Прагляд зыходнага тэксту старонкі Аляксандр Ільіч Лізюкоў

{{Цёзкі2|Лізюкоў}}
{{Ваенны дзеяч
|імя              = Аляксандр Ільіч Лізюкоў
|дата нараджэння  = 
|месца нараджэння = 
|дата смерці      = 
|месца смерці     = 
|выява            =
|прыналежнасць    = {{Сцягафікацыя|СССР}}
|гады службы      = [[1919]]—[[1942]]
|званне           = {{СССР, Генерал-маёр}}
|род войскаў      = [[артылерыя]],<br/>[[бранятанкавыя войскі]]
|камандаваў       = 6-я асобная цяжкая танкавая брыгада,<br/>1-я Маскоўская мотастралковая дывізія (1-я гвардзейская мотастралковая дывізія),<br/>2-і гвардзейскі стралковы корпус,<br/>5-я танкавая армія
|часць            = 
|бітвы            = [[Грамадзянская вайна ў Расіі]],<br/>[[Польска-савецкая вайна]],<br/>[[Тамбоўскае паўстанне]],<br/>[[Вялікая Айчынная вайна]]
|узнагароды       = {{{!}}
{{!}} {{Медаль Залатая Зорка}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}} {{Ордэн Леніна}}{{!!}}{{Ордэн Леніна}}{{!!}}{{Медаль XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі}}{{!!}}{{Ордэн Жукава}}
{{!}}}
|сувязі           = 
|у адстаўцы       = 
}}
'''Аляксандр Ільіч Лізюкоў''' ([[26 сакавіка]] [[1900]] — [[23 ліпеня]] [[1942]]) — савецкі военачальнік, [[Герой Савецкага Саюза]], [[генерал-маёр]]<ref name="Командармы">''Коллектив авторов'' Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь / Под общей ред. М. Г. Вожакина. — М.: Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 289—290. — ISBN 5-86090-113-5.</ref>.

У гады [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] праявіў сябе пры абароне перапраў праз Дняпро, абарончай мяжы па рацэ [[Вопь]], а таксама ў Бітве пад Масквой. У 1942 годзе падчас Варонежска-Варашылаўградскай абарончай аперацыі камандаваў 5-й танкавай арміяй, якая наносіла [[Контратака|контрудар]] па групоўке нямецкіх войскаў, якая наступала на [[Варонеж]]. Загінуў у баі; дакладнае месца пахавання застаецца невядомым. Паводле афіцыйнай версіі, у выніку журналісцкага расследавання [[2008|2008 года]] парэшткі генерала былі знойдзены і перапахаваны ля помніка Славы, усталяванага на брацкай магіле абаронцаў Варонежа. Аднак гэтая версія супярэчыць усім вядомым гістарычным крыніцам і не адпавядае фактам<ref name="Сдвижков2009"/><ref name="Попов"/>.

Родны брат Героя Савецкага Саюза [[Пётр Ільіч Лізюкоў|Пятра Ільіча Лізюкова]] і камандзіра партызанскага атрада [[Яўген Ільіч Лізюкоў|Яўгена Ільіча Лізюкова]]<ref name="Афанасьев">{{артыкул|аўтар=Иван Афанасьев.|загаловак=Имена вчера живых людей. Братья Лизюковы|спасылка=http://www.lgz.ru/article/1392/|выданне=Литературная газета}}</ref>.

== Біяграфія ==
Аляксандр Ільіч Лізюкоў нарадзіўся [[26 сакавіка]] [[1900|1900 года]] ў [[Гомель|Гомелі]]. [[Рускія|Рускі]]. Бацька — Ілья Усціновіч Лізюкоў, сельскі [[настаўнік]] (пазней — дырэктар Нісімкавіцкай сельскай школы [[Чачэрскі раён|Чачэрскага раёна]]). Сям’я Лізюковых, у якой, акрамя Аляксандра, было яшчэ два браты: старэйшы [[Яўген Ільіч|Яўген]] і малодшы [[Пётр Ільіч Лізюкоў|Пётр]], пражывала ў [[Гомель|Гомелі]] на Траецкай вуліцы паблізу ад Коннага базара (цяпер — вуліца Сялянская і Цэнтральны рынак)<ref>{{cite news|url=http://vseogomele.net/articles/war/lizukov.shtml|title=Дневник красного командира|coauthors=Материал составлен на основе книги Д. И. Родинского, Н. С. Царькова «Повесть о братьях»|publisher=Гомельские ведомости|accessdate=2009-11-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090514041148/http://vseogomele.net/articles/war/lizukov.shtml|archivedate=14 мая 2009|url-status=dead}}</ref>. Дзеці рана страцілі маці, якая памерла ў [[1909|1909 годзе]], неўзабаве пасля нараджэння малодшага сына Пятра<ref name="Афанасьев"/>.

З дзяцінства вылучаўся упэўненасцю, напорыстасцю і любоўю да жыцця. У [[1918|1918 годзе]] скончыў 6 класаў [[Гімназія|гімназіі]] ў родным горадзе<ref name="Абрамов">{{cite news|url=http://www.voronexh-media.ru/smi_out.php?rzd=smi&id=4550|title=Генерал Лизюков: возвращение из небытия|last=Абрамов|first=Виктор|date=2009-02-25|publisher=Воронежская неделя, № 8 (1889)|access-date=2009-11-24}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.

=== У гады Грамадзянскай вайны ===
[[7 красавіка]] [[1919|1919 года]] добраахвотна ўступіў шэрагі [[Рабоча-сялянская Чырвоная армія|Чырвонай Арміі]]. У лістападзе [[1919|1919 года]] скончыў Смаленскую артылерыйскія курсы камсаставу ў [[Масква|Маскве]] і быў прызначаны ў 58-ю стралковую дывізію 12-й арміі Паўднёва-Заходняга фронту на пасаду камандзіра артылерыйскага ўзвода<ref name="Лизюков"/>. Ваяваў супраць войскаў генерала [[Антон Іванавіч Дзянікін|А.]] [[Антон Іванавіч Дзянікін|І.]] [[Антон Іванавіч Дзянікін|Дзянікіна]] і атамана [[Сымон Васільевіч Пятлюра|С.]] [[Сымон Васільевіч Пятлюра|Ст.]] [[Сымон Васільевіч Пятлюра|Пятлюры]]<ref name="Командармы"/>.
[[Файл:Alexander_Lizyukov_1923.JPG|міні|Курсант петраградскай Вышэйшай аўтабранятанкавай школы А. І. Лізюкоў (1923).]]
У ліпені [[1920|1920 года]] атрымаў прызначэнне камандзірам 11-й маршавай батарэі 7-й стралковай дывізіі, а ў верасні [[1920|1920 года]] стаў начальнікам артылерыі [[браняпоезд]]а «Камунар» № 56. Удзельнічаў у баявых дзеяннях супраць польскіх войскаў у час [[Польска-савецкая вайна|Савецка-польскай вайны (1919—1921)]] на тэрыторыі былой Кіеўскай губерні і ў падаўленні Тамбоўскага паўстання<ref name="Лизюков">З аўтабіяграфіі А. І. Лізюкова, напісанай ім 22 мая 1940 года (гл. Жилин А. И. Герои-танкисты 1941—1942 гг. — М.: Эксмо, Яуза, 2008. — С. 96-99. — 576 с. — (Герой Советского Союза). — 500 экз. — ISBN 978-699-29153-3.</ref>.

У верасні [[1921|1921 года]] Аляксандр Ільіч быў камандзіраваны ў [[Петраград]] для навучання ў {{нп3|Вышэйшая аўтабранятанкавая школа|Вышэйшай аўтабранятанкавай школе|ru|Высшая автобронетанковая школа}}, якую скончыў у верасні [[1923|1923 года]]<ref name="Лизюков"/>.

=== Міжваенны перыяд ===
З верасня [[1923]] года — намеснік камандзіра бронецягніка № 12 «Імя Троцкага» 5-й Чырванасцяжнай арміі на [[Далёкі Усход|Далёкім Усходзе]], затым камандаваў браняпоездам № 164 і служыў на браняпоездзе № 24<ref name="Лизюков"/>.

У верасні [[1924]] года залічаны ў [[Ваенная акадэмія імя М. В. Фрунзэ|Ваенную акадэмію імя М. В. Фрунзе]], якую скончыў у ліпені [[1927|1927 года]]<ref name="Лизюков"/>. У гэты час пісаў артыкулы і брашуры на ваенна-тэхнічную тэматыку, удзельнічаў у выпуску часопіса «Чырвоныя зоры», пісаў вершы{{Sfn|Жилин|2008|с=97}}.

Пасля заканчэння акадэміі да верасня [[1928]] года А. І. Лізюкоў выкладаў на бранятанкавых курсах у Ленінградзе (КУКС). Пасля гэтага да снежня [[1929]] года ён працаваў памочнікам вучэбнай часткі гэтых жа курсаў, а затым выкладчыкам тактыкі факультэта матарызацыі і механізацыі {{нп3|Ваенна-тэхнічная Акадэмія РСЧА імя Дзяржынскага|Ваенна-тэхнічнай Акадэміі РСЧА імя Дзяржынскага|ru|военно-техническая Академия РСЧА им. Дзержинского}}<ref name="Лизюков"/>.

