Мадэрнавая архітэктура ў Босніі і Герцагавіне
Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
Мадэрнавая архітэктура ў Босніі і Герцагавіне — гэта назва для архітэктурнай і горадабудаўнічай творчасці ў Босніі і Герцагавіне на працягу XX стагоддзя[1].
Кантэкст[правіць | правіць зыходнік]
На развіццё новага падыходу да архітэктурнай творчасці ў свеце паўплывалі авангардныя мастацкія рухі і групы (футурызм, кубізм, экспрэсіянізм, пурызм) і прыстасаванне новых індустрыяльных матэрыялаў (чыгун, бетон, шкло).
Найбольшы ўплыў на развіццё мадэрнавай архітэктуры і ўрбанізму аказалі:
- Баўгауз, першая сучасная вышэйшая школа будаўніцтва і мастацкага дызайну, заснаваная ў Веймары ў 1919 годзе,
- Карбюзье, пачынальнік і канцэптуальны стваральнік функцыяналізму каля 1920-х гадоў,
- Міжнародная асацыяцыя архітэктараў CIAM, заснаваная ў 1928 годзе[2].
У Каралеўстве Югаславія[правіць | правіць зыходнік]
Душан Сміляніч і Хелен Бальдасар былі аднымі з першых, хто прынёс ідэі мадэрнавай архітэктуры ў Сараева ў гады адразу пасля заканчэння Першай сусветнай вайны. Яны працавалі выкладчыкамі ў Вышэйшай тэхнічнай школе ў Сараеве з 1924 года. Пазней Д. Сміляніч на кароткі час стаў муніцыпальным архітэктарам, а да 1939 г. у яго з’явілася ўласнае архітэктурнае бюро[3]. Хелен Бальдасар спраектавала будынкі, якія ўяўляюць сабой першыя будынкі мадэрнавай архітэктуры ў Сараева:
- Басейн Бембаша,
- Будынак Таварыства Чырвонага Крыжа[4],
- Шматпавярховы жылы дом Брацінскай казны і сям’і Рашыдагічаў,
Мухамед і Рэуф Кадзічы , быўшы яшчэ маладымі студэнтамі ў Празе, абапіраючыся на дасягненні кубізму і неапластыцызму, імкнуцца стварыць свабодную і чыстую геаметрычную архітэктурную форму[1]. У іх творчасці дамінавалі ідэі здаровага функцыяналізму, які выступае за сінтэз зместу і формы, асабліва ў культуры жылля.
У межах, навязаных сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі, вакфская ўстанова стала магутным інвестарам, і дзякуючы гэтым архітэктарам будынкі вакфаў звычайна маюць утылітарную і канструктывісцкую канцэпцыю:
- Палац-вакф Хаджы Ідрыз (Д. Сміляніч)
- Будынак-вакф Якуба-пашы (Д. Сміляніч)
- Жылы і гаспадарчы будынак вакфа Чакаджы Сулеймана (Мухамед і Рэуф Кадзічы )[5],
- Жылы і камерцыйны будынак вакфа Ховаджа Кемалудзіна на вуліцы Ферхадзія, на месцы былой школы (Мухамед і Рэуф Кадзічы )[6] На месцы былой мячэці яны спраектавалі жылы і камерцыйны будынак, у межах якога знаходзіцца хмарачос JAT, першы будынак такога роду ў Сараеве.
- Будынак Пенсійнага фонду быў пабудаваны ў 1943 годзе (Мухамед і Рэуф Кадзічы )[7].
Юрай Найдхарт прыехаў у Боснію і Герцагавіну са студыі Лё Карбюзье ў 1939 годзе і разам з тэарэтыкам архітэктуры Душанам Грабрыянам працаваў над сінтэзам універсальнай і хатняй (баснійскай) архітэктуры, заўсёды цвёрда стаяў на пазіцыях мадэрнавай архітэктуры. Ён спраектаваў рабочыя пасёлкі ў раёне Зеніцы , Іліяша і рабочым пасёлку Майдан у Варэшы (ажыццяўлён пасля вайны)[8].
