Віцебск]]а, [[Магілёў|Магілёва]] і [[Гродна]]. За 1959—2019 гады колькасць насельніцтва горада вырасла амаль у 5 разоў<ref>https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/cff/cff240929a52d907db4b984b367395c7.pdf {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20210831012414/https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/cff/cff240929a52d907db4b984b367395c7.pdf |date=31 жніўня 2021 }}</ref>.

{{Wikidata/Population}}

== Эканоміка ==
Брэст — буйны прамысловы цэнтр Беларусі, пры гэтым 70 % усёй прамысловасці горада — перапрацоўчыя прадпрыемствы (2021 г.)<ref>[https://www.belta.by/regions/view/rogachuk-ekonomika-bresta-pokazala-v-2021-godu-rekordnyj-rezultat-477283-2021/ Рагачук: эканоміка Брэста паказала ў 2021 годзе рэкордны вынік]</ref>.

У 1996 годзе створана свабодная эканамічная зона «Брэст»<ref name="РБ"/>.

=== Прамысловасць ===
Найбуйнейшыя прадпрыемствы [[Машынабудаванне і металаапрацоўка|машынабудавання і металаапрацоўкі]]: [[Брэсцкі электратэхнічны завод]], [[Брэстгазаапарат|«Брэстгазаапарат»]], [[Брэстсельмаш|Брэсцкі завод сельскагаспадарчага машынабудавання]], [[Брэсцкі машынабудаўнічы завод]], [[Брэсцкі электралямпавы завод]] і інш.

Вядучыя прадпрыемствы [[Харчовая прамысловасць|харчовай галіны прамысловасці]]: [[Белалка|Брэсцкі лікёра-гарэлкавы завод «Белалка»]], [[Савушкін прадукт|«Савушкін прадукт»]], [[Брэсцкі мясакамбінат|мясакамбінат]], СП «Санта Брэмар» і іншыя.

З галін [[Лёгкая прамысловасць|лёгкай прамысловасці]] развіты трыкатажная ([[Брэсцкі панчошны камбінат]]), вытворчасць дываноў і дывановых вырабаў (Брэсцкі філіял [[Віцебскія дываны|ААТ «Віцебскія дываны»]]) і інш.

Дзейнічаюць прадпрыемствы і іншых галін прамысловасці.

=== Турызм ===
Брэст — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння.

Гасцініцы [[Беларусь (гасцініца, Брэст)|«Беларусь»]], [[Інтурыст (гасцініца, Брэст)|«Брэст-Інтурыст»]], «[[Буг (гасцініца)|Буг]]» і іншыя<ref name="РБ">{{крыніцы/Рэспубліка Беларусь|2|Брест}}</ref>.

У межах горада находзяцца 4 ведамасных санаторыя-прафілакторыя, у т.л. РУП «[[Брэсцкае аддзяленне Беларускай чыгункі]]».

== Транспарт ==
[[Выява:Belarus-Brest-Railway Station-1.jpg|thumb|[[Брэсцкі чыгуначны вакзал]]]]
Вузел аўтамабільных дарог і чыгунак у напрамку на [[Баранавічы]], [[Лунінец]], [[Ковель]], [[Беласток]], [[Варшава|Варшаву]]. На тэрыторыі горада 3 памежных пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь.

За 3,5 км на ўсход ад Брэста знаходзіцца [[Аэрапорт Брэст]] (міжнародны код — BQT), які быў уведзены ў эксплуатацыю ў 1976 годзе. У 1986 годзе Брэсцкаму аэрапорту нададзены статус міжнароднага, магчымая колькасць пасажыраў складае 400 чалавек за гадзіну.

У лютым 1947 года з’явіўся [[Брэсцкі аўтобус|гарадскі аўтобус]] і [[Брэсцкае таксі|таксі]], у 1969 годзе — [[Брэсцкае маршрутнае таксі|маршрутнае таксі]], у 1981 годзе — [[Брэсцкі тралейбус|тралейбусы]]<ref name="virtual"/>.

У 1940 годзе заснаваны [[Брэсцкі рачны порт]].

