Інцыдэнт у Фынтына-Албэ

Інцыдэнт у Фынтына-Албэ, таксама вядомы як Разня ў Фынтына-Албэ — трагедыя, якая здарылася 1 красавіка 1941 года ў вёсцы Белая Крыніца (рум.: Fântâna Albă) Чарнавіцкай вобласці Украінскай ССР. Па заявах уладаў Румыніі і Малдавіі, ад 200 да 2000 чалавек, спрабуючы перасекчы дзяржаўную мяжу СССР і Румыніі, былі застрэлены савецкімі пагранічнікамі. Афіцыйныя дадзеныя архіваў КДБ кажуць толькі аб 48 забітых грамадзянах, але румынскія ўлады, грунтуючыся на сведчаннях тых, хто выжыў, сцвярджаюць аб шматлікіх ахвярах, з якімі распраўляліся асабліва жорсткімі метадамі, і пра масавыя арышты і дэпартацыя, праведзеных НКУС.

Перадгісторыя

Падзел тэрыторыі Букавіны

У чэрвені 1940 года да СССР былі далучаны Бесарабія і Паўночная Букавіна, якія раней уваходзілі ў склад Румыніі. Ваеннае і палітычнае кіраўніцтва румынскіх тэрыторый вымушана было пакінуць землі, якія потым увайшлі ў склад Савецкай Малдавіі. Частка сем'яў у поўным складзе апынуліся на тэрыторыі СССР, атрымаўшы савецкае грамадзянства, аднак частка сем'яў апынулася падзеленай новай мяжой. У сувязі з гэтым многія члены сем'яў спрабавалі перасекчы мяжу, як з дазволу савецкіх і румынскіх памежнікаў, так і без гэтага дазволу. Аховай савецка-румынскай мяжы займаўся 97-й Чарнавіцкі памежны атрад НКУС, які кантраляваў участак працягласцю ў 7,5 км на поўдзень ад Чарнаўцоў (ён жа прыняў першыя баі ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны супраць румынскіх і нямецкіх войскаў).

Праз тэрыторыю, якая ахоўвалася 97-м пагранатрадам, перасёклі мяжу нелегальна 471 чалавек — ураджэнцы населеных пунктаў Герца, Глыбока, Пуціла і Старажынец. З больш аддаленых мястэчак Чарнавіцкай вобласці (Вашкоўцы, Застаўна, Наваселіца і Садгара) праз савецка-румынскую мяжу перайшлі 628 чалавек. Лічыцца, што за першы год знаходжання Паўночнай Букавіны ў складзе СССР гэтую тэрыторыю пакінулі 7 тысяч чалавек, з'ехаўшы ў Румынію. Савецкія ўлады ставіліся да падобных пераходаў праз мяжу насцярожана, расцаніўшы тых, хто перайшоў мяжу як патэнцыйных шпіёнаў Румыніі напярэдадні будучай вайны. 1 студзеня 1941 года 97-ы пагранатрад склаў спіс, куды ўвайшлі 1085 чалавек, якія ўцяклі праз мяжу або планавалі збегчы туды (іншы спіс ад 7 снежня 1940 года налічваў 1294 чалавека).

19 лістапада 1940 года 105 чалавек з вёскі Сучэвень, узброеныя 20 стрэльбамі, вырашылі перайсці савецка-румынскую мяжу. Пры спробе пераходу яны распачалі перастрэлку з савецкімі пагранічнікамі: 3 чалавекі былі забітыя, пяцёра параненыя, двое арыштаваныя. Разам з параненымі тыя грамадзяне, што засталіся ў жывых перайшлі ў вёску Радоўцы на тэрыторыі Румыніі. На наступны дзень сваякоў ўсіх 105 чалавек выселілі з вёскі. Але выпадкі уцёкаў працягваліся: у Румынію перабраліся жыхары вёсак Махала, Астрыца і Гарэча у студзені 1941 года, а ў ноч на 6 лютага масавы пераход вырашылі здзейсніць каля 500 чалавек з вёсак Махала, Катул-Астрыца, Буда, Сіроўцы, Гарэча-Урбана і Астрыца. Раніцай у 6:00 завязалася чарговая перастрэлка: група завадатараў на чале з Н.Мерцікарам, Н.Нікай і Н.Ісак былі забітыя, каля 57 чалавек выбраліся ў вёску, 44 чалавек былі арыштаваныя і аддадзеныя пад суд. З асуджаных 12 чалавек былі расстраляныя па прысудзе Кіеўскага ваеннага трыбунала, 32 чалавекі атрымалі 10 гадоў турмы і на 5 гадоў пазбаўленыя грамадзянскіх правоў. Па румынскім дадзеным, раніцай 6 лютага савецкімі пагранічнікамі было забіта да траціны бежанцаў.

Трагедыя

Румынскія ўлады заяўляюць аб наступным развіцці падзей 1 красавіка 1941 года.

Ад 2 да 3 тысяч чалавек з вёсак Пятроўцы-дэ-Сус, Пятроўцы-дэ-Йос, Купка, Карчешць і Сучэвень, несучы белыя сцягі і рэлігійную атрыбутыку, накіраваліся да румынскай мяжы. Шэраг з іх заяўлялі, што савецкія ўлады нібыта дазволілі ім перайсці румынскую мяжу. На мяжы іх спынілі савецкія пагранічнікі НКВД, запатрабаваўшы спыніцца. Атрымаўшы адмову, супрацоўнікі НКУС пачалі страляніну. Паводле савецкіх дадзеных, колькасць забітых склала 44 чалавекі (17 з Пятроўцы-дэ-Йос, 12 з Трэсцян, 5 з Купкі і Сучэвені, 3 з Пятроўцы-дэ-Сус, 2 з Апрышэні). Аднак тыя, хто выжыў, сцвярджалі, што ахвяраў было значна болей: былі забітыя жанчыны, дзеці і старыя. Апазнаныя наступныя забітыя:

• Карапчаў: Мікалай Кодубан, Казьма Опаіц, Георгій Опаіц, Васіль Опаіц, Казьма Таварніцкі, Георгій Таварніцкі, Васіль Таварніцкі
• Купка: Іван Бельмега, Іван Газу, Аркадзь Плеван, Міхаіл Цугуй
• Дымка: Мікалай Дрэварук, Пётр Кимбру, Васіль Кимбру, Пётр Яну
• Сучэвены: Драгаш Бостан, Таццяна Ліпастян, Георгій Сідарак, Канстанцін Сучевян
• Йорданешты: Дзмітрый Галац, Іван Галац, Мікалай Галац, Дзмітрый Опаіц, Канстанцін Молнар
• Ніжнія Пятроўцы: Захар Бойчу, Ана Феадаран, Георгій Феадаран, Мікалай Феадаран, Фёдар Феадаран, Мацей Гаўрылюк, Іван Пэтрэчану, Стеван Павел, Рахіль Пажога
• Верхнія Пятроўцы: Канстанцін Кучурану, Георгій Мацок, Аркадзь Урсулян
• Іншыя вёскі: Іван Каблюк, Пётр Косташ, Іван Гудзіма, Пётр Палахнюк

Румынскія ўлады сцвярджаюць са спасылкай на Нацыянальны архіў Бухарэста, што ахвяр было больш і што напад было спланаваны савецкімі пагранічнікамі: яны прыводзяць паказанні сведак пра больш чым 200 ці нават 2000 ахвяраў, забітых з стралковай зброі, і мноства параненых, якіх, нібыта, дабівала кавалерыя шаблямі. Некаторых тых, хто выжыў прывязвалі да коней і валаклі да месца, дзе былі выкапаныя пяць ям: туды кідалі і забітых, і яшчэ жывых, хаваючы жыўцом. Іншых адправілі ў Глыбоку на допыт, дзе многія гінулі пасля катаванняў, а адтуль частка чалавек адвозілі на яўрэйскія могілкі, куды кідалі і хавалі жыўцом, заліваючы гашаную вапну. На думку Ауреліана Кэрунту, у той дзень было забіта не 2 тысячы, а 7 або нават 15 тысяч чалавек. Сведкам тых падзей з'яўляецца Георгій Міхалюк 1925 г. н. (настаўнік на пенсіі), які апублікаваў кнігу «Акрамя сказанага» ў 2004 годзе і апісаў тое, што здарылася як «бойню», «генацыд» і «разню».

Памяць

• Румынскія ўлады лічаць трагедыю ў Фынтына-Албэ рэпрэсіяй супраць румынскага народа, арганізаванай савецкімі ўладамі, і патрабуюць ад Расіі і Украіны прабачэнні за здзейсненыя дзеянні. Украіна толькі з 2000 года падключылася да вывучэння фактаў: тады ж прайшла першая памінальная служба за спачын этнічных румынаў, якія загінулі пры пераходзе савецка-румынскай мяжы.
• У Малдавіі штогод праводзяцца памятныя мерапрыемствы на гадавіну трагедыі: малдаўскія актывісты кожны год збіраюцца перад пасольсвам Расіі з патрабаваннем прынесці прабачэнні і прызнаць віну ў гібелі мірных грамадзян.
• У Румыніі з 2014 года асобныя нацыяналістычныя арганізацыі патрабуюць ад уладаў афіцыйна правесці расследаванне падзей у Фынтына-Албэ. Да 1989 года ў Румыніі таксама забаранялася абмяркоўваць тэму падзей 1 красавіка 1941 года.

Крытыка версіі

Праціўнікі афіцыйнай румынскай версіі падзей сцвярджаюць, што румынскі пісьменнік Паўлу Гоман, вядомы сваімі антысеміцкімі заявамі, наўмысна фальсіфікаваў паказанні сведак, перабольшыў колькасць загінулых і выдумаў факты аб жорсткай расправе з забітымі, з прычыны чаго яго называюць галоўным ідэолагам распаўсюджвання інфармацыі аб трагедыі ў Фынтына-Албэ; таксама крытыкі абвінавачваюць іншых румынскіх гісторыкаў у хлусні, заснаванай на асабістых антыкамуністычных перакананнях даследчыкаў.

Літаратура

• Vasile Ilica, «Martiri şi mărturii din nordul Bucovinei (Fântâna-Albă-Suceveni-Lunca-Crasna-Ijeşti...)», Oradea, 2003
• Lavinia Betea, «Masacrul din Fântâna Albă» Архівавана 10 красавіка 2006., Jurnalul Naţional, October 29, 2005
• Ion Creţu, 1 aprilie—64 de ani de la masacrul românilor la Fântâna Albă: Varniţa, o tristă amintire, Crai Nou, April 1, 2005
• Gabriel Gherasim, «Românii bucovineni sub cizma străină» Архівавана 18 лютага 2007., Ziua, August 16, 2005
• Vasile Mănescu, «Masacrul de la Fîntîna Albă», Monitorul de Neamţ, April 4, 2006
• Ion Popescu, «Crearea regiunii Cernăuţi», Obsevatorul, November 13, 2005
• Genocidul din România: Repere în Procesul Comunismului
• Vasile Târâţeanu, «Scriitorul nu poate exista în afara cetăţii», Luceafărul Românesc, May 2007.

Спасылкі

• Masacrul de la Fântâna Alba Архівавана 6 кастрычніка 2007. (рум.)
• Regiunea Bucovina Архівавана 8 кастрычніка 2007. (рум.)
• Fântâna Alba massacre articles (англ.)