Іншыя аб’екты[правіць | правіць зыходнік]
- Дом Даміча на вуліцы Радзічава № 10 у Сараеве быў пабудаваны па праекце 1926 года Хелены Бальдасар і Душана Сміляніча[9].
- Будынак Нацыянальнага банка Босніі і Герцагавіны быў пабудаваны ў 1932 годзе па праекце бялградскага архітэктара Мілана Злокавіча[10].
- Будынак Дома грамадства Гаджрэт у Сараеве быў пабудаваны ў 1934/35 гг. паводле архітэктурнага рашэння Душана Сміляніча
- Спартыўны цэнтр FIS у Сараеве быў пабудаваны ў адпаведнасці з канцэптуальным праектам заграбскіх архітэктараў Хінка Баўэра і Мар’яна Хаберле, які атрымаў першую ўзнагароду ў 1936 годзе.
- Хмарачос чыгуначнага ашчаднага кааператыва ў Сараеве , пабудаваны ў 1938 годзе па праекце Ісідара Райса[11].
- Будынак сацыяльнага страхавання ў Мостары (архітэктар Драга Іблер, член прагрэсіўнай заграбскай групы «Zemlja», заснаванай у 1929 годзе).
- Палац-вакф Дэфтэрдэра-пашы ў Баня-Луцы (Сцяпан Планіч, член групы «Zemlja»).
- Гарадскі ашчадны банк у Сараеве (Матэ Байлон, атрымаў адукацыю ў Вене, пабудаваў шматлікія школы і жылыя дамы).
- Будынак біржы працы ў Сараеве, (Матэ Байлон).
- Жылы раён Црні Врх у Сараеве[12].
-
Будынак Чырвонага Крыжа ў Сараеве, пабудаваны па праекце Хелены Балдасар
-
Будынак на Радзічава 10 у Сараеве
-
Будынак Дома грамадства Гаджрэт у Сараеве
-
Жылы і гаспадарчы будынак вакфа Ховажа Кемалудзіна па праекце Рэуфы Кадзіча
-
Хмарачос на вуліцы Ферхадыя ў Сараеве, праца братоў Кадзічаў
-
Сараева - спартыўны цэнтр FIS, Хінко Баўэр і Марыян Хаберле
У СФРЮ[правіць | правіць зыходнік]
Жылы комплекс на Джыджыкаўцу ў Сараеве 1947 года, спраектаваны братамі Кадзічамі, з’яўляецца першым значным будаўніцтвам пасля Другой сусветнай вайны[13]. У непасрэднай блізкасці архітэктар Хусрэф Рэджыч, адзін з ключавых носьбітаў развіцця архітэктурнага факультэта ў Сараеве, будуе Дом апалчэння. Крыху пазней прафесар Мухамед Кадзіч унёс значны ўклад, пабудаваўшы шэраг камерцыйных будынкаў. Чыгуначны вакзал у Сараева, праца групы архітэктараў з Чэхаславакіі, быў завершаны ў 1952 г. (архітэктар Б. Стойкаў)[3].
У той час архітэктура выконвала функцыі ажыццяўлення сацыяльных планаў развіцця, такіх як жыллё, адукацыя, ахова здароўя, прамысловасць, турызм, адміністраванне і г.д. Вялікая колькасць будынкаў патрабавала вялікай колькасці архітэктараў, якія працавалі ў шматлікіх праектных бюро. Творчая і дызайнерская частка працы была ў руках архітэктара. Вялікая колькасць архітэктараў была задзейнічана ў праектаванні гэтых будынкаў, у тым ліку Жыварад Янкавіч , Халід Мухасілавіч, Эсад Дайджыч, Уладзімір Добравіч, Мухамед Яшарэвіч, Іван Штраус , Багдан Курпіель, Здраўка Лікіч , Србіслаў Стаянавіч, Шачыр Омеравіч, Алія Сердарэвіч, Сеад Арнаўтавіч, Мілан Медыч, Ахмед Капіджыч, Кенан Шэховіч, Младэн Гвоздэн, Намік Муфціч, Лідуміл Алікалфіч, Душан Джапо, Асман Маранкіч, Сафет Галішыч і іншыя.
