Заходняя Беларусь

Шаблон:Вызнч — назва тэрыторыі Беларусі, якая адышла да Другой Рэчы Паспалітай паводле Рыжскага мірнага дагавору паміж Другой Рэччу Паспалітай з аднаго боку і Расіяй і Украінаю з другога. Сучасныя Брэсцкая, Гродзенская, часткі Мінскай і Віцебскай абласцей знаходзіліся ў складзе Другой Рэчы Паспалітай да 17 верасня 1939 года. Палякі называлі гэтую тэррыторыю "крэсамі ўсходнімі", або Белапольшчынай.

Колькасць людзей - 4 млн.

Эканамічнае развіццё

З эканамічнага пункту погляду Заходняя Беларусь з'яўлялася аграрным прыдаткам прамысловых раёнаў Польшчы. Пераважалі дробныя прадпрыемствы.

У сельскай гаспадарцы Заходняй Беларусі было занята каля 90% насельніцтва (у Польшчы 63%). Захаоўаліся панскія маёнткі, сервітуты, прыватныя, дзяржаўныя, касцельныя, грамадскія фальваркі, была распаўсюджана дробная арэнда панскай і дзяржаўнай зямлі за адпрацоўкі ці частку ўраджаю, аплата працы натурай, цераспалосіца, шарваркі. Усё гэта стрымлівала працэс развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы, не давала магчымасці вырашаць сацыяльныя праблемы насельніцтва. У 1921 землекарыстанне выглядала так: 10,8% належала дзяржаве, 0,3% — царкве, 88,4% — прыватным буйным і дробным уласнікам, 0,5% — іншым карыстальнікам. Існавалі буйная панская ўласнасць і вялікая колькасць беззямельных і малазямельных сялянскіх гаспадарак. 3866 памешчыкаў (зямельныя ўладанні кожнага больш за 100 га) складалі 1% усіх землеўладальнікаў, мелі ў сваім карыстанні 4210 тыс. га (больш за палову ўсёй прыватнаўласніцкай зямлі), каля 500 магнатаў валодалі больш як па 1000 га. Пры гэтым 48% гаспадарак мелі менш як па 5 га кожная. Таму большасць гаспадарак адчувала недахоп зямлі. Сервітутамі карысталіся 31 тыс. сялянскіх гаспадарак, 212 тыс. з'яўляліся цераспалоснымі. Нягледзячы на прыпыненне працэсу драбнення сялянскіх гаспадарак у выніку зямельнай рэформы 1925 (парцэляцыя, камасацыя), іх дэцэнтралізацыя не была пераадолена.

У сельскай гаспадарцы Заходняй Беларусі вызначаюцца 4 фазы развіцця. 1919-24 характарызаваліся неспрыяльнай для вёскі інфляцыяй: сяляне пасля вайны ў асноўным адбудавалі свае гаспадаркі, але недахоп інвестыцый і нізкія цэны на сельскагаспадарчую прадукцыю не спрыялі развшцю вытворчасці. Добрыя ўраджаі ў 1925-29 і высокія цэны на сельгаспрадукцыю садзейнічалі ўздыму гаспадарак. Грашовы даход з 1 га ў гаспадарцы з 5-10 га складаў 348 злотых, у 1928 — 586. У гэтыя гады сяляне куплялі зямлю, машыны, мінеральныя ўгнаенні, праводзілі меліярацыю, бралі крэдыты. Сусветны эканамічны крызіс, што пачаўся ў 1929, выклікаў зніжэнне цэн на сельскагаспадарчую прадукцыю (у 1928 селянін атрымліваў за яе 100 злотых, у 1935 — 33). Павялічыліся падаткі, знізілася даходнасць, расла запазычанасць. Пры спагнанні нядоімак па даўгах улады праводзілі т. зв. ліцытацыі — сілай забіралі сялянскую маёмасць. Фаза пераадолення крызісу на вёсцы настала ў 1936, але гаспадаркі не дасягнулі перадкрызіснага стану. У сельскай гаспадарцы ўсталяваўся застой і пагаршэнне матэрыяльнага становішча сялян. Заходнебеларуская вёска была перанаселеная (каля 700 тыс. чал. свабоднай рабочай сілы), а прамысловасць не была ў стане скарыстаць яе. У 1925-38 з Віленскага, Навагрудскага і Палескага ваяводстваў на пастаяннае жыхарства ў іншыя краіны эмігрыравала 78,1 тыс. чал. У час эканамічнага крызісу эміграцыя скарацілася, беззямельныя і малазямельныя сяляне працавалі на лесараспрацоўках, падзёншчыкамі.