== Культура ==
[[Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»|Мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой]] з музеем Брэсцкай крэпасці-героя (Пабудова мемарыялу ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам народнага архітэктара [[СССР]] У. А. Караля, урачыстае адкрыццё адбылося 25 верасня 1971 года), [[Брэсцкі абласны краязнаўчы музей]] з філіялам — [[Археалагічны музей «Бярэсце»|археалагічным музеем «Бярэсце»]], [[Брэсцкі чыгуначны музей]], [[Музей гісторыі горада Брэста]], [[Брэсцкі музей «Выратаваныя мастацкія каштоўнасці»]], музей прыроды, музей авіацыі і касманаўтыкі (у мікрараёне Усход)

У Брэсце дзейнічае [[Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы імя Ленінскага камсамола Беларусі|Брэсцкі тэатр драмы]], [[Брэсцкі абласны тэатр лялек]], [[Брэсцкая абласная філармонія]], 2 [[Кінатэатры Брэста|кінатэатры]] і інш. У рэпертуары Брэсцкага лялечнага тэатра сёння каля 30 дзіцячых і сямейных спектакляў. Праводзяцца фестывалі: міжнародны класічнай музыкі «Студзеньскія музычныя вечары», «Беларуская музычная восень», гарадскія «Залатая восень», «Брэсцкі баль», міжнародны тэатральны [[фестываль «Белая вежа»]] і фестываль беларускага нацыянальнага кіно.

Працуе [[Брэсцкая абласная бібліятэка імя М.Горкага]].

Штогод у Брэсце праводзіцца амаль 2 тыс. мерапрыемстваў, у тым ліку міжнародныя і рэспубліканскія. У горадзе працуюць два прафесійныя тэатры, філармонія, 12 дамоў культуры, 85 бібліятэк. У 2014 годзе Брэст атрымаў статус «Горад, дружалюбны дзецям». У 2015 годзе Брэст з’яўляўся [[культурная сталіца Беларусі|культурнай сталіцай Беларусі]].<!--

Дзейнічаюць абласныя Тэатр драмы і музыкі і Тэ-атр лялек; Дзярж. архіў Брэсцкай вобл.; музеі: археалагічны «Бярэсце» (з 1983), абласны краязнаўчы, абароны Брэсцкай крэпасці-героя, «Выратаваныя мастацкія каштоўнасці». У Брэсце праводзяцца міжнар. штогадовыя фестывалі: [[Белая вежа (фестываль)|тэатральны «Белая вежа»]], [[Пралескі (фестываль)|дзіцячы музычны «Пралескі»]]<ref name="ГВБ"/>.

-->
== Адукацыя ==
32 агульнаадукацыйныя школы, 6 гімназій, 2 ліцэі.

'''Вышэйшыя навучальныя ўстановы''':
* [[Брэсцкі дзяржаўны тэхнічны ўніверсітэт]]
* [[Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. С. Пушкіна]]

'''Сярэднія спецыяльныя ўстановы''':
* [[Брэсцкі дзяржаўны гандлёва-тэхналагічны каледж]]
* [[Брэсцкі дзяржаўны каледж чыгуначнага транспарту]]
* [[Брэсцкі дзяржаўны музычны каледж імя Рыгора Шырмы]]
* [[Брэсцкі дзяржаўны медыцынскі каледж]]

У адукацыйных установах горада працуе 18 музеяў розных профіляў: гісторыка-краязнаўчыя, этнаграфічныя, ваеннай славы, мемарыяльныя, у тым ліку музей Баявой Славы гімназіі № 1, музей «Хлапчукі несмяротнага Брэста» паста Памяці ля Вечнага агню мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць-герой», краяназнаўчы музей «Амістад» гімназіі № 5.

== Спорт ==
Буйныя спартыўныя збудаванні — спартыўны комплекс «Брэсцкі», [[Брэсцкі лёгкаатлетычны манеж]], [[Брэсцкі лядовы палац спорту]], картынг-стадыён і інш.

У горадзе дзейнічаюць 18 дзіцяча-юнацкіх спартыўных школ. У мікрараёне Кіеўка размешчаны стадыён «Лакаматыў». У абласным спартыўным комплексе «Брэсцкі» адбываюцца трэніроўкі і гульні футбольнага клуба [[ФК Дынама Брэст|Дынама Брэст]].