Са снежня [[1931|1931 года]] працаваў у аддзеле ваенна-тэхнічнай прапаганды тэхнічнага штаба начальніка ўзбраення РСЧА намеснікам начальніка 1-га сектара (рэдакцыйнага выдавецтва). Са студзеня [[1933]] года — камандзір 3-га асобнага танкавага батальёна ў брыгадзе імя К. Б. Каліноўскага ([[Нара-Фамінск]], [[Маскоўская ваенная акруга]])<ref name="Лизюков"/>.

З чэрвеня [[1934]] года фармаваў і камандаваў асобным цяжкім танкавым палком, а з сакавіка [[1936]] года ў званні [[палкоўнік]]а (гэта воінскае званне яму бло нададзена [[17 лютага]] [[1936]] года{{sfn|Жилин|2008|с=98}} — 6-й асобнай цяжкай танкавай брыгадай імя С. М. Кірава, Слуцк, [[Ленінградская ваенная акруга]],<ref name="Лизюков"/> якая мела на ўзбраенні танкі [[Т-28]] і [[Т-35]]. Тут таксама служыў пазней стаўшый [[генерал-маёр]]ам танкавых войск {{нп3|Віктар Андрэеві Апарын|В. А. Апарын|ru|Опарин, Виктор Андреевич}}, які станоўча выказваўся аб дзейнасці А. І. Лізюкова на гэтай пасадзе:

{{пачатак цытаты}}
Лізюкоў аддаў шмат сіл і фармаванню брыгады, і падрыхтоўцы кадраў танкістаў. Можна так сказаць: яго вачэй і вушэй нішто важнае не мінала… Вельмі сур’ёзна Лізюкоў займаўся ваджэннем. Ён смела эксперыментаваў у гэтай справе, патрабаваў вадзіць танк на вялікіх хуткасцях, пераадольваць лясныя зоны, яры, гарыстыя ўчасткі. І якія выдатныя механікі-кіроўцы<ref group="зн">Напрыклад, ваентэхнік 1-га рангу Ф, М. Дудко быў удастоены звання [[Герой Савецкага Саюза]] за [[Савецка-фінляндская вайна (1939—1940)|савецка-фінляндскую вайну]]</ref> былі выхаваны ў нашай часці!..
{{канец цытаты}}

За поспехі ў баявой падрыхтоўцы камандзір брыгады [[палкоўнік]]{{Sfn|Жилин|2008|с=98}} А. І. Лізюкоў быў узнагароджаны [[Ордэн Леніна|ордэнам Леніна]]. Восенню [[1935]] года быў накіраваны ў [[Францыя|Францыю]] ў складзе савецкай дэлегацыі ваенных назіральнікаў на манеўрах французскай арміі{{Sfn|Жилин|2008|с=120}}<ref name="Симонов">{{кніга|аўтар=[[Симонов, Константин Михайлович|Симонов К. М.]]|частка=Сорок первый|загаловак=Разные дни войны. Дневник писателя|спасылка=http://militera.lib.ru/db/simonov_km/1_01.html|месца=М.|выдавецтва=Художественная литература|год=1982|тыраж=300000}} (Военные дневники К. М. Симонова, в то время корреспондента «Красной звезды», охватывающие события 1941 года).</ref>.

[[8 лютага]] [[1938]] года быў арыштаваны супрацоўнікамі спецыяльнаага аддзела [[Ленінградская ваенная акруга|Ленінградскай ваеннай акругі]] па падазрэнні ва ўдзеле ў антысавецкай ваеннай змове, у тым ліку на падставе паказанняў былога начальніка {{нп3|Аўтабранятанкавае ўпраўленне РСЧА|Аўтабранятанкавага ўпраўлення РСЧА|ru|Автобронетанковое управление РККА}} І. А. Халепскага, выключаны з партыі і звольнены з радоў РККА. На допытах пад катаваннямі з яго былі выбітыя «добраахвотныя» паказанні, у прыватнасці і пра тое, што Лізюкоў «збіраўся здзейсніць тэрарыстычны акт у дачыненні да наркама [[Клімент Яфрэмавіч Варашылаў|Варашылава]] і іншых кіраўнікоў [[Камуністычная партыя Савецкага Саюза|ВКП(б)]] і савецкага ўрада шляхам наезду танка на [[Маўзалей]] падчас аднаго з парадаў». 22 месяцы (з іх каля 17-ці месяцаў — у адзіночнай камеры) утрымліваўся ў турме Ўпраўлення дзяржаўнай бяспекі (УГБ) НКВД Ленінградскай вобласці да [[3 снежня]] [[1939|1939 года]], калі прысудам ваеннага трыбунала Ленінградскага ваеннай акругі быў апраўданы{{Sfn|Жилин|2008|с=117—121}}.

У [[1940|1940 годзе]] А. І. Лізюкоў быў прызначаны выкладчыкам {{нп3|Ваенная акадэмія механизацыі і матарызацыі РСЧА|Ваеннай акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА|ru|Военна академия механизации и моторизации РККА}}{{Sfn|Жилин|2008|с=119}}.

З сакавіка 1941 года займаў пасаду намесніка камандзіра 36-й танкавай дывізіі 17-га механізаванага корпуса [[Беларуская ваенная акруга|Заходняй Спецыяльнай ваеннай акругі]]<ref name="Командармы"/>.

Загадам Наркама абароны СССР ад [[21 чэрвеня]] [[1941]] года палкоўнік А. І. Лізюкоў, які знаходзіўся ў адпачынку ў Маскве, атрымаў прызначэнне на пасаду начальніка 1-га аддзела аўтабранятанкаваг ўпраўлення Заходняй спецыяльнай ваеннай акругі<ref name="Warheroes"/>.

<gallery widths="250" heights="200">
File:Alexander Lizyukov in the office.JPG|Падпалкоўнік А. І. Лізюкоў у сваім кабінеце (1934).
File:Alexander Lizyukov in Champagne, France.JPG|Французскія афіцэры даюць савецкім прадстаўнікам тлумачэнні аб ходзе манеўраў. У цэнтры — падпалкоўнік А. І. Лізюкоў (Францыя, Шампань, 1935 год).
</gallery>

=== Вялікая Айчынная вайна ===
[[24 чэрвеня]] [[1941]] года, на трэці дзень пасля пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]], палкоўнік А. І. Лізюкоў быў прызначаны намеснікам камандзіра 17-га механізаванага корпуса<ref group="зн">Папярэднік Лізюкова на пасадзе намесніка камандзіра па страявой часці — палкоўнік Мікалай Віктаравіч Кажохін застрэліўся 23 чэрвеня 1941 года (паводле: {{Кніга|аўтар=Д. А. Волкогонов|загаловак=Сталин. Политический портрет|месца=М|выдавецтва=Новости|год=1992|том=2|серыя=Вожди|старонак=704|тыраж=200 000}} са спасылкай на {{ЦАМА|фонд=208|опіс=2513|дзела=71|ліст=221}}</ref> і выехаў з [[Масква|Масквы]] на фронт у размяшчэнне штаба корпуса ([[Баранавічы]]). Прыбыўшы [[26 чэрвеня]] [[1941|1941 года]] ў беларускі горад [[Барысаў]], ён паступіў у распараджэнне начальніка гарнізона (карпусны камісар І. З. Сусайкоў) і дзейнічаў па яго загадам. Прызначаны начальнікам штаба абароны горада (па [[8 ліпеня]] [[1941|1941 года]]).

==== На салаўёўскай пераправе ====
Падчас [[Смаленская бітва (1941)|Смаленскай бітвы]] — камендант пераправы праз [[Дняпро|Днепр]] у раёне Салаўёва-Ратчына. Зводны атрад пад камандаваннем палкоўніка А. І. Лізюкова паспяхова абараняў жыццёва важныя для акружаных 16-й і 20-й армій пераправы праз [[Дняпро|Днепр]] і Бярэзіну.

