Магістрат

Магістрат (ад лац.: Magistratus, magistrates «начальства, дзеяч»; англ.: magistrate; фр.: magistrat) — у XIII-XIX ст. абагульненае назвы па Магдэбургскім праве органаў саслоўнага мяшчанскага самакіравання з судом у ВКЛ, і ў некаторых іншых еўрапейскіх дзяржавах.

Гісторыя

• У Старажытным Рыме - абазначэнне дзяржаўнай пасады, а таксама асобы, які яе займаў.

Магістрат у рымскім праве мае назву асобы, замяшчае дзяржаўную пасаду, які адпраўляе магістратуру. Улада яго амаль не абмяжоўвалася законам. На працягу тэрміну службы ён быў не змяняльны, прыцягненне яго да суду было магчыма толькі ў выключных выпадках.

• Па саксонскага традыцыі, суд складаўся з пажыццёва выбраных прысяжных - "шефенав" і галавы - "фогта" (ад ням.: Vogt, польск.: Wójt, бел.: Войт), куды да самакіравання ўваходзілі ратманы (ням.: Ratsmänner), узначаленыя бургамістрам (ням.: Bürgermeister).

• У Літве, Польшчы (ў беларускіх гарадах), якія атрымалі Магдэбургскае права, а таксама ў некаторых заходнееўрапейскіх краінах - орган гарадскога самакіравання; муніцыпалітэт (мэрыя). Ведаў адміністрацыйнымі, гаспадарчымі, фінансавымі, судовымі справамі і паліцыянтамі. У складзе яго былі кіраўнік магістрата бурмістр (войт), яго памочнікі, радцы (дарадцы) і лаўнікі (засядацелі). У магістрат існаваў на тэрыторыі Русі з 1356 г. да XVII ст., у большасці гарадоў. У некаторых гарадах пры стварэнні гарадскіх дум у магістраце засталіся галоўным чынам судовыя функцыі. Паўсюдна магістрат, як інстытут самакіравання ў гарадах Беларусі і Украіны быў паступова ліквідаваны ў Расійскай імперыі пачынаючы з 1860-х г..

• У Расіі з 1720 г. - зваліся саслоўныя органы гарадскога самакіравання, уведзеныя Пятром I па ўзоры заходнееўрапейскіх; да судовай рэформы 1864 г.. Таксама - і саслоўныя судовыя органы. Па рэгламенце Галоўнага магістрата магістрат абіраўся грамадзянамі ў складзе прэзідэнта, 2-4 бурмістраў, 2-8 ратманаў. Вырашалі судовыя, паліцэйскія, гаспадарчыя і фінансавыя пытанні. З 1727 г. ён пераназваныя ў ратушы і падпарадкаваныя губернатарам і ваяводам. Адноўленыя з 1743 г. У яго вядзенні засталіся судовыя пытанні і размеркаванне казённых збораў. У 1775 г. - ператвораныя ў губернскія і павятовыя суды для гарадскіх саслоўяў. З 1785 г. - ўвайшлі ў сістэму гарадскога самакіравання ў якасці судовых устаноў. У XIX ст. - зваліся гарадскія ўстановы ў губернях Царства Польскага, уведзеныя для Варшавы ў 1816 г., у іншых гарадах - у 1818 г.. Першапачаткова яны называліся "муніцыпальнымі ўстановамі". На чале іх стаяў прэзідэнт або бурмістр; у склад ўваходзілі радцы (ратманы) або "ламнікі". Адміністрацыйныя і паліцыянты справы вырашаліся аднаасобна прэзідэнтам ці бурмістрам; справы аб даходах і патрэбах горада, размеркаванні пра грамадскі павіннасці - з удзелам радцаў і лаўніка. У 1842 г. муніцыпальныя ўстановы Царства Польскага былі пераназваныя ў магістрат. У 1861 г. гарадское кіраванне атрымала значную самастойнасць: былі ўведзеныя гарадскія саветы (з выбарных галасоў) для кіравання гарадскім гаспадаркай; іх выканаўчымі органамі з'яўляліся магістрат, якія захавалі сваю ранейшую паліцэйскую (акрамя Варшавы) і судовую ўладу. Пасля 1863 г. сфера самастойных дзеянняў яго ізноў была абмежаваная. У Варшаве, губернскіх і вялікіх павятовых гарадах ўзначальвалі прэзідэнты, а ў малых павятовых - бургамістр; члены яго у вялікіх гарадах зваліся дарадцамі, а ў малых - лаўнік. Прэзідэнты, бургамістр, дарадцы і лаўнік назначаліся урадам. Пры магістраце знаходзіліся суды для дазволу дробных спраў, падпарадкаваныя прэзідэнтам і бургамістра. Да 1866 г. прэзідэнтам і бургамістра ва ўсіх гарадах, акрамя Варшавы, належала таксама паліцэйская ўлада. З сярэдзіны 1860-х гг. у выніку ажыццяўлення судовай рэформы пачалася паступовая ліквідацыя яго.

• У Францыі - судовы і адміністратыўны орган. У Вялікабрытаніі - вышэйшыя паліцэйскія чыноўнікі і сусветныя суддзі. У Нямеччыне - сукупнасць гарадскіх устаноў.

Крыніцы

• за ред. академіка АН УРСР О. С. Мельничука, "Словник іншомовних слів", м. Київ, 1985 р., c. 504;
• укл. Василь Яременко і Оксана Сліпушко, «Тлумачний словник української мови», вид. «Аконіт», м. Київ, 2000 р. ISBN 966-7173-02-X, том 2 (Ж-О), с. 545;
• Регламент или устав главного магистрата;
• Гайдай Л., "Історія України в особах, термінах, назвах і поняттях", м. Луцьк, "Вежа", 2000 р.;
• за ред. Підкови І. та Шуста Р., "Довідник з історії України", м. Київ, "Генеза", 1993 р.;
• URZĄD MIASTA KRAKOWA