== СМІ ==
'''Газеты'''
* «Брестский вестник»
* «Вечерний Брест»
* «Заря»
* «Духовный вестник»

'''Радыё'''
* Беларускае [[Радыё Рацыя]] (99,2 FM)
* Брэсцкае радыё (104,8 FM)

'''Тэлебачанне'''
* Брэсцкая тэлерадыёкампанія (ТРК-Брэст)
* «Буг-ТВ» (камерцыйны канал)

== Славутасці ==

<!--Сярод шматлікіх помнікаў гісторыі горада самы значны — мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой» (створаны ў 1969—71). Помнікі архітэктуры: будынкі банка (1926), гарадскіх асабнякоў пач. 19 ст. (перакрыжаванні вул. Міцкевіча з вуліцамі Савецкай і Камсамольскай), пошты (сярэдзіна 19 ст.), чыг. вакзала (1886); Мікалаеўская царква(1906), Сі-мяонаўскі кафедральны сабор (1865), кафедральны Крыжаўзвіжанскі касцёл (1856), жылыя дамы канца 19 — сярэ-дзіны 20 ст. на вуліцах Савецкай, 17 Верасня, Савецкіх пагранічнікаў<ref name="ГВБ"/>.
-->
[[File:Вуліца Савецкая, студзень-2017.png|thumb|Вуліца Савецкая, студзень-2017. Адна з вуліц у цэнтральнай часцы горада. Пешаходная.]]
'''Брэсцкая крэпасць'''
* [[Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»]]: галоўны ўваход, галоўны манумент, пад’езды і плошчы, [[плошча Цырыманіялаў, Брэст|плошча Цырыманіялаў]], тэрасы-трыбуны, трох’ярусныя пахаванні (некропаль), [[скульптурная кампазіцыя «Смага»]], штык-абеліск (1971), заходняя ўскраіна горада — {{ГККРБ 4|111Г000004}}
* [[Брэсцкая крэпасць|Комплекс фартыфікацыйных збудаванняў Брэсцкай крэпасці]] (1836—1842 гады, 1911—1914 гады), заходняя ўскраіна горада — {{ГККРБ 4|110Г000707}}:
** [[Цытадэль Брэсцкай крэпасці|Цытадэль]] — абарончая казарма, руіны Белага палаца, Інжынернага ўпраўлення, Арсенала, казармы пагранічнікаў, фундамент сталовай каманднага складу — {{ГККРБ 4|111Г000724}}
** [[Валынскае ўмацаванне Брэсцкай крэпасці|Валынскае ўмацаванне]] — 2 бастыённыя франты з 2 равелінамі знешняй агароджы, руіны ўпраўлення Брэсцкага ваеннага шпіталя № 2396 (былы [[Брэсцкі кляштар бернардзінак|кляштар бернардзінак]]), крапасны будынак, каземаціраваны рэдзюіт, 12 казематаў, парахавы склеп, 2 доты 62-га Брэсцкага ўмацаванага раёна — {{ГККРБ 4|111Г000725}}
** [[Кобрынскае ўмацаванне Брэсцкай крэпасці|Кобрынскае ўмацаванне]] — знешняя агароджа з 4 бастыённымі франтамі і 3 равелінамі, расходнымі парахавымі склепамі, казематамі, паўночнай і паўночна-заходняй брамамі, 3 надроўныя капаніры, 20 казематаў ценальнага фронту, 12 казематаў І бастыённага фронту з патэрнай да капаніра, 12 казематаў II бастыённага фронту, 20 казематаў бастыёна, усходні і заходні рэдуты, 3 парахавыя склепы, асобная каземаціраваная артылерыйская батарэя, скляпеністая артылерыйская лабараторыя, 2 двухпавярховыя казармы 125-га стралковага палка, дот 62-га Брэсцкага ўмацаванага раёна — {{ГККРБ 4|111Г000726}}
*** форт «А», [[мікрараён Казловічы]]
*** абарончая казарма «А — Б», мікрараён Казловічы
*** парахавы склеп «Ж — З», [[мікрараён Гершоны]]
*** парахавы склеп № 4, [[мікрараён Аркадзія]]
*** абарончая казарма «Ж — З», мікрараён Гершоны
*** форт «3», [[мікрараён Дуброўка]]
*** абарончая казарма «Б — В», мікрараён Гершоны
** абарончыя збудаванні (форт № 5) з тэрыторыяй у межах 10 м ад рова — {{ГККРБ 4|112Г000077}}
*** форт «Граф Берг», вул. Шасэйная
*** форт «1», мікрараён Казловічы
*** форт «8», вул. Беларуская
*** парахавы склеп № 2, вул. Асіпенкі, 11/1
*** парахавы склеп № 3, вул. Луцкая