На конкурсе ў 1955 годзе быў прыняты гарадскі план Марындвора Юрая Найдхарта. Яго рашэнні ў спалучэнні ідэй Лё Карбюзье і CIAM з некаторымі элементамі архітэктуры Босніі і Герцагавіны ўяўляюць сабой пераемнасць архітэктуры на шляху да сучасных тэндэнцый. У шасцідзясятых гадах дваццатага стагоддзя З. Кавачэвіч і група архітэктараў рэалізавалі гарадскі план Грбавіцы I — першага вялікага планаванага жылога будаўніцтва ў Сараева ў кантактных зонах. З. Кавачэвіч таксама кіраваў камандай, якая стварала Генеральны горадабудаўнічы план горада Сараева да 1964 года[3].
Гэта стварыла ўмовы для пашырэння Сараева ўніз па Сараеўскім полі да Іліджы. З пачатку 1960-х гадоў некалькі гаспадарчых, адміністрацыйных, культурных, школьных і жылых будынкаў, напрыклад, будынак Югабанка (1959 г.), Socijalno — сёння будынак PIO (1960), Energoinvest (1962, цяпер UPI), Unioninvest (1963), Гістарычны музей Босніі і Герцагавіны (1966), Комплекс факультэта філасофіі і прыродазнаўчых навук, KSC Скендэрыя (1968), Студэнцкі інтэрнат «Nedžarići» (1971), Будынак радыётэлебачання ў Сараеве (1972), гатэль «Брысталь» (1973), Дзяржаўны (былы ваенны) шпіталь (1976-79 гг), радзільны дом (1977), жылы раён Аліпашына поле (1974-79 па праекце каманды фірмы Vranica), Гандлёвы цэнтр «Гепок» (1978), будынак былога рэспубліканскага выканаўчага савета (урада) і Рэспубліканскай скупшчыны (1974—1982), «Elektroprivreda» (1978).), «Energoinvest» (1982) і пасёлак на Дабрыні.
Найбольшых высілкаў у будаўнічай сферы было дасягнута ў перадалімпійскія гады. У той час былі пабудаваны і рэканструяваны большасць спартыўных і турыстычных аб’ектаў, такіх як другі павільён студэнцкага дома Неджарычы, будынак Oslobođenja, Zetra , спартыўная зала Mojmilo, жылы комплекс Ciglane і г.д.[14]
Пры аднаўленні Баня-Лукі пасля катастрафічнага землятрусу ў 1969 годзе было створана некалькі каштоўных дасягненняў: Мемарыяльная школа як сімвал салідарнасці ў аднаўленні (архітэктар Н. Нешкавіч), спартыўны цэнтр Борык (архітэктар С. Загіровіч), гатэль Босна у Баня-Луцы (А. Джэба і П. Буловіч) і Медыцынскі цэнтр (Б. Курп’ел, Р. Мандзіч, В. Хамсіч і З. Броз), з’яўляюцца вынікамі надзвычай інтэнсіўнай творчасці.
За такі працяглы перыяд і велізарную архітэктурную творчасць адрозненні ў якасці асобных будынкаў былі надзвычай вялікімі, пачынаючы ад вяршынь сусветнай архітэктуры і заканчваючы поўнымі праваламі. З мінулага засталася вельмі зручная забудова з больш-менш удалымі архітэктурнымі рашэннямі і, разам з тым, шмат недагледжаных зялёных насаджэнняў у навасёлках.