У міжваенны перыяд мала змянілася тэхналогія землеапрацоўкі: галоўная цяглавая сіла — конь, прылады працы — плуг, барана, каса, цэп і серп. Толькі ў заможных сялян з'явіліся сеялкі, ручныя малатарні, веялкі, сячкарні. Частка сялян займалася кавальствам, кравецтвам, шавецтвам, сталярствам, гарбарствам і інш.

У прамысловай вытворчасці Заходняй Беларусі было занята 6,9% насельніцтва. Рабочыя польскай нацыянальнасці працавалі на буйных прадпрыемствах і транспарце, яўрэйскай — у дробным рамястве; беларусы былі заняты пераважна ў дрэваапрацоўчай прамысловасці, на прадпрыемствах па апрацоўцы мясцовай сыравіны — шкляных, цагельных, вінакурных заводах, млынах, у якасці сезонных рабочых. Канцэнтрацыя рабочай сілы была нізкая: больш за 100 чал. працавала толькі на 80 прадпрыемствах і больш за 500 чал. — на 6. Найбольшая колькасць рабочых была занята на 31 лесапільным заводзе і 14 фанерных фабрыках; на 34 млынах, піваварнях, броварах, тытунёвых фабрыках і 11 гутах працавала 2,2 тыс. рабочых, на 27 цагельных заводах — 1,2 тыс. Найбольш развітым у прамысловых адносінах было Беластоцкае ваяводства, дзе знаходзілася 100% тэкстыльшчыкаў, 86% гарбароў, 60% рабочых піваварных заводаў, 51% гутаў, 25% тартакоў. У Гродзенскім ваяводстве было сканцэнтравана 100% тытунёвай, 88% папяровай, 54% керамічнай і 48% шкляной вытворчасці. У Віленскім ваяврдстве рабочыя працавалі на прадпрыемствах харчовай, дрэваапрацоўчай, папяровай і гарбарнай прамысловасці. У Пінскім павеце болыыасць рабочых была занята на запалкавай і 4 фанерных фабрыках, у Лідскім павеце — на 10 лесапільных заводах, фабрыцы гумавых вырабаў «Ардаль», шклозаводзе «Нёман». 20 тыс. чал. працавалі ў вагонарамонтных майстэрнях і паравозных дэпо чыгуначных вузлоў у Маладзечне, Лідзе, Баранавічах, Вільні, Брэсце, Лунінцы. У 1928 у Беластоку налічвалася 8 тыс. тэкстыльшчыкаў. Больш за 46,8 тыс. чал. былі заняты ў гандлі, бытавым абслугоўванні і камунальнай гаспадарцы. На прадпрыемствах дрэваапрацоўчай прамысловасці ў розны час налічвалася 7-9 тыс. чал. Агульная колькасць рабочых у Заходняй Беларусі не перавышала 100 тыс., без уліку сезонных рабочых. На многіх прадпрыемствах машыны і механізмы адсутнічалі, пераважала ручная праца.