'''Сакральная архітэктура'''
* [[Царква ў гонар Ціхвінскай іконы Божай Маці (Брэст)|Царква ў гонар Ціхвінскай іконы Божай Маці]]
* [[Царква ў гонар абраза Божай Маці «Усіх Гаротных Радасць» (Брэст)|Царква ў гонар абраза Божай Маці «Усіх Гаротных Радасць»]] (1997)
* [[Царква прападобнага Серафіма Сароўскага (Брэст)|Царква прападобнага Серафіма Сароўскага]] (2001)
* [[Свята-Мікалаеўская брацкая царква (Брэст)|Свята-Мікалаеўская брацкая царква]] (1906), вул. Савецкая, 10 — {{ГККРБ 4|113Г000021}}
* [[Свята-Мікалаеўскі сабор (Брэст)|Свята-Мікалаеўскі сабор]] (XIX стагоддзе) — {{ГККРБ 4|113Г000005}}
* [[Свята-Сімяонаўскі сабор (Брэст)|Свята-Сімяонаўскі кафедральны сабор (найстарэйшы праваслаўны храм горада)]] (1865), вул. К. Маркса, 84 — {{ГККРБ 4|113Г000016}}
* [[Касцёл Святога Крыжа (Брэст)|Кафедральны касцёл Святога Крыжа]] (1856), вул. Леніна, 34 — {{ГККРБ 4|113Г000015}}
* [[Свята-Васкрасенскі сабор (Брэст)|Васкрасенскі сабор]]
* [[Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Гершоны)|Царква Раства Багародзіцы]] (1866—1869), вул. Свята-Афанасьеўская, 112, мікрараён Гершоны — {{ГККРБ 4|113Г000079}}
* [[Свята-Афанасьеўская капліца (Брэст)|Свята-Афанасьеўская капліца]] (канец XIX — пачатак XX стагоддзяў), вул. Свята-Афанасьеўская, 39, мікрараён Гершоны — {{ГККРБ 4|113Г000071}}
* Гарнізонны [[Касцёл Святога Антонія Падунскага]] 1938 г.

'''Помнікі савецкага часу'''
* Мемарыяльны ансамбль на [[Гарнізонныя могілкі (Брэст)|Гарнізонных могілках]] — {{ГККРБ 4|113Д000008}}
* Брацкая магіла (1944—1945), [[Парк імя Першага мая (Брэст)|парк культуры і адпачынку імя 1 Мая]] — {{ГККРБ 4|113Д000019}}
* Магіла савецкіх лётчыкаў (1944), за 0,5 км ад вул. Уладаўскай, мікрараён Гершоны — {{ГККРБ 4|113Д000078}}
* [[Помнік Тысячагоддзя Брэста]]
* [[Бюст П. І. Клімука]] (1979), [[Бульвар Касманаўтаў (Брэст)|бульвар Касманаўтаў]] — {{ГККРБ 4|112Ж000012}}
* [[Помнік Уладзіміру Ільічу Леніну (Брэст)|Помнік У. І. Леніну]] (1958), пл. Леніна — {{ГККРБ 4|112Ж000014}}
* [[Парк імя Першага мая (Брэст)|Парк імя Першага мая]]

'''Помнікі часоў II Рэчы Паспалітай (1918—1939)'''
* Польскі Банк (арх. Мар’ян Лалевіч)
* Дом грамадскага аб’яднання Харцэраў (1932, арх. Я.Рыбіцкі)
* [[Будынак Брэсцкага аблвыканкама|Будынак ваяводскай адміністрацыі]]
* Рамеснае вучылішча (1937, арх. Е.Бейл)
* Жылая калонія «Нарутовіча» (1921—1939, арх. Я.Лісецкі)
* Афіцэрскі гатэль (1938, арх. Ян Захватовіч)
* [[Плошча Леніна (Брэст)|Забудова плошчы Леніна]] (1920—1930-я), [[Вуліца Леніна (Брэст)|вул. Леніна]], 7, 9, 11, 13, 15 — {{ГККРБ 4|113Г000013}}
* [[Будынак банка (Брэст)|Будынак банка]] (1926, арх. С.Філасевіч)
* [[Будынак суда Брэсцкага раёна]] (1928), вул. Будзённага, 31 — {{ГККРБ 4|113Г000007}}