{{External media|image1=[http://www.geocaching.su/photos/areas/5697.jpg Памятны знак на месцы Салаўёўскай пераправы] ([http://www.geocaching.su/?pn=101&cid=1509], 2006).}}

Маршал Савецкага Саюза [[Канстанцін Канстанцінавіч Ракасоўскі|К. К. Ракасоўскі]] пісаў аб А. І. Лізюкове<ref>{{кніга|аўтар=Рокоссовский К. К.|загаловак=Солдатский долг|спасылка=http://militera.lib.ru/memo.russian/rokossovsky/|выданне=5-е изд|месца=М.|выдавецтва=Воениздат|год=1988|старонак=367|серыя=Военные мемуары|isbn=5-203-00489-7|тыраж=250000}}{{Недаступная спасылка}}</ref>:

{{пачатак цытаты}}
Палкоўнік Аляксандр Ільіч Лізюкоў быў выдатным камандзірам. Ён адчуваў сабе ўпэўнена ў любых, самых складаных абставінах, сярод усіх нечаканасцей, якія пастаянна ўзнікалі на тым адказным участку, дзе давялося дзейнічаць яго атраду. Смеласць Аляксандра Ільіча была бязмежна, уменне манеўраваць малымі сіламі — на вышыні. Быў момант, калі немцы перахапілі гарлавіну меха ў раёне перапраў праз Дняпро, але гэта працягвалася ўсяго некалькі гадзін. Падраздзяленні Лізюкова адкінулі і знішчылі ўвесь варожы атрад.
{{канец цытаты}}

За заслугі быў прадстаўлены да [[Ордэн Чырвонага Сцяга|ордэна Чырвонага Сцяга]]. У наградным лісце было запісана<ref name="Симонов"/>:

{{пачатак цытаты}}
З 26 чэрвеня па 8 ліпеня 1941 года працаваў начальнікам штаба групы войск па [[Абарона Барысава (1941)|абароне Барысава]]. Нягледзячы на тое, што штаб даводзілася фармаваць з камандзіраў, адстаўшых ад сваіх частак, у момант бязладнага адыходу ад горада [[Мінск]]а, таварыш Лізюкоў праявіў максімум энергіі, настойлівасці, ініцыятывы. Літаральна пад бесперапыннай бамбардзіроўкай з боку ворага, не маючы сродкаў кіравання, таварыш Лізюкоў сваёй настойлівай работай забяспечыў кіраванне часцямі, асабіста праявіў мужнасць і храбрасць. Варты прадстаўлення да ўрадавай узнагароды [[Ордэн Чырвонага Сцяга|ордэнам Чырвонага Сцяга]].
{{канец цытаты}}

Але кіраўніцтва вырашыла інакш<ref group="зн">У прадстаўленні, падпісаным камісарам І. З. Сусайковым 12 ліпеня 1941 года на начальніка штаба Барысаўскага гарнізона палкоўніка А. І. Лізюкова было названа, што ён прадстаўляецца да ордэна Чырвонага Сцяга, але потым прадстаўленне было перагледжана ваенным саветам Фронту і ордэн быў заменены на зорку Героя Савецкага Саюза. Аб гэтым са спасылкай на дадзеныя архіва ў Падольску паведамляе аўтар артыкула: {{Cite news|title=Это было в 41-м на Березине. Малоизвестная страница войны|last=Платонов|first=Б|url=http://www.nkj.ru/archive/articles/6340/|publisher=Наука и жизнь, № 7|date=2006|accessdate=2009-11-22}} и автор книги: ''Жилин В. А.''Герои-танкисты 1941—1942 гг. М.: Эксмо, Яуза, 2008.— С.97.— (Герой Советского Союза). 5000 экз.</ref>.

Указам [[Вярхоўны Савет СССР|Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР]] ад [[5 жніўня]] [[1941|1941 года]] «за ўзорнае выкананне баявых заданняў Камандавання на фронце барацьбы з германскім фашызмам і праяўленыя пры гэтым адвагу і геройства» палкоўніку Лізюкову Аляксандру Ільічу прысвоена званне [[Герой Савецкага Саюза|Героя Савецкага Саюза]] з уручэннем [[Ордэн Леніна|ордэна Леніна]] і [[Медаль «Залатая Зорка»|медалі «Залатая Зорка»]]<ref>[http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1941/1941_036.pdf Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Социалистического Труда полковнику Лизюкову А. И.» от 5 августа 1941 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1941. — 17 августа (№ 36 (151)). — С. 1.</ref>. Разам з А. І. Лізюковым у абароне перапраў прымаў удзел яго 16-гадовы сын Юрый, курсант Барысаўскага танкавага вучылішча.

У жніўні [[1941]] года А. І. Лізюкоў прыняў камандаванне 1-й танкавай дывізіяй. Часці гэтага злучэння трымалі абарону па рацэ [[Вопь]] на паўночным захадзе ад горада Ярцава. У пачатку верасня 1941 года дывізія А. І. Лізюкова адцясніла немцаў з усходнягя боку ракі. фарсіравала гэтую вадзяную перашкоду і замацавалася на плацдарме. Дывізія утрымлівала плацдарм на працягу ўсяго верасня і прыцягнула дя сябе значныя сілы ворага. За гэтую стойкасць гераічнае злучэнне было пераўтворана [[стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання|Стаўкай]] у 1-ю гвардзейскую мотастралковую дывізію.

==== Контратака ў раёне горада Сумы ====
{{main|Харкаўская аперацыя, 1941}}

Падчас Сумска-Харкаўскай абарончай аперацыі А. І. Лізюкоў камандаваў 1-й гвардзейскай мотастралковай дывізіяй, якая прыбыла з рэзерва Стаўкі ў склад 40-й арміі [[Паўднёва-Заходні фронт (Вялікая Айчынная вайна)|Паўднёва-Заходняга фронта]]. [[30 верасня]] [[1941]]<ref name="Гудериан309">{{кніга|аўтар=Гудэрыян Г.|загаловак=Воспоминания солдата|арыгінал=Erinnerungen eines Soldaten|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/german/guderian/06.html|месца=Смаленск|выдавецтва=Русич|год=1999|старонак=309}}</ref> года дывізія А. І. Лізюкова вызначылася ў баю супраць 25-й нямецкай матарызаванай дывізіі ў Штэпаўке, часці якой былі канртатакаваны і разбіты пры ўдзеле 9-й кавалерыйскай дывізіі, 1-й танкавай брыгады і 5-й кавалерыйскай дывізіі, якія ўваходзілі ў конна-механізаваную групу 21-й арміі пад агульным камандаваннем генерал-маёра П. А. Бялова<ref>{{кніга|аўтар=Мельников В. М.|загаловак=Харьков в огне сражений. «Забытый 41-й»|месца=Харьков|выдавецтва=СИМ|год=2008}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Белов П. А.|загаловак=За нами Москва|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russian/belov_pa/01.html|адказны=Литературная запись В. Д. Успенского|месца=М|выдавецтва=Воениздат|год=1963|серыя=Военные мемуары|старонкі=25|старонак=336|тыраж=100000}}</ref>.

Савецкі пісьменнік {{нп3|Пётр Пятровіч Вяршыгара|П. П. Вяршыгара|ru|Вершигора, Пётр Петрович}}, у той час франтавы карэспандэнт 40-й арміі, непасрэдны сведка тых падзей, успамінаў<ref>{{кніга|аўтар=Вершигора, П. П.|загаловак=Люди с чистой совестью|спасылка=http://www.victory.mil.ru/lib/books/memo/verchigora/01.html|месца=М.|выдавецтва=Современник|год=1986}}{{Недаступная спасылка}}</ref>:

{{пачатак цытаты}}
У раёне на ўсход ад [[Сумы|Сум]], упершыню за гэтую вайну я ўбачыў, як бегаюць немцы.
{{канец цытаты}}

Пасля Штэпаўкі дывізія А. І. Лізюкова развіла лакальны поспех і выбіла нямецкія часткі з населенага пункта Апалонаўка. Была ўзята вялікая колькасць трафеяў<ref name="Кривицкий">{{кніга|аўтар=Кривицкий А. Ю.|загаловак=Не забуду вовек|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russian/krivitsky_au/04.html|месца=М.|выдавецтва=Воениздат|год=1964|старонак=440|старонкі=204-206|тыраж=90 000}}</ref>. Згодна з мемуарамі [[Хайнц Вільгельм Гудэрыян|Г.]] [[Хайнц Вільгельм Гудэрыян|Гудэрыяна]], раён Штэпаўкі утрымліваўся савецкімі войскамі не менш за тыдзень<ref group="зн">Апошняе згадванне аб Штэпаўке ад 7 кастрычніка: «Наш сусед справа набліжаўся да Штэпаўкі… Гэта павінна было, па нашым здагадкам, аблегчыць палажэнне 47-га танкавага корпуса і вызваліць неабходную для арганізацыі нашага снабжэння дарогу Раслаўль-Бранск-Арол».Цытата па кнізе {{кніга|аўтар=Гудериан Г.|загаловак=Воспоминания солдата|арыгінал=Erinnerungen eines Soldaten|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/german/guderian/06.html|месца=Смоленск|выдавецтва=русич|год=1999|старонкі=317}}</ref>.

У выніку кастрычніцкага нямецкага наступлення войскі Паўднёва-Заходняга фронту апынуліся ахопленымі з абодвух флангаў, і [[6 кастрычніка]] [[1941|1941 года]] камандаванне Паўднёва-Заходняга фронту прыняў рашэнне аб адводзе правафланговых армій (40-й і 21-й) на 45-50 кіламетраў на мяжу [[Сумы|Сум]]—Ахтырка—Коцельва з мэтай прыкрыцця [[Белгарад]]а і паўночных подступаў да [[Харкаў|Харкаву]]<ref name="ReferenceБаграмян">{{cite web|author=[[Баграмян, Иван Христофорович|Баграмян И. Х.]]|url=http://militera.lib.ru/memo/russian/bagramyan1/04.html|title=«Так начиналась война», Часть 4|accessdate=2009-09-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120113222914/http://militera.lib.ru/memo/russian/bagramyan1/04.html|archivedate=13 студзеня 2012|url-status=dead}}</ref>. Адыход савецкіх войскаў праходзіў пры энергічным пераследзе праціўнікам, які наносіў удары ў стык адыходзячым злучэнням, ствараючы пагрозу іх акружэння. У выніку [[10 кастрычніка]] [[1941|1941 года]] часткі 29-га армейскага корпуса вермахта з ходу ўварваліся ў [[Сумы]]<ref>{{кніга|аўтар=Вохмянин В. К., Подопригора А. И.|загаловак=Харьков, 1941-й. Часть 2. Город в огне|месца=Харьков|выдавецтва=Райдер|год=2009|старонкі=25}}</ref>, дзе з канца верасня трымала абарону 1-я гвардзейская мотастралковая дывізія А. І. Лізюкова.
Пасля абароны [[Сумы|Сум]] дывізія была выведзена ў армейскі, а затым франтавы рэзерв і ў другой палове кастрычніка 1941 года была перадыслацыравана пад [[Масква|Маскву]].