Некаторыя будынкі баснійскіх дызайнераў сталі сімваламі сучаснай архітэктуры ў выкарыстанні сучасных матэрыялаў, функцыянальных і гуманных рашэннях прасторы, а таксама ў адносінах да навакольнага асяроддзя і традыцый. Сярод іх:
- Культурна-спартыўны цэнтр Скендэрыя (Жыварад Янковіч , Халід Мухасілавіч),
- Гатэль Ружа Мостар (Златка Углен ),
- Бізнес-адміністрацыйны будынак Oslobođenja (Ахмет Капідзіч)
- Белая мячэць Шерефудина ў Высока (Златко Углен)
- Музей ВПС у Бялградзе (Іван Штраўс ),
- Універсальная зала Gripe з гандлёвым цэнтрам «Koteks» у Спліце (Ж. Янковіч, С. Рожыч),
- Спартыўны цэнтр Ваяводзіны ў Нові-Садзе (Ж. Янкавіч, Б. Буліч),
- Сацыяльна-спартыўны цэнтр Бора і Раміз у Прышціне (Ж. Янковіч, Х. Мухасілавіч).
Архітэктурныя рашэнні для школ і школьных памяшканняў сталі вынікам дзеянняў 1000 школ Босніі і Герцагавіны і архітэктурнага конкурсу пасля добра вывучанай праграмы і зместу кожнага характэрнага тыпу школы. Веды і архітэктурнае праектаванне дайшлі да так званых адкрытых школ. Гэта былі паняцці, якія прыжыліся ў еўрапейскіх краінах таго часу.
Большасць пабудаваных тады будынкаў не толькі выкарыстоўваюцца цяпер, але і складаюць касцяк развіцця краіны. Без гідра- і цеплавых электрастанцый , якія часта не ўспрымаюцца як архітэктурныя аб’екты і каштоўная спадчына, сённяшняя краіна не магла б функцыянаваць.
-
Спартыўная зала Скендэрыя ў Сараеве, спраектаваная Жыварадам Янковічам і Халідам Мухасілавічам
-
Прыклад брутальнай архітэктуры ў Сараевае
-
Жылы раён Атока ў Сараеве
-
Сараеўскае паселішча Аліпашына поле, пабудаванае на сродкі працоўнай салідарнасці
-
Праект будынка Гістарычнага музея ў Сараеве выканалі Барыс Магаш, Эда Шмідыхен і Радаван Горват.
-
Белая мячэць у Высока, праца Златкі Углены
-
Спартыўная зала Борык у Баня-Луцы
-
Гатэль Holiday Inn (жоўты), дызайнер Іван Штраўс
Выстава ў Нью-Ёрку[правіць | правіць зыходнік]
Падзеі ў архітэктуры сацыялізму за апошнія некалькі гадоў сталі прадметам цікавасці для архітэктараў і архітэктуры Еўропы[15]. Яны знаходзяць прадуманыя праекты, цэняць іх і адводзяць ім значнае месца ў еўрапейскай архітэктуры[16].
Адзін з самых паважаных музеяў свету, «Музей сучаснага мастацтва» (Музей сучаснага мастацтва ў Нью-Ёрку), адкрыў 15 ліпеня 2018 г. выставу пад назвай «Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948—1980» (Да бетоннай утопіі: архітэктура ў Югаславіі, 1948—1980). Гэта першая прэзентацыя выключных работ вядучых архітэктараў сацыялістычнай Югаславіі амерыканскай і міжнароднай публіцы і найбольш поўная рэтраспектыва ўсіх значных чарцяжоў, планаў, фатаграфій, праектаў, відэа і іншых артэфактаў, якія кажуць пра значныя творы мадэрнісцкай архітэктуры[17]. Экспазіцыя ўключае ў сабе працы самых вядомых югаслаўскіх архітэктараў, у тым ліку Багдана Багдановіча , Святланы Каны Радзевіч , Эдварда Раўнікара, Венцэслава Рыхтэра і Міліцы Штэрыч.
