Зомбіфікацыя
| Зомбіфікацыя | |
|---|---|
| Жанр | эсэ |
| Аўтар | Віктар Пялевін |
| Мова арыгінала | руская |
| Дата першай публікацыі | 1990 |
«Зомбіфікацыя» («Зомбіфікацыя савецкага чалавека») — сатырычнае эсэ расійскага пісьменніка Віктара Пялевіна, напісанае ў 1990 годзе. За гэты твор Віктар Пялевін атрымаў літаратурную прэмію «Вандроўнік-95»[1].
Змест[правіць | правіць зыходнік]
У эсэ «Зомбіфікацыя», якое часам называецца апавяданнем, праводзяцца іранічныя паралелі паміж містычным абрадам ператварэння чалавека ў зомбі на Гаіці і ідэалагічнай «ініцыяцыяй» ў СССР[2].
Эсэ мае падзагаловак «Вопыт параўнальнай антрапалогіі», які наладжвае чытача на навуковасць апавядання. Галоўнай дзеючай асобай першага раздзела з'яўляецца Джэймс Бонд. Ён вывучае кнігу «Дрэва падарожжаў» Патрыка Лэя Фермара, у якой распавядаецца пра гаіцянскую рэлігію вуду і пра ператварэнне чалавека ў зомбі. Высвятляецца, што Джэймсу Бонду трэба будзе пазмагацца з гаіцянскім неграм-зомбі, які працаваў на СМЕРШ і МУС[2].
Далей аўтар тлумачыць прычыну, па якой Ян Флемінг звязвае гаіцянскі культ са сталінскай контрразведкай. У сувязі з гэтым згадваюцца прыродазнаўчанавуковыя працы пра зомбіфікацыю, мастацкія творы, рэлігійныя і філасофскія трактаты. «Вучоны» кантэкст аповеду падкрэсліваецца выкарыстаннем мноства спецыяльных тэрмінаў, а таксама характэрных для навуковай літаратуры славесных абаротаў: «адзначым сувязь», «даследчыкі даўно меркавалі», «ўзоры былі здадзены на аналіз», «спроба даць больш-менш поўнае апісанне», «якая займалася вывучэннем гэтай праблемы» і г. д.[2]
У эсэ падрабязна апісваецца абрад ператварэння чалавека ў зомбі на Гаіці. Адэпты культу вуду вераць, што чалавек уяўляе сабой «некалькі целаў, накладзеных адзін на аднаго»: фізічнае цела, «дух плоці» (энергетычны дублікат фізічнага цела) і душа. Душа ў сваю чаргу падзяляецца на «вялікага добрага анёла» і «маленькага добрага анёла». «Вялікі добры анёл» з'яўляецца энергетычнай істотай, якая сілкуе ўсё жывое, а «маленькі добры анёл» — гэта індывідуалізаваная частка душы. Менавіта на «маленькага добрага анёла» нацэлены магічныя абрады зомбіфікатараў вуду[2].
У главах «Яды і працэдуры» і «Фугу» апісваецца фізічны аспект гаіцянскай зомбіфікацыі. Чалавеку даюць «парашок зомбі», які змяшчае вылучаемы з рыбы фугу яд, пасля чаго той апускаецца ў стан, падобны на смерць, а частка мозгу, адказная за маўленне і сілу волі, разбураецца. Зомбіруемага хаваюць, але праз некаторы час адкопваюць і даюць рэчыва, якое выклікае страту арыентацыі і амнезію[2].
Але аўтар падкрэслівае, што псіхалагічны аспект зомбіфікацыі з'яўляецца больш важным, чым фізічны. У якасці прыкладу прыводзіцца так званая «каманда смерці» ў аўстралійскіх абарыгенаў. Калі шаман прамаўляе яе і накіроўвае на супляменніка магічнае жазло, той усведамляе, што яго праклялі, захворвае і праз некалькі дзён памірае. Аднак на еўрапейца такая каманда не падзейнічае: «ён убачыць перад сабой невысокага голага чалавека, які махае звярынай косткай і мармыча нейкія словы». Гэта значыць псіхалагічныя механізмы фарміруюцца культурай, якую можна выкарыстоўваць у якасці прылады маніпуляцыі. Сапраўды гэтак жа аўстралійскі абарыген, які трапіў на сеанс Анатоля Кашпіроўскага «ўбачыў бы невысокага апранутага чалавека, які бубніць нейкія словы і пільна ўзіраецца ў залу»[2].