==== Абарона [[Нара-Фамінск]]а і вызваленне Солнечнагорска ====
{{main|Маскоўская бітва, 1941—1942}}
[[1-я гвардзейская мотастралковая дывізія]] была перададзена ў распараджэнне 33-й арміі (генерал-лейтэнант М. Г. Яфрэмаў) Заходняга фронту, якая прыкрывала нара-фамінскі кірунак з паўднёвага захаду.

[[21 кастрычніка]] [[1941|1941 года]] першы эшалон дывізіі прыбыў на падмаскоўную станцыю [[Апрэлеўка]], і яе часткі адразу ж занялі заходнюю ўскраіну горада [[Нара-Фамінск]]а. Перад дывізіяй А. І. Лізюкова была пастаўлена задача 22 кастрычніка перайсці ў наступ і авалодаць новай мяжой у 3-4 кіламетрах на захад і паўднёвы захад ад [[Нара-Фамінск]]а<ref name="Балоян">{{кніга|аўтар=Балоян Н. П.|частка=Гвардейцы|загаловак=Битва за Москву|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russian/moscow2/19.html|месца=М.|выдавецтва=Московский рабочий|год=1966|старонкі=368-378|старонак=624|тыраж=75 000}}</ref>.

Аднак у той жа дзень да Нара-Фамінска падышлі часткі 4-й арміі групы армій «Цэнтр» і 22 кастрычніка, у выніку сустрэчнага бою, захапілі заходнюю частку горада. З мэтай замкнуць кальцо акружэння, немцы атакавалі ў стык паміж суседнімі дывізіямі — 222-й стралковай дывізіяй, якая займала поўнач мяжу Симбухово — Смаленскае, і 110-й стралковай дывізіяй, якая адышла за раку Нару. Да вечара становішча пагоршылася — усюды немцы выйшлі да ракі, шлях адыходу за раку Нару быў адрэзаны. З 23 па 25 кастрычніка ў горадзе вяліся вулічныя баі, горад пераходзіў з рук у рукі<ref name="Балоян"/>. Дывізія страціла да 70 % асабістага складу і ўзбраення. Да зыходу 25 кастрычніка 1-я гвардзейская дывізія пакінула горад, захаваўшы за сабой плацдарм у лукавіне ракі Нары, які да 26 снежня утрымліваўся 4-й ротай 175-га стралковага палка (лейтэнант Яўстратаў)<ref>{{cite web|url=http://www.uvao.ru/uvao/ru/regions/n_925/o_88427|title=Наро-Фоминск: бои за каждый дом, каждую улицу|publisher=Префектура Юго-Восточного административного округа Москвы|accessdate=2009-11-24|archiveurl=https://archive.today/20130417211351/http://www.uvao.ru/uvao/ru/regions/n_925/o_88427|archivedate=17 красавіка 2013|url-status=dead}}</ref>.

Тым не менш, далейшае прасоўванне нямецкіх войскаў на гэтым участку было спынена па рубяжу ракі Нара. 1-я гвардзейская мотастралковая дывізія атрымала ўзмацненне і акапаліся на левым беразе.

[[28 кастрычніка]] [[1941|1941 года]] палкоўнік А. І. Лізюкоў атрымаў загад аб штурме горада. Раніцай 29 кастрычніка без агнявой падрыхтоўкі спешна арганізаваная штурмавая група, узмоцненая адным танкам КВ-1 і некалькімі [[Т-34]], пачала вылучэнне. Апынуўшыся пад моцным агнём на подступах да горада, калона панесла вялікія страты і была вымушана адступіць. У горад прарваліся толькі два танка, адзін з якіх змог выйсці да сваіх, здзейсніўшы рэйд па пазіцыях нямецкіх войскаў у горадзе. Спроба штурму не ўдалася<ref name="Балоян"/>.

[[22 лістапада]] [[1941|1941 года]] дывізіі было ўручаны гвардзейскай сцяг і пастаўлена задача ліквідаваць нямецкі плацдарм у раёне вёскі Канапелаўкі. Плацдарм быў паспяхова ліквідаваны<ref name="Балоян"/>.

У канцы лістапада камандзір дывізіі А. І. Лізюкоў быў адкліканы ў [[Масква|Маскву]] (на яго месца прыбыў палкоўнік Г . Я. Новікаў)<ref name="Балоян"/>.

[[27 лістапада]] [[1941|1941 года]] прызначаны намеснікам камандуючага зноў сфармаванай 20-й арміі (генерал-лейтэнант [[Андрэй Андрэевіч Уласаў|А. А. Уласаў]]) з задачай прыкрыць Маскву з боку Рагачоўскай і Ленінградскай шашы на мяжы Хлебнікава-Чэркізава. Пачаўшы разгортванне на новым рубяжы, 2 снежня 20-я армія атрымала загад нанесці контрудар па надыходзячым нямецкім войскам. 12 снежня 35-я асобная стралковая і 31-я танкавая брыгады арміі пад камандаваннем А. І. Лізюкова ва ўзаемадзеянні з 55-й асобнай стралковай брыгадай 1-й ударнай арміі, наступавшей з поўначы, вызвалілі Солнечнагорск.

<gallery widths="250" heights="200">
File:Alexander Lisyukov at observation post.jpg|Палкоўнік А. І. Лізюкоў (першы справа) на назіральным пункце. Заходні фронт, Маскоўская вобласць, лістапад 1941.
File:Lizyukov with tank crews.jpg|Лізюкоў (справа) гутарыць з танкістамі напярэдадні бою. Заходні фронт, лістапад 1941.
File:Lizyukov and guard banner.JPG|Уручэнне гвардзейскага сцяга 1-й Маскоўскай мотастралковай дывізіі. Сцяг прымае А. І. Лізюкоў (справа). Лістапад 1941.
</gallery>

==== Дземянскі «кацёл» ====
{{main|Дзямянская аперацыя, 1942}}
[[Файл:Demjansk_Einkesselung.png|міні|200x200пкс|Наступ Паўднёва-Заходняга фронту.]]
[[10 студзеня]] [[1942|1942 года]] палкоўніку А. І. Лізюкову прысвоена воінскае званне [[генерал-маёр]], і ён прызначаны камандзірам 2-га гвардзейскага стралковага корпуса. Корпус засяроджваўся ў раёне [[Валдай|Валдая]] ў Калінінскай вобласці і ўваходзіў у склад [[Паўночна-Заходні фронт (Чырвоная Армія)|Паўночна-Заходняга фронту]]. Фронту ставілася задача «дзеяннямі 11-й арміі ў напрамку на Сольцы і далей у тыл наўгародскай групоўцы праціўніка і дзеяннямі 1-га і 2-га гвардзейскіх карпусоў, 34-й арміі і 1-й ударнай арміі выйсці ў раён [[Пскоў|Пскова]], перарэзаць асноўныя камунікацыйныя лініі ленинградско-волхаўскага групы праціўніка»<ref>{{кніга|аўтар=[[Исаев, Алексей Валерьевич|Исаев А. В.]]|частка=Окружение немецких войск под Демянском|загаловак=Краткий курс истории ВОВ. Наступление маршала Шапошникова|спасылка=http://militera.lib.ru/h/isaev_av4/05.html|месца=М.|выдавецтва=Яуза, Эксмо|год=2005|старонкі=174|старонак=384|isbn=5-699-10769-X|тыраж=8 000}}</ref>. Пачалася аперацыя па абкружэнню нямецкіх войскаў пад Дземянскам.

Да канца лютага 1942 года 2-й гвардзейскі стралковы корпус, павольна прасоўваючыся ў цяжкіх умовах лясіста-балоцістай мясцовасці, без дарог, але, не сустракаючы сур’ёзнага супраціву праціўніка, выйшаў на подступы да горада Холм<ref name="Исаев175">{{кніга|аўтар=[[Исаев, Алексей Валерьевич|Исаев А. В.]]|частка=Окружение немецких войск под Демянском|загаловак=Краткий курс истории ВОВ. Наступление маршала Шапошникова|спасылка=http://militera.lib.ru/h/isaev_av4/05.html|месца=М.|выдавецтва=Яуза, Эксмо|год=2005|старонкі=175-176|старонак=384|isbn=5-699-10769-X|тыраж=8 000}}</ref>. У вёсцы Шапкава, у дваццаці кіламетрах на поўнач ад Холма, перадавыя часткі 8-й гвардзейскай дывізіі і 75-й марской стралковай брыгады, якія надыходзілі ў авангардзе 2-га корпуса, злучыліся з часткамі 26-й стралковай брыгады [[Калінінскі фронт|Калінінскага фронту]], і замкнулі кальцо акружэння рамушэўскай і дзямянскай груповак праціўніка<ref>{{кніга|аўтар=Чистяков И. М.|частка=По тылам врага|загаловак=Служим Отчизне|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russian/chistyakov_im/05.html|адказны=Литературная запись Г. С. Комиссаровой|выданне=2-е изд|месца=М.|выдавецтва=Воениздат|год=1985|серыя=Военные мемуары|старонкі=72|старонак=288}}</ref>. У выніку наступлення войскаў Паўночна-Заходняга фронту ўтварыўся «кацёл», у якім апынуліся 6 нямецкіх дывізій, у тым ліку матарызіраваную дывізію СС «Тотэнкопф» — усяго каля 95 000 чалавек салдат і дапаможных частак<ref name="Исаев175"/>.