Архітэктура Босніі і Герцагавіны прадстаўлена працамі Юрая Найдхарта , асабліва яго арыгінальнай працай «Архітэктура Босніі і шлях да сучаснасці». Выстава паказала пошукі Найдхарта протамадэрнавасці, схаванай у традыцыйнай баснійскай архітэктуры. Яго складаныя дыяграмы і пяшчотныя краявіды Мостара і маленькіх баснійскіх вёсак ледзь захаваліся — іх выратавала дачка Нейдхардта Соня, якая вынесла іх з дому ў абложаным Сараеве, перш чым варожы агонь знішчыў усё, што засталося. Таксама былі паказаны работы Златка Углены , галоўным праектам якой стала Белая мячэць у Высока . Некалькі будынкаў Івана Штраўса былі вылучаны асаблівым чынам, каб падкрэсліць іх канструктыўныя навацыі[18].
Зноскі
- ↑ а б Emir Kadić - Arhitekt Reuf Kadić i počeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini (басн.). Sarajevo, 2010. Архівавана з першакрыніцы 3. 5. 2019. Праверана 9. 2. 2017.
- ↑ Hrvatska enciklopedija
- ↑ а б в ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992 .
- ↑ Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu . Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.
- ↑ Stambeno - poslovni objekat Vakufa Čokadži Sulejmana . Komisija za nacionalnih spomenika BiH.
- ↑ Stambeno poslovni objekat Vakufa Hovadža Kemaludina (Mekteb) (басн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Праверана 9. 2. 2017.(недаступная спасылка)
- ↑ Zgrad Penzionog fonda u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
- ↑ Radničko naselje Majdan (басн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
- ↑ Kuća Damić u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). kons.gov.ba. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
- ↑ Zgrada Narodne banke u Sarajevu (басн.)(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
- ↑ Neboder Željezničarsko-štedne zadruge u Sarajevu(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2018.(недаступная спасылка)
- ↑ Stambeno naselje Crni Vrh . kons.gov.ba. Праверана 13. 9. 2016.
- ↑ Stambeni kompleks na Džidžikovcu(недаступная спасылка — гісторыя ). Komisija za nacionalne spomenike. Праверана 13. 9. 2016.(недаступная спасылка)
- ↑ Sarajevo kroz historiju . Архівавана з першакрыніцы 9. 4. 2019.
- ↑ Arhitektura koja je mijenjala i drštvo
- ↑ Jugoslovenska arhitektura u MoMA . SEEcult - Abeceda nezavisne kulture.
- ↑ Brutalni i moderni beton Jugoslavije(недаступная спасылка). ada – architekture dialogue art. Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2019. Праверана 22 сакавіка 2023.
- ↑ Mejrema Zetrić: Jugoslovenska arhitektura u MoMA, New York . ASOCIJACIJA ARHITEKATA U BOSNI I HERCEGOVINI.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Nedžad Kurto — Sarajevo 1492—1992, Oko, Sarajevo.
- Milošević, Predrag (1997). Arhitektura u kraljevini Jugoslaviji (Sarajevo 1918 -1941). Srpsko kulturno i prosvjetno društvo "Prosvjeta".
- Štraus, Ivan (1977). Nova bosanskohercegovačka arhitektura. Sarajevo : Svjetlost.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Сараеўскія сшыткі — Сёння ў архітэктуры няма празорцаў
- Сыход Івана Штрауса (і захаванне ўпартай праблемы цэнтра і перыферыі) AA АСАЦЫЯЦЫЯ АРХІТЭКТАЎ У БОСНІІ І ГЕРЦАГАВІНЕ
- Амір Пашыч: Архітэктура Босніі і Герцагавіны УВОДЗІНЫ