Запарожцы (карціна)

«Запарожцы пішуць ліст турэцкаму султану» (укр. Запорожці пишуть листа турецькому султанові) — вядомая карціна ўкраінскага мастака Іллі Рэпіна, якую ён стварыў у чатырох асобніках. Працу над велізарным пано (2,03×3,58 м) ён пачаў у 1880 годзе і скончыў толькі ў 1891-м.

Эцюды да карціны мастак пісаў у кубанскай станіцы Пашкоўскай, Кацярынаславе і ў маёнтку Качанаўка Чарнігаўскай губерні.

Сюжэтам гэтай карціны стаў вядомы Ліст запарожцаў турэцкаму султану, напісаны ў 1676 годзе як адказ запарожскіх казакоў па вымозе асманскага султана Мехмеда IV.

Сюжэт[правіць | правіць зыходнік]

Па легендзе ліст быў напісаны ў 1676 годзе кашавым атаманам Іванам Сірко «з усім кошэм Запарожскім» у адказ на ўльтыматум султана Асманскай імперыі Мехмеда (Мухамеда) IV. Арыгінал ліста не захаваўся, аднак у 1870-х гадах екацярынаслаўскім этнографам-аматарам Я. П. Навіцкім была знойдзена копія, зробленая ў XVIII стагоддзі. Ён перадаў яе вядомаму гісторыку Змітру Яварніцкаму, які аднойчы зачытаў яе як кур'ёз сваім гасцям, сярод якіх быў, у прыватнасці, Ілля Рэпін. Мастак зацікавіўся сюжэтам і ў 1880 годзе пачаў першую серыю эцюдаў.

Гісторыя стварэння[правіць | правіць зыходнік]

Рэпін сам на дастатковым роўні ведаў гісторыю ўкраінскага народа, аднак для стварэння гэтай працы звярнуўся да гісторыка Змітра Яварніцкага (на карціне намаляваў яго пісарам). У лісце да Уладзіміра Стасава Ілля Рэпін пісаў: «...ніхто на ўсім Свеце не адчуваў так глыбока волі, роўнасці і братэрства, як казакі».

Папярэднія замалёўкі (альбом «Маларасейскія тыпы») здзейсніў падчас падарожжа 1880-1881 гадоў. Калі ў літаратурным часопісе «Поўнач» у 1886 годзе надрукавалі адну з гэтых эскізаў пад назвай «Хахол», Рэпін звярнуўся да гравёра Ў. Мате, каб той перадаў рэдактару часопіса П. Н. Гнедзічу, каб ён не змяняў надпісаў пад яго творамі на тыя, якія няправільна адлюстроўваюць назву народа і зневажаюць яго нацыянальную вартасць.

Пасля 1880 года Рэпін займаўся няспешнай і працяглай серыяй эскізаў і падборам мадэляў. Пазіравалі Рэпіну для карціны розныя вядомыя асобы. У прыватнасці, для цэнтральных персанажаў мастак выбраў Змітра Яварніцкага — пісар, а за атамана Сірко — самага кіеўскага генерал-губернатара Міхала Драгамірава. Усмешлівага казака ў белай шапцы пазіраваў журналіст і пісьменнік Уладзімір Гіляроўскі. Першы скончаны эскіз з'явіўся ў 1887 годзе. Рэпін падарыў яго Яварніцкаму. Пазней Яварніцкі прадаў яго Паўлу Траццякову, і цяпер эскіз вісіць у Траццякоўскай галерэі.

Асноўны (можна сказаць, класічны) варыянт карціны быў завершаны ў 1891 годзе. Пасля першага публічнага агляду мастака крытыкавалі, таму што, на думку шмат лікіх карціна была «гістарычна няпэўнай». Але лёс палатна склаўся ўдала: пасля аглушальнага поспеху на некалькіх выставах у Расіі і за мяжой (Чыкага, Будапешт, Мюнхен, Стакгольм) карціну ў 1892 годзе купіў за 35 тысяч рублёў імператар Аляксандр III. Карціна заставалася ў царскіх сходах да 1917 года, а пасля рэвалюцыі апынулася ў сходзе Дзяржаўнага Рускага музея.