17 красавіка камандаванне 3-й ударнай арміяй прадставіла генерал-маёра А. І. Лізюкова да [[Ордэн Чырвонага Сцяга|ордэна Чырвонага Сцяга]]. Па ацэнцы камандарма генерал-лейтэнанта М. А. Пуркаева, «2-й гвардзейскі стралковы корпус, пад камандаваннем г Лізюкова, зрабіў паспяховы марш-манеўр з баямі ад [[Старая Руса|Старой Русы]] да Холма, нанёсшы значны ўрон праціўніку і пераадолеўшы цяжкасці бездарожжа ў зімовых умовах… нанёс праціўніку вялікія страты», а «т. Лізюкоў — валявы, энергічны камандзір»{{Крыніцы/Подзвіг народа|12071308|фонд=33|title=Наградной лист А. И. Лизюкова с представлением к ордену Красного Знамени. 17 апреля 1942}}.

У сярэдзіне красавіка 1942 года А. І. Лізюкоў атрымаў загад сфарміраваць 2-й танкавы корпус. Па рашэнні Стаўкі 2-й танкавы корпус ўключаны ў склад створанай 5-й танкавай арміі. У чэрвені [[1942|1942 года]] генерал-маёр А. І. Лізюкоў прызначаны яе начальнікам. 5-я танкавая армія дыслакавалася ў паласе Бранскага фронту, спачатку ў раёне на паўднёвым захадзе ад Яльца, а затым на паўночным захадзе ад Яфрэмава{{Sfn|Сдвижков|2014|с=8-13}}<ref>{{ЦАМА|фонд=331|опіс=5041|справа=18|ліст=10-11}}.</ref>.

==== Контрудар 5-й танкавай арміі ====
{{main|Варонежска-Варашылаўградская аперацыя, 1942}}
Камандаванне Бранскага фронту абрала 5-ю танкавую армію А. І. Лізюкова для арганізацыі контрудару па флангу і тыле групоўкі нямецкіх войскаў, якія надыходзілі на [[Варонеж]]. На ўзмацненне 5-й танкавай арміі Стаўка ВГК дадаткова накіравала з [[Калінінскі фронт|Калінінскага фронту]] 7-й танкавы корпус П. А. Ротмістрава<ref name="Исаев">{{кніга|аўтар=[[Исаев, Алексей Валерьевич|Исаев А. В.]]|загаловак=Когда внезапности уже не было. История ВОВ, которую мы не знали|спасылка=http://militera.lib.ru/h/isaev_av6/|месца=М.|выдавецтва=Эксмо, Яуза|год=2005|старонкі=34-37|старонак=479|isbn=5-699-11949-3|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091228024848/http://militera.lib.ru/h/isaev_av6/|archivedate=28 снежня 2009}}</ref>. А. І. Лізюкоў не мог зразумець логікі дзеянні камандавання Бранскага фронту і паспрабаваў прапанаваць больш аптымальны варыянт выкарыстоўваць 3-ю танкавую армію, якая магла быць уведзена ў бой хутчэй і з відавочна меншымі праблемамі пры перадыслакацыі, але яго тэлеграма ад 3 ліпеня 1942 генерал-палкоўніку [[Аляксандр Міхайлавіч Васілеўскі|А. М. Васілеўскаму]] «праз галаву» камандавання Бранскага фронту засталася без адказу{{Sfn|Сдвижков|2014|с=8-13}}.
[[Файл:Eastern_Front_1942-05_to_1942-11_Voronezh.png|справа|міні|240x240пкс|Фрагмент карты «Усходняга фронту: май 1942 — лістапад 1942)» (Варонеж выдзелены чырвоным).]]

[[3 ліпеня]] 5-я танкавая армія атрымала загад аб пачатку перадыслакацыі ў раён будучай аперацыі і стала рухацца да станцый пагрузкі сваімі перадавымі часткамі. Але ўжо ў 1:15 5 ліпеня арміі была пастаўлена задача «ударам у агульным кірунку Зямлянск, Хахол (35 км на паўднёвы захад ад Варонежа) перахапіць камунікацыі танкавай групоўкі праціўніка, прарваўшайся да ракі [[Дон]] на Варонеж; дзеяннямі па тылах гэтай групы сарваць яе пераправу праз Дон». Аперацыю загадвалася пачаць «не пазней за 15-16 гадзін» у той жа дзень, але да таго моманту з усёй 5-й танкавай арміі паблізу раёна маючых адбыцца дзеянняў знаходзіўся толькі наданы Лізюкову 7-ы танкавы корпус Ротмістрава, ды і той не паспеў засяродзіцца ў зыходным раёне своечасова{{Sfn|Сдвижков|2014|с=8-13}}<ref>{{ЦАМА|фонд=331|опісь=5041|справа=18|ліст=13}}.</ref>.

Часу для падрыхтоўкі і арганізацыі контрудару было мала, і А. І. Лізюкоў не меў дастатковага вопыту ў камандаванні буйной танкавай групоўкай, таму адначасовага магутнага ўдару усімі злучэннямі арміі дасягнуць не ўдалося. Першым [[6 ліпеня]] ўступіў у бой 7-й танкавы корпус, затым [[7 ліпеня]] — 11-й танкавы корпус і, нарэшце, [[10 ліпеня]] — 2-й танкавы корпус. Карпусы ўступалі ў бой, не маючы магчымасці правесці разведку і цалкам сканцэнтравацца. Контрудар 5-й танкавай арміі будаваўся на першапачаткова няправільнай здагадцы аб тым, што надыходзячыя нямецкія танкавыя карпусы будуць далей рухацца праз Дон і Варонеж на ўсход. Такой задачы ў іх не было: [[5 ліпеня]] армейскай групе «Вейхс» было загадана вызваляць рухомыя злучэнні 4-й танкавай арміі ў раёне Варонежа і рухаць іх на поўдзень паводле плана «Блау»<ref name="Исаев"/>. 24-й нямецкі танкавы корпус быў разгорнуты камандаваннем вайсковай групы «Вейхс» на поўнач для прыкрыцця асноўнай групоўкі 4-й танкавай арміі з поўначы<ref>История второй мировой войны 1939—1945. {{М.}}: Воениздат, 1975. Т. 5. С. 151.</ref>.

[[6 ліпеня]] Генерал-палкоўнік Максіміліян фон Вейхс у сваёй баявой справаздачы напісаў<ref>«Воронежское сражение» барона фон Вейхса (краткая версия)//Воронежский курьер, 26 сентября 2009 года стр. 5-6 (Упершыню апублікаваны скарочаны варыянт баявой справаздачы 2-й арміі аб баявых дзеяннях за перыяд чэрвень-ліпень 1942 года на варонежскім накірунку)</ref>:

{{пачатак цытаты}}
…6.07 удалося разбіць ворага паміж рэкамі Дон і Алым. Пры гэтым толькі 9-я танкавая дывізія знішчыла 61 танк ворага. Пагэтаму спыняць наступленне, не дасягнуўшы зручнай мясцовасці для абароны нельга. …Калі мы гэтага не здолеем, то вораг апынецца перад усім фронтам гаспадаром такой мясцовасці, якая забяспечыць яму спрыяльныя ўмовы для танкавай атакі ў накірунку поўнач-поўдзень. Трэба ўлічваць, што рускія выкарыстоўваюць сваю магчымасць свабоды дзеяння для стварэння моцнага ўдара па нашаму паўночнаму флангу…
{{канец цытаты}}

Генерал А. І. Лізюкоў знаходзіўся ў вельмі цяжкім становішчы: аперацыя яго арміі была на грані правалу, і Стаўка ўжо выказала відавочнае незадаволенасць яго дзеяннямі: «5 ТА, маючы перад сабой слабога праціўніка не больш адной танкавай дывізіі, трэці дзень топчацца на месцы. Часткі арміі з-за нерашучых дзеянняў ўвязаліся ў зацяжныя франтальныя баі, страцілі перавагу раптоўнасці і не выканалі пастаўленую задачу» (з дырэктывы Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання ад 9.7.1942){{Sfn|Сдвижков|2014|с=101-104}}. У стрэсавай сітуацыі камандарм адчуваў вялікае нервовае напружанне і раздражненне, і эмацыйна быў блізкі да зрыву. 8 ліпеня ён са скандалам адхіліў генерал-маёра танкавых войскаў А. Ф. Папова ад пасады камандзіра 11-га танкавага корпуса і разам з ім — палкавога камісара Е. С. Усачова. А 9 ліпеня паводле яго загаду без суда і следства быў расстраляны начальнік аператыўнага аддзела 11-га танкавага корпуса падпалкоўнік В. С. Хлебалаў, тым самым прадэманстраваўшы, што ён прымае самыя бязлітасныя меры да вінаватых (на яго думку) у зрыве наступлення і ні перад чым не спыніцца, каб дасягнуць мэтаў наступу{{Sfn|Сдвижков|2014|с=101-104}}.