'''Архітэктура часоў Расійскай імперыі'''
* [[Гістарычны цэнтр Брэста]] (XIX — пачатак XX стагоддзяў), на тэрыторыі Валынскага ўмацавання Брэсцкай крэпасці — {{ГККРБ 4|112Е000002}}
* [[Брэст-Цэнтральны|Чыгуначны вакзал з будынкам прычыгуначнага паштамта і будынкам адміністрацыі Брэсцкага аддзялення Беларускай чыгункі]] (1886, 1956), у паўночна-заходняй частцы горада — {{ГККРБ 4|112Г000010}}
* будынак мужчынскай гімназіі (1905)
* [[Брэсцкая абласная філармонія|Будынак Брэсцкай абласной філармоніі]] (1901 год, 1930-я гады), вул. Арджанікідзэ, 14 — {{ГККРБ 4|113Г000003}}
* [[Галоўпаштамт (Брэст)|Галоўпаштамт]] (сярэдзіна XIX стагоддзя), пр. Машэрава, 32 — {{ГККРБ 4|113Г000018}}
* гарадскія асабнякі (першая палова XIX стагоддзя)
* жылыя дамы (XIX — пачатак XX стагоддзяў)
* Казармы (канец XIX стагоддзя), Паўночны гарадок, вул. Брэсцкай Дывізіі — {{ГККРБ 4|113Г000009}}
* Будынак (XIX стагоддзе), вул. Камсамольская, 40 — {{ГККРБ 4|113Г000011}}
* Будынак (XIX стагоддзе), вул. Пушкінская, 10 — {{ГККРБ 4|112Г000020}}

'''Археалагічныя славутасці'''
* Бескурганны могільнік перыяду ранняга жалезнага веку (II—III стагоддзі), вул. Маскоўская, 215, 217, 219 — {{ГККРБ 4|113В000017}}
* [[Археалагічны музей «Бярэсце»|Гарадзішча старажытнага Бярэсця]] (XI—XIV стагоддзі) — {{ГККРБ 4|112Е000002}}

'''Страчаная спадчына'''
* [[Касцёл Святога Крыжа і Святой Ганны (Брэст)|Фара Вітаўта]]