У другой частцы эсэ, якое пачынаецца з главы «homo савецкі», аўтар паказвае, якім чынам феномен зомбіфікацыі распаўсюджваецца на жыхароў СССР. Праводзіцца мноства паралеляў паміж архаічнымі абрадамі і савецкай рэчаіснасцю. Аказваецца, што ў СССР магія гуляла нават больш вялікую ролю, чым на Гаіці. Магія пачынаецца з самага дзяцінства: першай ініцыяцыі з'яўляецца прыём у акцябраты, а другой — прыём у піянеры, дзе ўжо выяўляюцца зародкі магічных рытуалаў (салют, гальштук і «сумленнае піянерскае»). Аўтар выкарыстоўвае абарот «магія пераследуе», слова «выхавальнік» бярэцца ў двукоссе, замест слова «настаўнік» ўжываецца «адміністрацыйна-педагагічны персанал». Так Пялевін падкрэслівае, што мэтай апісваных працэдур з'яўляецца не выхаванне гарманічна развітой асобы, а стварэнне недасканалай істоты з падушанай воляй. Трэцім этапам ініцыяцыі называецца прыём у камсамол, калі чалавек ужо ўдзельнічае ў «шматлікіх і малапрыкметных магічных працэдурах». Важнай асаблівасцю гэтага этапу з'яўляецца пераход рытуалаў на падсвядомы ўзровень і станаўленне іх часткай паводзін. Чацвёрты этап ініцыяцыі — гэта ўступленне ў партыю[2].
Праводзячы паралель з гаіцянскай канцэпцыяй пабудовы душы, Пялевін піша, што ў жыхара СССР «акрамя фізічнага, маецца некалькі тонкіх цел, як бы накладзеных адзін на аднаго: бытавое, вытворчае, партыйнае, ваеннае, інтэрнацыянальнае і дэпутацкае». Калі ідэалогія пераходзіць на падсвядомы ўзровень, у чалавека фарміруецца «ўнутраны партком», які дыктуе яго паводзіны. І калі гаіцянскі калдун для падпарадкавання зомбіруемага сваёй волі скрадае яго «маленькага добрага анёла», то ў СССР такі «анёл» падмяняецца «партыйным», якія кантралююцца дзяржавай. Такім чынам, чалавек набывае камуністычную «прававернасць», якую ён баіцца страціць. Іншым важным фактарам зомбіфікацыі савецкага чалавека аўтар называе службу ў войску — «зомбілізацыю». Пад гэтым тэрмінам маецца на ўвазе змяненне свядомасці чалавека і яго заняволенне[2].
Далей аўтар паказвае цёмны сэнс савецкіх абрэвіятур (у прыватнасці, такіх як абком, райком, крайком, ЦК КПСС). Аўтар таксама згадвае шэраг абрэвіятур у назвах службаў і прадпрыемстваў: «МОСГОРСОВЕТ», «ЦПКТБТЕКСТИЛЬПРОМ», «МИНСРЕДНЕТЯЖМАШ», «МОС-ГОР-ТРАНС». На яго думку, яны «нараджаюць адчуванне нейкай непахіснай нечалавечай сілы, — нішто чалавечае не можа так называцца»[2].
Публікацыі[правіць | правіць зыходнік]
Эсэ было ўпершыню апублікавана ў 1990 годзе ў часопісе «Новый журнал» пад назвай «Зомбіфікацыя савецкага чалавека»[3][4]. Пазней увайшло ў склад зборніка «Relics. Ранняе і нявыдадзенае» (2005).
Зноскі
- ↑ Олизько Н. С. Паратекст Виктора Пелевина // Вестник Нижневартовского государственного университета. 2010.
- ↑ а б в г д е ё ж з Хрящева Н. П., Федотова Е. С. Поэтика аббревиатур в раннем творчестве В. Пелевина // Филологический класс, 4 (34) / 2013.
- ↑ Сергей Некрасов Виктор Пелевин: опыт библиографии
- ↑ Зомбификация советского человека: // Новый журн. = The New Rev. — New York, 1990. — Кн. 179. — С. 324—338.