[[10 ліпеня]] начальнік Генеральнага штаба Сухапутных войск Франц Гальдэр робіць у сваім дзённіку наступны запіс<ref>{{кніга|аўтар=Гальдер Ф.|загаловак=Военный дневник. Ежедневные записи начальника генерального штаба Сухопутных войск 1939-1942 гг./ 10 июля 1942 года, 384-й день войны|арыгінал=Kriegstagebuch. Tägliche aufzeichnungen des Chef des Generalstabes des Heeres|спасылка=http://militera.lib.ru.db.halder/1942_07.html|адказны=Пер. с нем. И. глаголева, коммент. полк. К. Черемухина|месца=М|выдавецтва=Воениздат|том=3. От начала восточной кампании до наступления на Сталинград (22.06.1941 — 24.09.1942}}{{Недаступная спасылка}}</ref>:

{{пачатак цытаты}}
Паўночны ўчастак фронта Вейхса зноў пад ударамі ворага. Змяніць 9-ю і 11-ю танкавыя дывізіі цяжка.
{{канец цытаты}}

[[Файл:Lizyukov_in_Lebyazh'e.jpg|міні|Генерал-маёр А. І. Лізюкоў (у цэнтры) на нарадзе з афіцэрамі. Сяло Вялікая Вярэйка, ліпень 1942 г., незадоўга да гібелі А. І. Лізюкова.]]

Аперацыя 5-й танкавай арміі завяршылася няўдачай. Армія не выканала пастаўленых перад ёй задач і панесла цяжкія страты. Усё, што яна змагла зрабіць у гэтай сітуацыі, гэта максімальна затрымаць змену нямецкіх танкавых злучэнняў на пяхотныя. У пасляваенных мемуарах многія савецкія ваеначальнікі ([[Аляксандр Міхайлавіч Васілеўскі|А. М. Васілеўскі]], [[Міхаіл Ільіч Казакоў|М. І. Казакоў]], [[Павел Аляксеевіч Ротмістраў|П. А. Ротмістраў]], {{нп3|Іван Гаўрылавіч Лазараў|І. Г. Лазараў|ru|Лазарев, Иван Гаврилович}} і іншыя) часта называлі вінаватымі няўдачы адзін аднаго і асабіста камандарма А. І. Лізюкова, пры гэтым не беручы адказнасць на сябе{{Sfn|Сдвижков|2014|с=349-353}}. Аднак па ацэнцы гісторыка І. Ю. Здвіжкова, ролю А. І. Лізюкова ў правале аперацыі моцна перабольшаная: няўдачу аперацыі 5-й танкавай арміі прадвызначылі памылковыя рашэнні вышэйшага савецкага камандавання, якія ў далейшым ўжо не змаглі скампенсаваць ніякія гераічныя дзеянні асобных савецкіх частак і байцоў{{Sfn|Сдвижков|2014|с=351}}.

[[15 ліпеня]] дырэктывай Стаўкі ВГК 5-я танкавая армія была расфармаваная, а А. І. Лізюкоў прызначаны камандзірам 2-га танкавага корпуса<ref name="komandarmy">Коллектив авторов. «Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь» — М.; Жуковский: Кучково поле, 2005.</ref>.

[[23 ліпеня]] [[1942|1942 года]] ў А. І. Лізюкова адбылася цяжкая размова з начальнікам аператыўнай групы, намеснікам камандуючага Бранскім фронтам генерал-лейтэнантам Н. Е. Чыбісавым з нагоды нездавальняючых дзеянняў 2-га танкавага корпуса.<ref group="зн">«Лізюкоў дзейнічаў смела і самаахвярна. Адзінае, што ён патрабаваў ад камандавання фронту, — гэта авіяцыйнага прыкрыцця: „Прыкрыйце нас з паветра, і мы зробім усё, што неабходна. Вы не далі мне нанесці ўдар жалезным кулаком, вымусілі ўводзіць армію часткамі, так хаця б цяпер зрабіце так як я прашу — дайце авіяцыю, інакш усё загіне“, гаварыў ён Чыбісаву. У адказ на гэта Чыбісаў і назваў яго, без усялякіх на тое падстаў, баязліўцам». Цытата па кнізе ''Жилин В. А.'' Герои-танкисты 1941—1942 гг.&nbsp;— <abbr title="Москва">М.</abbr>: Эксмо, Яуза, 2008.&nbsp;— С.&nbsp;114.&nbsp;— 576&nbsp;с.&nbsp;— (Герой Советского Союза).&nbsp;— <span class="nowrap">5000 экз.</span>&nbsp;</ref>

==== Абставіны і месца гібелі ====
[[Файл:Church_ruins_in_B._Verejka.jpg|злева|міні|Рэшткі царквы ў Вялікі Верейке, дзе генерал А. І. Лізюкоў загадаў камандзіру 27-й танкавай брыгады прыгатаваць для яго танк КВ.]]
[[Файл:Bundesarchiv_Bild_101I-216-0412-07,_Russland,_brennender_russischer_Panzer_KW_1.jpg|міні|Падбіты КВ-1, аналагічны таму, на якім выехаў А. І. Лізюкоў.]]
{{External media|image1=[http://www.vrn-histpage.ru/illustration/liz02.jpg Вял. Вярэйка, Лябяжае, Кавер'е и вышыня 188,5] (на карце 1939 года).|image2=[http://www.vrn-histpage.ru/illustration/liz01.jpg Нямецкі аэрафотаздымак раёна Лябяжае і гая каля вышыні 188,5] (28 июля 1942).|image3=[http://radikal.ru/F/s55.radikal.ru/i149/1003/68/c447a92106b5.jpg.html Карта-рэканструкцыя абставін і месца гібелі А. І. Лізюкова] (І. Ю. Сдвіжкоў, 2009).|image4=[http://radikal.ru/F/s47.radikal.ru/i116/1004/a8/e7449581b198.jpg.html Аб гістарычнай даставернасці існуючага памятнага знака.] (І. Ю. Сдвіжкоў, 2009).}}Розныя крыніцы паказваюць розныя абставіны і месца смерці генерала.

У ноч на [[23 ліпеня]] [[1942|1942 года]] А. І. Лізюкоў быў выкліканы ў Лукіна на камандны пункт апергрупы Бранскага фронту пад камандаваннем генерала Н. Е. Чыбісава, дзе атрымаў загад сіламі свайго корпуса наступаць услед за ўжо прарваўшайся (як лічылі) да Мядзведжага 148-й танкавай брыгадай. Выконваючы загад, А. І. Лізюкоў і камісар 2-га танкавага корпуса [[палкавы камісар]] Н. П. Асораў на танку КВ выйшлі з Вялікай Вярэйкі услед за 26-й і 27-й танкавымі брыгадамі<ref name="Сдвижков2009">''Сдвижков И. Ю.'' [http://imf.forum24.ru/?1-17-20-00000036-000-20-0 Последний бой генерала Лизюкова: трагедия, память, поиски.] «Военно-исторический архив» № 6 за 2009 г.</ref>. Па сведчанні адзінага, хто выжыў з экіпажа — малодшага механіка-вадзіцеля старшага сяржанта Сяргея Мажаева, KB А. І. Лізюкова быў падбіты, а ён сам загінуў{{Sfn|Жилин|2008|с=114}}. Паводле архіўных дакументаў генерал-маёр Аляксандр Ільіч Лізюкоў загінуў у баю [[23 ліпеня]] [[1942|1942 года]] ў паўднёвага адгор’я гая, што знаходзіцца ў 2 км на поўдзень ад вёскі Лебяж’е (вышыня 188,5) Сямілукскага раёна [[Варонежская вобласць|Варонежскай вобласці]]<ref>Матэрыялы службовага даследавання Бранскага фронту аб абставінах гібелі генерала Лізюкова. {{ЦАМА|фонд=202 (Брянский фронт)|опісь=50|справа=1|ліст=304—305}}.</ref>. У данясенні аб беззваротных стратах ад 2 кастрычніка 1942 года паказаная запіс «забіты 24-25.7.42»<ref>[http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=50663452 информация из донесения о безвозвратных потерях в электронном банке документов ОБД Мемориал]</ref>.