== Вядомыя асобы ==
{{main|Вядомыя асобы Брэста|Ганаровы грамадзянін горада Брэста}}
* [[Леў Барысавіч Алімаў]] (нар. 1945) — беларускі мастак.
* [[Аляксандр Аляксандравіч Алонцаў]] (1941—2013) — беларускі мастак.
* [[Якаў Балглей]] — французскі мастак.
* [[Менахем Бегін]] (1913—1992) — сёмы [[прэм’ер-міністр Ізраіля]], лаўрэат [[Нобелеўская прэмія міру|Нобелеўскай прэміі міру]] (1978)<ref name="ГВБ"/>.
* [[Вольга Іванаўна Бельская]] — беларуская мастачка.
* [[Аляксей Сяргеевіч Благавешчанскі]] (1909—1994) — [[Герой Савецкага Саюза]].
* [[Ларыса Дзмітрыеўна Глазырына]] — беларуская выкладніца.
* [[Якаў Пінхусавіч Громер]] (1879—1933) — беларускі матэматык.
* [[Андрэй Васілевіч Дынько]] (нар. 1974) — журналіст, рэдактар.
* [[Пётр Іванавіч Івашуцін]] (1909—2002) — кіраўнік органаў дзяржаўнай бяспекі і ваеннай разведкі СССР, [[Герой Савецкага Саюза]]
* [[Васіль Васілевіч Кандрасюк]] — беларускі кампазітар.
* [[Уладзімір Мікалаевіч Карват]] (1958—1996) — беларускі ваенны лётчык, [[Герой Беларусі]].
* [[Ігар Карнялюк]] — савецкі і расійскі музыкант.
* [[Алена Кіевіч]] — беларуская лёгкаатлетка.
* [[Андрэй Кудзіненка]] — беларускі кінарэжысёр.
* [[Абрам Купчык]] — амерыканскі шахматыст.
* [[Уладзімір Мікалаевіч Лапата-Загорскі]] — беларускі дыпламат.
* [[Алег Васілевіч Ляшук]] — беларускі архітэктар.
* [[Ілля Паўлавіч Мазурук]] (1906—1989) — савецкі палярны лётчык, Герой Савецкага Саюза.
* {{нп5|Вікенцій Васілевіч Макушаў||ru|Макушев, Викентий Васильевич}} (1837—1883) — вучоны-славіст.
* [[Віктар Мікалаевіч Навумчык]] — беларускі педагог.
* [[Мікалай Мікалаевіч Пракаповіч]] (нар. 1948) — беларускі паэт і журналіст.
* [[Аляксандр Уладзіміравіч Прохараў]] — беларускі і савецкі футбаліст.
* [[Людміла Васілеўна Разянкова]] (нар. 1952) — беларуская баскетбалістка, шматразовы чэмпіён БССР, трэнер, доктар спартыўнай медыцыны.
* {{нп5|Віктар Мікалаевіч Сарока-Расінскі||ru|Сорока-Росинский, Виктор Николаевич}} (1882—1960) — расійскі і савецкі педагог.
* [[Валерый Уладзіміравіч Страмук]] (нар. 1957) — беларускі палітык.
* {{нп5|Віктар Мікалаевіч Трамбіцкі||ru|Трамбицкий, Виктор Николаевич}} (1895—1970) — савецкі кампазітар і дырыжор.
* [[Віктар Мікалаевіч Хвалюк]] — беларускі хімік.
* [[Аляксандр Іванавіч Цвікевіч]] (1888—1937) — рэпрэсаваны беларускі грамадска-[[палітычны дзеяч]], [[гісторык]], [[юрыст]], [[філосаф]], [[публіцыст]].
* [[Алесь Мікалаевіч Чаркашын]] (1982—2015) — [[Беларусь|беларускі]] грамадскі і ваенны дзеяч, удзельнік [[Вайна на ўсходзе Украіны|вайны на ўсходзе Украіны]].
* [[Любоў Віктараўна Чаркашына]] — беларуская гімнастка.
* [[Надзея Шнаркевіч]] — беларуская культурная і грамадская дзяячка.
* [[Генадзь Валер’евіч Шутаў]] (1975—2020) — ахвяра падчас пратэстаў супраць фальсіфікацый на [[Прэзідэнцкія выбары ў Беларусі (2020)|прэзідэнцкіх выбарах 2020 года]].

== Гарады-пабрацімы ==
<div style="-moz-column-count: 3; column-count: 3;">
* {{сцяг|Расія}} [[Арол (горад)|Арол]], [[Расія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Астрахань]], [[Расія]]
* {{сцяг|Ізраіль}} [[Ашдод]], [[Ізраіль]]<ref name="ashrus"/>
* {{сцяг|Грузія}} [[Батумі]], [[Грузія]] (з 2015)<ref name="tut"/>
* {{сцяг|Польшча}} [[Бяла-Падляска]], [[Польшча]]
* {{сцяг|Расія}} [[Калінінград]], [[Расія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Каўроў]], [[Расія]]
* {{сцяг|Украіна}} [[Луцк]], [[Украіна]]
* {{сцяг|Расія}} [[Масква]], [[Расія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Навадзвінск]], [[Расія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Ніжні Тагіл]], [[Расія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Новарасійск]], [[Расія]] (з 2014)
* {{сцяг|Расія}} [[Петразаводск]], [[Расія]]
* {{сцяг|Балгарыя}} [[Плевен]], [[Балгарыя]]
* {{сцяг|Германія}} [[Равенсбург]], [[Германія]]
* {{сцяг|Германія}} [[Вайнгартэн (Вюртэмберг)|Вайнгартэн]], [[Германія]]
* {{сцяг|Расія}} [[Разань]], [[Расія]] (з 2012)
* {{сцяг|Германія}} [[:de:Gemeindeverwaltungsverband Mittleres Schussental|Саюз абшчын Сярэдняй Шусэнталі]], [[Германія]]<ref name="vb"/>
* {{сцяг|Бельгія}} [[Сінт-Ніклас]], [[Бельгія]]
* {{сцяг|Кітай}} [[Сяогань]], [[Кітай]]
</div>