Яшчэ не скончыўшы асноўнага варыянту, Рэпін у 1889 годзе пачаў працаваць над другім, працы над якім ён гэтак і не скончыў. Гэта палатно трохі саступае па памерах выточнаму варыянту і з'яўляецца «кулуарным асобнікам». Другі варыянт «Запарожцаў» мастак паспрабаваў зрабіць «гістарычна больш верагодным», але выяўна апынуўся нездаволены вынікам і кінуў яго на паўдарозе. Захоўваецца ён цяпер у Харкаўскім мастацкім музеі.

Прыклады папярэдніх эксперыментаў[правіць | правіць зыходнік]

Эскіз драўняным вугалем (1878). Траццякоўская галерэя
Эскіз драўняным вугалем (1878). Траццякоўская галерэя
Эскіз драўняным вугалем (1878). Траццякоўская галерэя
Эскіз драўняным вугалем (1878). Прыватная калекцыя

Запарожскі палкоўнік (1880). 56 × 31 см. Мастацкі музей, г. Сумы.
Запарожац (1884). Алей. 49 × 41,5 см. Музей выяўленчых мастацтваў, Ніжні Тагіл, Расія.
Атаман Іван Сірко (1889). Алей. 68,5 × 82 см. Прыватная калекцыя.

Прататыпы персанажаў[правіць | правіць зыходнік]