У сваіх мемуарах [[Канстанцін Канстанцінавіч Ракасоўскі|К. К. Ракасоўскі]] пісаў аб смерці А. І. Лізюкова<ref>{{кніга|аўтар=Рокоссовский К. К.|частка=Брянский фронт|загаловак=Солдатский долг|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russian/rokossovsky/|выданне=5-е изд|месца=М.|выдавецтва=Воениздат|год=1988|старонак=367|серыя=Военные мемуары|isbn=5-203-00489-7|тыраж=250000}}</ref>:

{{пачатак цытаты}}
У гэтых баях загінуў камандуючы 5-й танкавай арміяй генерал Лізюкоў. Ён рухаўся ў баявых парадках аднаго са сваіх злучэнняў. Каб натхніць танкістаў, генерал кінуўся на сваім танку КВ наперад, уварваўся ў размяшчэнне ворага і там склаў галаву.

Мне было шчыра шкада яго.
{{канец цытаты}}

Згодна са сведчаннем [[Міхаіл Яфімавіч Катукоў|М. Я. Катукова]],

{{пачатак цытаты}}
Лізюкоў паспяхова выбраўся з танка, але не паспеў зрабіць нават крок, як побач разарваўся снарад…

Цела Лізюкова з разбітай галавой, у камбінезоне і простых ботах (іншай вопраткі ён не прызнаваў) было дастаўлена ў тыл. З болем у сэрцы пахавалі мы адважнага генерала на могілках каля вёскі Сухая Вярэйка. Пахавалі з усімі ваеннымі ўшанаваннямі<ref>{{кніга|аўтар=Катуков М. Е.|загаловак=На острие главного удара|спасылка=http://www.victory.mil.ru/lib/books.memo/katukov/09.html|месца=М|выдавецтва=Воениздат|год=1974|старонкі=164}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.
{{канец цытаты}}

Аднак факт пахавання аспрэчваецца сучаснымі даследчыкамі<ref name="Сдвижков2009"/>. У сваіх успамінах [[Канстанцін Міхайлавіч Сіманаў|К. М. Сіманаў]] [[Канстанцін Міхайлавіч Сіманаў|М.]] [[Канстанцін Міхайлавіч Сіманаў|Сіманаў]] са спасылкай на выжыўшага члена экіпажа таксама адзначаў, што галава генерала была моцна пашкоджана — адрэзаная немцамі<ref>{{кніга|аўтар=К. М. Симонов|частка=Глава пятая|загаловак=Разные дни войны. Дневник писателя|спасылка=http://militera.lib.ru/db/simonov_km/2_05.html|месца=М|выдавецтва=Художественная литература|год=1982|том=2|старонак=688|тыраж=300000}}</ref>. У вышэйшых ваенных колах нават з’явіўся міф, што генерал трапіў у нямецкі палон і пагадзіўся супрацоўнічаць з фашыстамі.

Згодна з дакументам генерал загінуў з-за няведання рэальнай аператыўнай абстаноўкі на напрамку наступлення свайго корпуса<ref name="Сдвижков2009"/>. Паводле даследавання гісторыка І. Ю. Здвіжкова, генерал меў намер кіраваць часткамі свайго корпуса з танка КВ ў тыле праціўніка, а не весці бой, як просты танкіст. Выехаўшы, як здавалася генералу, услед за продвигающимся наперад «танкавым кулаком», А. І. Лізюкоў ушчыльную наблізіўся да пазіцыях нямецкага 542-га пяхотнага палка 387-й пяхотнай дывізіі. Падпусціўшы КВ бліжэй, немцы падбілі яго сваімі штатнымі супрацьтанкавымі сродкамі. Малодшы механік-вадзіцель старшы сяржант Сяргей Якаўлевіч Можаев паспеў выскачыць з танка і, атрымаўшы два раненні, змог, тым не менш, адпаўсці ад яго на нейкую адлегласць, з якой ён бачыў, што нямецкія салдаты забраліся на танк, выцягнулі з яго камандзірскую планшэтку і разглядалі дакументы, якія знаходзіліся там<ref name="Сдвижков2009"/>.

[[Файл:Lizjukov.jpg|thumb|230px|right|Мемарыяльная пліта на месцы апошняга бою генерала Лізюкова, каля вёскі Лябяжае.]]

Як мяркуецца, затым нямецкія пехацінцы абследавалі танк і, выявіўшы ў ім забітага савецкага генерала, паспрабавалі перацягнуць яго да сваіх пазіцый, але па нейкай прычыне адцягнулі яго толькі на 100 метраў ад танка. У другой палове дня 23 ліпеня танкісты наступавшей 89-й танкавай брыгады, выявілі недалёка ад падбітага КВ Лізюкова неапазнаны труп, магчыма без формы са знакамі адрознення, у простых ботах і працоўным камбінезоне, у якім знаходзілася толькі рэчавая кніжка на імя генерала. Ва ўмовах адсутнасці звестак аб дзеяннях суседняга корпуса і аб знікненні генерала, намеснік камандзіра 89-й танкавай брыгады падпалкоўнік Давідзенка прыняў рашэнне пахаваць неапазнаны труп, а паходжанне знойдзенай на ім рэчавы кніжкі высветліць. Па загадзе Давідзенка неапазнанага забітага, якім, як мяркуецца, і быў генерал А. І. Лізюков, аднеслі да ўскрайка гая і пахавалі там ноччу 23 ліпеня без якіх-небудзь ушанаванняў і помнікаў. У дзённым данясенні з 387-й пяхотнай дывізіі ў штаб корпуса за 23 ліпеня паведамлялася: «Нямецкія пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі вывелі са строю 8 танкаў праціўніка. ''Сіламі дывізіі падбіты 1 танк''»<ref name="Сдвижков2009"/>.

У ліпені [[2008]] года каля вёскі Лябяжае ў Рамонском раёне Варонежскай вобласці ўстаноўлена мемарыяльная дошка з сцвярджэннем, што менавіта на гэтым месцы загінуў А. І. Лізюкоў.

== Месца пахавання ==

=== Афіцыйная версія ===
Паводле архіўных дакументаў, доўгі час лічылася, што Аляксандр Ільіч пахаваны ў брацкай магіле на тэрыторыі школы вёскі Мядзведжае<ref>[http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=260402301 ОБД Мемориал]</ref>. Аднак, многія гісторыкі і пошукавікі даўно ведалі, што пастаўлены ў 1965 годзе абеліск у Мядзвежым чыста сімвалічны і ніякіх астанкаў пад ім няма<ref>{{cite web|url=http://www.rg.ru/2008/06/26/reg-chernoz/vozvraschenie.html|title=Возвращение командарма|author=Геннадий Литвинцев|date=2008-06-26|publisher=Российская газета — Черноземье № 4692|accessdate=2014-07-23}}</ref>.{{External media|image1=[http://www.voronezh.ru/inform/news/2009/img/serrch%20general%20.jpg Раскопкі ў вёсцы Лябяжае] (2008).|image2=[http://www.mkommunar.ru/?act=img&sec=articlesv&id=595&field=img_1 Пахаванне генерала] (2009).}}

У пасляваенныя гады сваякі (асабліва жонка) спрабавалі высветліць лёс А. І. Лізюкова, але пошукі былі беспаспяховымі. У [[2008|2008 годзе]] журналісты тэлеканала НТВ ініцыявалі журналісцкае расследаванне — да іх у рукі, нібыта, патрапіў ліст асабістага вадзіцеля генерала Мікалая Боцкіна<ref>{{cite web|url=http://www.communa.ru/news/detail.php?ID=32509|title=История края. Генерал Лизюков: возвращение из небытия|author=Виктор Абрамов|date=2009-02-25|publisher=Воронежская неделя № 8 (1889)|accessdate=2014-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140315231715/http://www.communa.ru/news/detail.php?ID=32509|archivedate=15 сакавіка 2014|url-status=dead}}</ref>, які загінуў у [[1947]] годзе. Ён пісаў, што асабіста прымаў удзел у пахаванні генерала і паказваў дакладнае месца магілы. Пошукавікі з варонежскай рэгіянальнай арганізацыі пошукавых аб’яднанняў «Дон» змаглі знайсці ў названай мясцовасці ля вёскі Лебядзіных Варонежскай вобласці брацкую магілу часоў Вялікай Айчыннай вайны.

Для параўнання ўзору [[Дэзоксірыбануклеінавая кіслата|ДНК]], узятага на месцы меркаванага пахавання генерала, з ДНК сваяка А. І. Лізюкова, з [[Беларусь|Беларусі]] быў запрошаны яго унучаты пляменнік — Іван Афанасьеў. Нягледзячы на намаганні экспертаў, генетычны аналіз не даў выніку. Эксперт заявіў, што яму не ўдалося вылучыць захаваліся ўзоры ДНК, і параіў шукаць іншыя доказы<ref>[http://www.ntv.ru/novosti/146208/ Часть 3. НТВ проводит расследование] // Судьба генерала Лизюкова. Расследование телеканала НТВ]. {{V|5|4|2010}}.</ref>.

Варонежскі эксперт А. Ліпецкі, абапіраючыся на метад фотасумяшчэння знойдзенага чэрапа з прыжыццёвым фатаграфіямі генерала, заявіў аб 80-85 % верагоднасці прыналежнасці знойдзенага чэрапа да парэшткаў А. І. Лізюкова<ref>[http://www.ntv.ru/novosti/134675/ Поисковикам удалось то, что не удалось НКВД]. Репортаж НТВ от 23.6.2008. {{V|5|4|2010}}.</ref>. Сваякі пажадалі, каб знойдзеныя парэшткі пахавалі ў [[Варонеж]]ы, паблізу ад месца гібелі генерала.