== Гл. таксама ==
* [[Спіс вуліц Брэста]]
* [[Аб’ект 802]]

== Заўвагі ==
{{notelist}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs=
<ref name="gki">[http://www.gki.gov.by/upload/new%20structure/press%20service/GZK_2011.doc Государственный земельный кадастр Республики Беларусь] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150924022402/http://www.gki.gov.by/upload/new%20structure/press%20service/GZK_2011.doc |date=24 верасня 2015 }} (по состоянию на 1 января 2012 г.)</ref>
<ref name="pravo">[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D912b0053094&p1=1 РЕШЕНИЕ БРЕСТСКОГО ОБЛАСТНОГО СОВЕТА ДЕПУТАТОВ 11 сентября 2012 г. № 219 Об изменении границ некоторых административно-территориальных единиц Брестской области] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131211112252/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=D912b0053094&p1=1 |date=11 снежня 2013 }}</ref>
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="belstat2009">[https://web.archive.org/web/20110812005902/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_brest.rar Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Национальный состав населения Брестской области.] {{ref-ru}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Брэсцкая вобласць|}}</ref>
<ref name="Žuraŭski">''Жураўскі А. І.'' [http://zagorodde.na.by/govor8_1.html Старадаўнія назвы гарадоў Беларусі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110926215854/http://zagorodde.na.by/govor8_1.html |date=26 верасня 2011 }} // Навіны Беларускай акадэміі — Мінск. — 1992. — № 31 (660). — С. 3—5.</ref>
<ref name="Wartberge">[[Хроніка Вартберга]].</ref>
<ref name="Lysienka-1">Лысенко, П. Ф. Берестье. — Мн., 1985. — С. 11.</ref>
<ref name="Lysienka-2">Лысенка, П. Ф. Берестье… — С. 12.</ref>
<ref name="Karamzin">Карамзин, Н. Н. История государства Российского. Т. II—III. — М., 1991. — С. 196.</ref>
<ref name="Lysienka-3">Лысенко, П. Ф. Берестье… — С. 14—20.</ref>
<ref name="Ławrowska">[[Ірына Лаўроўская|Irena Ławrowska]]. Analysis of the Territorial Layout of Brest Litovski (XIV—XVI century). Structural Analysis of Historical Constructions- Jerzy Jasieńko(ed) © 2012 DWE, Wrocław, Poland, ISSN 0860-2395, ISBN 978-83-7125-216-7. — S. 1220—1230.</ref>
<ref name="Брэст. Энцыклапедычны даведнік Стар.9">{{кніга |загаловак = Брест. Энциклопедический справочник |месца = Мн. |выдавецтва = Белорусская энциклопедия им. П.&nbsp;Бровки |год = 1987 |старонкі = 9 }}</ref>
<ref name="brest_rayon">[http://gerb.brestobl.com/breraj0.html «Пасля раздзела Рэчы Паспалітай»], gerb.brestobl.com {{праверана|27|4|2009}}</ref>
<ref name="Надвор'е і климат3">[http://pogoda.ru.net/climate/33008.htm Надвор'е і Клімат. Клімат Брэста]</ref>
<ref name="ptushki">[http://www.ptushki.org/info/press/item/12915.html#sthash.pcK0pMBB.dpuf Брест перегоняет многие заказники по количеству редких видов животных и растений!] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160926075233/http://www.ptushki.org/info/press/item/12915.html#sthash.pcK0pMBB.dpuf |date=26 верасня 2016 }} {{ref-ru}}</ref>
<ref name="virtual">[http://virtual.brest.by/news5239.php Расклад руху брэсцкіх тралейбусаў на вясну 2013 года]</ref>
<ref name="ashrus">{{Cite web |url=http://www.ashrus.co.il/index.php/world/world-news/europe/710-ashbrrest-pobratim |title=Ашдод и Брест — побратимы |access-date=25 красавіка 2015 |archive-url=https://archive.today/20120720224739/http://www.ashrus.co.il/index.php/world/world-news/europe/710-ashbrrest-pobratim |archive-date=20 ліпеня 2012  }}</ref>
<ref name="tut">[http://news.tut.by/society/445302.html Брест и грузинский Батуми стали городами-побратимами] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150425092948/http://news.tut.by/society/445302.html |date=25 красавіка 2015 }}</ref>
<ref name="vb">{{cite web |url = http://vb.by/article.php?topic=48&article=6075 |title = Пол-Европы на двух колесах |work = Вечерний Брест |date = 2009-07-02 |access-date = 2012-03-21 |archive-url = https://web.archive.org/web/20130423162929/http://vb.by/article.php?topic=48&article=6075 |archive-date = 23 красавіка 2013  }}</ref>
}}