Персанаж	Звесткі
	Адзін з вельмі каларытных персанажаў змаляваны з мастака Івана Францавіча Цыянглінскага, выкладніка малявальнай школы Імператарскага Грамадства заахвочання мастацтваў, актыўнага ўдзельніка піцерскага творчага з'яднання «Свет мастацтва». Па нацыянальнасці ён быў палякам, аднак усё-такі склаў кампанію запарожцам.
	Красун са шляхетнымі рысамі твару і цалкам інтэлігентнай усмешкай — траюрадны пляменнік вядомага рускага кампазітара Міхала Глінкі. Знайшоў Рэпін маладога чалавека ў Пецярбургу — у тыя часы той быў камерпажем.
	Высокі казачына з павязкай на галаве — гэта адэскі мастак Мікалай Дзмітрыевіч Кузняцоў. Жартаўнік, асілак, акадэмік Акадэміі майстэрстваў, прафесар, кіраўнік класа батальнага малярства ў Акадэміі. Па нацыянальнасці ён быў грэкам.
	Бяззубы зморшчаны дзядуля з трубкай быў змаляваны Рэпіным з выпадковага падарожніка на прыстані горада Аляксандраўска (цяпер Запарожжа).
	Тыповы бурсак, падстрыжаны пад макацёр і які не паспеў яшчэ адпусціць вусоў — мастак Парфірый Дзянісавіч Мартынавіч. Вучыўся ў Акадэміі майстэрстваў, валодаў філіграннай графікай, але праз хваробу ў 25 гадоў быў змушаны пакінуць малярства. Рэпін ніколі яго не бачыў ужывую, таму персанажа ён пісаў не з жывога Мартынавіча, а з гіпсавай маскі, знятай з твару маладога мастака. Калі з яго здымалі маску, той усміхнуўся, і ўсмешка гэтак і засталася на масцы. Так яе Рэпін і змаляваў.
	Для змрочнага казака са змрочным паглядам пазіраваў Васіль Васілевіч Тарноўскі, украінскі калекцыянер і мецэнат, уласнік вядомага маёнтка Качанаўка. У Качаноўке Рэпін змалёўваў казачую амуніцыю (а заадно — і самага Васіля Васільевіча), якой у Тарноўскага было вельмі шмат. Яго калекцыя рэліквій казацкай эпохі стала грунтам калекцыі Чарнігаўскага гістарычнага музея.
	Выява казака Галоты змалявана з фурмана Васіля Тарноўскага Мікішкі. Рэпін, быўшы захопленым Мікішкінымі шчарбатасцю, аднавокасцю, нецвярозасцю і смяшлівасцю, паспеў яго замаляваць, калі яны разам з Тарноўскім перапраўляліся праз Дняпро на пароме.
	Кашавы атаман Іван Дзмітрыевіч Сірко-адна з цэнтральных фігур карціны. Мастак доўга шукаў для яго падобную выяву, спыніўшыся, урэшце, на генералу Міхалу Іванавічу Драгаміраву, тагачасным камандуючым войскамі Кіеўскага вайскоўца акругі, пасля — кіеўскім генерал-губернатару.
	Персанаж, які паказвае татарына, маляваўся, сапраўды, са студэнта-татарына. Але не ўсе рысы твару ў яго татарскія. Выдатныя белыя зубы былі змаляваны мастаком з чэрапа козака-запарожца, знойдзенага на раскопах каля Сечы.
	Для таўстуна, які павінен быў стаць правобразам яшчэ аднаго хрэстаматыйнага персанажа — Тараса Бульбы, — прататыпам стаў прафесар Пецярбургскай кансерваторыі Аляксандр Іванавіч Рубец. Нягледзячы на тое, што Аляксандр Іванавіч жыў і працаваў у Пітару, родам ён быў са Старадуба, з'яўляўся нашчадкам польскага шляхецкага роду.
	З-за Бульбы маркотна выглядвае худы, высокі даўгавусы казак. Гэта яшчэ адзін музыкант, саліст Марыінскага тэатра, Фёдар Ігнацьевіч Стравінскі, бацька вядомага кампазітара Ігара Стравінскага.
	Уласнік гэтай шырокай лысіны і трохпавярховай патыліцы — Георгі Пятровіч Аляксееў. Правадыр дваранства Екацярынаслаўскай губерні, Обер-гофмайстар двара яго Вялікасці, кавалер амаль усіх расійскіх ордэнаў, ганаровы грамадзянін горада Кацярынаслава, жарсны нумізмат, аўтар навуковых прац па рускай нумізматыцы. Убачыўшы яго ўнікальную патыліцу і лысіну Рэпін загарэўся жаданнем захаваць іх на карціне. Аднак Аляксееў з абурэннем адпрэчыў прапанову мастака пазіраваць яму ў такой непрывабнай паставе. Тут на дапамогу Рэпіну прыйшоў Яварніцкі. Запрасіўшы Аляксеева паглядзець сваю калекцыю манет, ён цішком пасадзіў мастака ззаду, і пакуль даверлівы нумізмат цешыўся калекцыяй, спрытная рука майстра намалявала яго ў патрэбным ракурсе. Георгі Пятровіч пазнаў сябе ўжо ў Траццякоўцы і быў вельмі пакрыўджаны на абодвух, але рабіць было няма чаго.
	Напаўголы запарожскі ваяр (заадно і картыга) — гэта прыяцель Рэпіна і Яварніцкага, педагог народнай школы, Кастусь Дзмітрыевіч Беланоўскі. Картыгам ён быў толькі па сюжэце карціны, а зусім не ў жыцці. Менавіта таму, што гэты персанаж павінен паказваць сабой выяву не толькі ваяра, але і аматара рызыковых гульняў, ён адлюстраваны з голым тулавам — пры сур'ёзнай гульні казакі здымалі кашулі, каб не хавалі карты за пазуху і ў рукавы.
	Пісар — Зміцер Іванавіч Яварніцкі. Менавіта ён быў галоўным натхняльнікам і кансультантам мастака. Менавіта з экспанатаў сходу Яварніцкага Рэпін змаляваў вялікую частку амуніцыі, зброі і іншай казацкай атрыбутыкі. Першы скончаны эскіз карціны Ілля Яхімавіч падарыў менавіта Змітру Іванавічу. Усмешку, якая адлюстравана на карціне, Рэпіну атрымалася выдушыць з Яварніцкага не адразу. Калі Яварніцкі прыехаў у майстэрню мастака пазіраваць, ён быў вельмі змрочны. Але ў Рэпіна знайшоўся часопіс з карыкатурамі, які ён падсунуў Яварніцкаму. Той, прагледзеўшы некалькі старонак, заўсміхаўся, і ў такім выглядзе трапіў у даканцовы варыянт карціны.

Цікавыя факты[правіць | правіць зыходнік]

У левай частцы палатна казакі трымаюць дзіды, тронкі якіх размаляваныя ў сіне-жоўтыя і чырвона-чорныя колеры. Кансультантам мастака падчас напісання гэтай карціны быў вядомы гісторык украінскага казацтва Зміцер Яварніцкі. Менавіта з экспанатаў калекцыі Яварніцкага Рэпін абмаляваў вялікую частку амуніцыі, зброі, іншай казацкай атрыбутыкі, у тым ліку і сцягі.
Карціна натхніла ўкраінскага пісьменніка Уладзіміра Малыка на стварэнне прыгодніцка-гістарычнай тэтралогіі «Таемны амбасадар».
Існуе таксама версія, што прататыпам Тараса Бульбы на карціне быў журналіст Уладзімір Гіляроўскі.