Сацыяльныя правы аб 8-гадзінным рабочым дні, бальнічных касах, платных адпачынках і ахове працы, якія былі заваяваны рабочымі Польшчы ў 1918-19, у Заходняй Беларусі амаль не дзейнічалі. Рабочы дзень на прамысловых прадпрыемствах доўжыўся 10 гадзін, а на дробных ён увогуле не рэгламентаваўся і дасягаў 11-12 гадзін. Зарплата рабочых была ніжэйшая, чым у карэннай Полыычы. Так, калі сярэднегадзінная зарплата рабочага дрэваапрацоўчай прамысловасці ў Варшаўскім ваяводстве раўнялася 0,78 злотых, то ў Палескім — 0,42, Навагрудскім — 0,31; у цагельнай прамысловасці адпаведна 0,62 і 0,35 злотых. Часта яна вьдавалася не грашамі, а бонамі, якія можна было атаварыць у вызначаных крамах, дзе прадукты былі болыы дарагія і горшай якасці. Выплата заробку часта затрымлівалася. На нізкім узроўні была, а ў лясной прамысловасці наогул адсутнічала тэхніка бяспекі і аховы, што часта прыводзіла да няшчасных выпадкаў. У 1923-28 на прадпрыемствах Віленскага і Навагрудскага ваяводстваў іх здарылася 596, у т.л. 62 са смяротным вынікам. Пастаянным спадарожнікам рабочых было беспрацоўе. Паводле афіцыйных звестак у 1926 у Заходняй Беларусі была 21 тыс. беспрацоўных, у т.л. ў Беластоцкім ваяводстве — 13090 чал., Палескім — 1880, Навагрудскім — 910, Віленскім — 5020. У пошуках сродкаў існавання тысячы рабочых мусілі эмігрыраваць у іншыя краіны. Толькі частка зарэгістраваных беспрацоўных атрымлівала невялікую дапамогу на працягу некалькіх тьвдняў. Асабліва цяжка адбіўся на становішчы рабочых Заходняй Беларусі сусветны эканамічны крызіс 1929-30. Да 1930 прадукцыя прамысловасці скарацілася на 30-40%. У 1931 закрыліся запалкавыя фабрыкі ў Гродне, Брэсце, Слоніме і Міёрах, цэментны завод у Ваўкавыску. Эканамічны крызіс стаў трагедыяй для дробных рамеснікаў у мястэчках, якія ў асноўным працавалі на патрэбы вёскі. У 1933 эканамічны крызіс у Заходняй Беларусі, як і ва ўсёй Польшчы, змяніўся дэпрэсіяй, а потым некаторым уздымам эканомікі.

Палітычны лад

Палітычны рэжым атрымаў назву санацыі (аздараўлення). Сэнс гэтай назвы быў у тым,што Зах.Беларусь выконвала ролю буфера паміж СССР і капіталістычнымі краінамі.

На тэррыторыі Заходняй Беларусі разгарнуўся масавы рух супраць прыгнёту Польшчы.у першыя гады барацьба набыла партызанскі характар.Яна падтрымлівалася з боку як СССР,так і ўрада БНР,які знаходзіўся ў эміграцыі ў Коўне.

Да сярэдзіны 1920-х у нацыянальна-вызваленчым руху, яскарава вымалеўваліся два напрамкі:

1. рэвалюцыйна-вызваленчы,які прадстаўляла КПЗБ, створаная ў 1923г. у Вільні, КСМЗБ, Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя (частка эсэраў)
2. нацыянальна-дэмакратычны-дэпутаты-беларусы выбраныя ў польскі сейм, прыхільнікі БНР, ТБШ (таварыства беларускай школы).

Пад арганізацыйным уплыва КПЗБ у маі 1926 канчаткова аформілася масавая палітычная арганізацыя — Беларуская сялянска-рабочая грамада(БСРГ), якая аб'ядноўвала звыш 100 тыс. чалавек. Яе ўзначальваў Б. А. Тарашкевіч. У 1927 Грамада была разгромлена польскімі ўладамі.

У Сеціве

• Ю. Грыбоўскі «Савецкія рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі (кастрычнік 1939 — чэрвень 1941 гг.»)