== Літаратура ==
* {{крыніцы/ЗП|Брэсцкая}}
* {{крыніцы/ЗП|Брестская}}
* {{крыніцы/ЭДГБ|Брэст}}
* [[Т. І. 3абела|3абела Т. І.]] Места Берасцейскае ў XVI сталецці: (Сац.-экан. нарыс). Мн., 1930;
* [[X. Зоненберг|Зоненберг X.]] История города Брест-Литовска, 1016—1907: По достоверным источникам и правдоподобным умозаключенням. Варшава, 1908;
* [[Г. В. Штыхаў|Штыхов Г. В.]] Города Белоруссии по летописям и раскопкам (IX—XIII вв.). Мн., 1975;
* Науменко В. Я. Брест: Ист.-экон. очерк. 2 изд. Мн., 1977;
* Лысенко П. Ф. Открытие Берестья. Мн., 1989.
* {{Cite book|last = Rąkowski| first = Grzegorz| title = Czar Polesia|chapter=Brześć — brama Polesia| publisher = Rewasz| location = Pruszków| date = 2005| series = Smak Kresów| isbn = 83-85557-92-X}}
'''Тапаграфічныя карты'''
* {{Карта|N-34-XXXVI}}

== Спасылкі ==
{{Commonscat-inline|Brest, Belarus|Брэст}}
{{OSM relation|72615|Брэст}}
* [http://belarusdigest.com/story/brest-region-place-where-soviet-union-collapsed-14291 Brest Region: The Place Where The Soviet Union Collapsed] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160309163652/http://belarusdigest.com/story/brest-region-place-where-soviet-union-collapsed-14291 |date=9 сакавіка 2016 }}
* [http://gdv.name/by/11/60/299/ ГАЗЕТА ДЛЯ ВАС // Берасце, Брэст-Літоўск, Брэст-над-Бугам, Брэст…]{{Недаступная спасылка}}
* [http://www.radzima.org/be/gorad/brest.html Здымкі на Radzima.org]
* [http://szlachta.io.ua/album46624 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Фартэцыя ў Берасьці 1836—1842 гг.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20180114021319/http://szlachta.io.ua/album46624 |date=14 студзеня 2018 }}
* [http://www.b-g.by/ru/13_2011/society/8170/ Каму належаў Брэст у 1918 годзе? Дзмітрый Кісель, Станіслаў Коршунаў «Брэсцкая Газета»]
* [http://grl.brest.by/chron-locallore.html Хроніка падзей горада Брэста] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070927215948/http://grl.brest.by/chron-locallore.html |date=27 верасня 2007 }}
* [http://txt.knihi.com/hierb/biera.html А. Цітоў «Геральдыка беларускіх гарадоў» на «Беларускай Палічцы»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20060512012446/http://txt.knihi.com/hierb/biera.html |date=12 мая 2006 }}
* [http://brestonline.com/be/ BrestOnline.com] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20060821042212/http://brestonline.com/be/ |date=21 жніўня 2006 }}
* [http://brestobl.com/gorod/centr/2.html Інфармацыя на старонцы BrestObl.com]
* [http://www.ournet.md/~byelorussian/03.htm Клімат Брэста] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20060820112302/http://www.ournet.md/~byelorussian/03.htm |date=20 жніўня 2006 }}
* [http://brest.museum.by/ Брэсцкі абласны краязнаўчы музей] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111016182950/http://brest.museum.by/ |date=16 кастрычніка 2011 }}
* [https://locator.by/brest Карта Брэста] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170904013610/https://locator.by/brest |date=4 верасня 2017 }}

{{Культурная сталіца Беларусі}}
{{Брэсцкі раён}}
{{Брэсцкая вобласць}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Брэст| ]]
[[Катэгорыя:Гарады абласнога падпарадкавання Беларусі]]