У красавіку 2009 года створаная ў Варонежы камісія прыняла рашэнне лічыць знойдзеныя ў Лябяжым парэшткі савецкага вайскоўца парэшткамі генерала Лізюкова, хаця нават самі члены камісіі прызналі, што бясспрэчных доказаў для гэтага ў іх няма. [[7 мая]] [[2009|2009 года]] знойдзеныя астанкі былі перапахаваныя ля помніка Славы [[Варонеж]]а, усталяванага на брацкай магіле абаронцаў горада<ref>[http://news.moe-online.ru/view/20118.html В Воронеже сегодня перекроют Московский проспект]{{Недаступная спасылка}}. {{V|7|5|2009}}.</ref><ref>[http://www.communa.ru/news/detail.php?ID=33956 С места события.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140202112649/http://www.communa.ru/news/detail.php?ID=33956 |date=2 лютага 2014 }}</ref>.

=== Крытыка афіцыйнай версіі ===
{{External media|image1=[http://radikal.ru/F/s55.radikal.ru/i148/0903/4e/94c178e80d48.jpg.html Канверт ліста сына Юрыя Лізюкова] (музей Саратаўкага ракетнага вучылішча).|topic=Дакументы, паказаныя ў сюжэце НТВ|font-size=100|subtopic=выданыя за ліст асабістага вадзіцеля А. І. Лізюкова|image2=[http://radikal.ru/F/i062.radikal.ru/0903/88/d6ebfb28e008.jpg.html Паштоўка Лізюкова жонцы з фронту].|image3=[http://radikal.ru/F/s54.radikal.ru/i143/0903/5c/0f56d6968f28.jpg.html Запіс успамінаў Юрыя Лізюкова аб беспаспяховых пошуках бацькі].}}

Доказы, прадстаўленыя ў журналісцкім расследаванні тэлеканала НТВ, падвяргаюцца крытыцы з боку некаторых гісторыкаў<ref name="Сдвижков2009"/>. Згодна з расследаванні гісторыка І. Ю. Здвіжкова, асабісты шафёр генерала Мікалай Боцкін не пісаў ліст аб пахаванні А. І. Лізюкова. Гэта заява грунтуецца на асабістых гутарках з сынам Мікалая Боцкіна, аналізе наяўных крыніц, матэрыялах музея Саратаўскага ракетнага вучылішча, дзе захоўваюцца паштоўка і запіс успамінаў сына Юрыя Лізюкова. У сюжэце НТВ за ягоны ліст былі выдадзены менавіта гэтыя дакументы, не якія маюць да ліста ніякага дачынення<ref name="Сдвижков2009"/>.

У далейшым, пасля публікацыі ў газеце «Варонежскі курьер» артыкула, якая бы аспрэчвала так званы «Ліст асабістага шафёра Лізюкова» аб пахаванні генерала ў Лебяж’ім як абсалютна выдуманая, кіраўнікі пошукавікаў, а за імі і НТВ былі вымушаныя адмовіцца ад версіі з лістом асабістага шафёра як, ад версіі, якая цалкам сябе дыскрэдытавала<ref name="Попов"/>. НТВ і кіраўніцтва пошукавікаў сталі заяўляць, што пошукі праводзіліся на падставе пераказаў іншага ліста — ліста механіка-кіроўцы П. Нячаева. Паведамлялася, што ў ім П. Нячаеў напісаў аб пахаванні А. І. Лізюкова ля царквы ў Лебяжым<ref name="Попов">''Попов П.'' Кого нашли в Лебяжьем? // Воронежский курьер. 2009. — 28 февраля (№ 21). С. 5-6 ; 21 марта (№ 29). — С. 9-10. — (Воронежский телеграф ; № 116, 117).</ref>. Аднак сам ліст не быў апублікаваны, і дакладнасць яго шматлікіх і кожны раз розных пераказаў таксама падвяргаецца сумневу. Добра ведаўшая П. І. Нячаева ўдава маршала бранятанкавых войскаў Е. С. Катукова заявіла, што Нячаеў, які па словах лідараў ПА «Дон» нібыта вывез забітага Лізюкова на «брані сваёй „трыццацьчацьвёркі“», наогул не быў механікам-вадзіцелям летам 1942 года і не служыў у танкавым батальёне. Яе словы пацвердзіліся дакументамі, згодна з якім увесь 1942 год П. І. Нячаеў служыў ва ўзводзе забеспячэння роты кіравання 1-й гвардзейскай танкавай брыгады разам з кухарамі, шаўцамі, кладаўшчыкамі, шафёрамі і іншымі вайскоўцамі падобных спецыяльнасцяў<ref>ЦАМО, фонд 1 гв. тбр, опись 2, дело 80, л. 24.</ref>. У сілу спецыфікі сваёй службы пры штабе ён павінен быў ведаць сваіх непасрэдных начальнікаў, і таму няслушнай апынулася і іншая версія аднаго з лідараў ПА «Дон», згодна з якой Павел Іванавіч нібыта запісаў на паперцы прозвішчы афіцэраў, якія прымалі ўдзел у пахаванні Лізюкова, якія былі камандзірам і камісарам брыгады Нячаева<ref>''Сдвижков Ю. И.'' Военно-исторический архив № 8, 9, 10 за 2013 год.</ref>.

Абвяргаюць афіцыйную версію і дадзеныя з архіва ФСБ, якой да гэтага часу нічога не вядома аб месцы пахавання генерала, а таксама выяўлены нядаўна запіс успамінаў удавы Лізюкова, які сведчыць аб тым, што ні аб якіх пахаванні свайго мужа ў Лябяжым, праведзеных нібыта старэйшымі афіцэрамі пры вялікай колькасці сведак, яна не ведала, і ў верасні 1942 года не мела ніякіх дакладных дадзеных аб яго лёсе, толькі мяркуючы яго гібель<ref>Бяседа с удавой Лізюкова Навуковы архіў ІРІ РАН. Ф. 2. Раздзел. 4. (Героі Савецкага Саюза). Оп. 1.</ref>.

Па думке І. Ю. Здвіжкова, сцвяржэнні пошукавікаў супярэчаць наяўным па гэтым пытанні дакументах і задакументаваным сведчанням, і таму з гістарычнага пункту гледжання з’яўляюцца безпадстаўнымі<ref name="Сдвижков2009"/>. Парэшткі генерала да гэтага часу не знойдзеныя, а пад імем Лізюкова ў Варонежы пахаваныя парэшткі невядомага савецкага вайскоўца, якія не маюць да генерала ніякага дачынення<ref name="Сдвижков2009"/>.

Праваахоўныя органы Варонежскай вобласці следчыя дзеянні па ідэнтыфікацыі выяўленых астанкаў не праводзілі, пры гэтым пастанова аб прызначэнні судова-медыцынскай экспертызы па апазнанні астанкаў не выносілася і па дадзеным факце крыміналістычная экспертыза не праводзілася. Пракуратура Рамонского раёна Варонежскай вобласці і Рамонскі МСА СУ СК лічаць, што каментары эксперта Ліпецкага А. А. з’яўляюцца суб’ектыўнымі і не маюць юрыдычнага значэння.

Згодна з дакладной запіскі аб абставінах гібелі генерала Лізюкова з паказаннямі у ёй былога намеснік камандзіра 89-й танкавай брыгады гвардыі палкоўніка Н. В. Давідзенка<ref>{{кніга|аўтар=Симонов К.  М.|загаловак=Разные дни войны. Дневник писателя|спасылка=http://www.victory.mil.ru/lib/books/memo/simonov_km/2_05.html|месца=М.|выдавецтва=Художественная Литература|том=2|старонак=688|тыраж=300000}}{{Недаступная спасылка}}</ref>:

{{пачатак цытаты}}
У той дзень, не маючы звестак ад прарваўшагася ў раён Гваздзёўскіх вышынь 89 танкавага батальёна 148 тбр., генерал Лізюкоў і [[палкавы камісар]] Аораў на танке «КВ» выяхалі ў бок гая, які знаходзіцца на захадзе ад вышыні 188,5, і ў частку не вярнуліся. З паказанняў былога намесніка камандзіра танкавай брыгады гвардыі плкоўніка Давідзенка Нікіты Васлевіча вядома, што пры дзеянні яго брыгады ў гэтым раёне быў знойдзены падбіты танк КВ, на брані якога знаходзіўся труп камісара Асорава, і прыкладна ў ста метрах ад танка знаходзіўся невядомытруп у камбінезоне з раструшчанай галавой. У камбінезоне была знойдзена рэчавая кніжка генерала Лізюкова. Па загаду гвардыі палкоўніка Давідзенка азначаны труп быў дастаўлены на НП і пахаваны каля гая, што знаходзіцца на захадзе ад вышыні 188,5. Неўзабаве брыгада з гэтага раёна была вымушана адыйсці. Іншых дадзеных аб месцы пагібелі і пахавання генерала Лізюкова не маецца.
{{канец цытаты}}

У гэтай запісцы, напісанай праз 5 гадоў пасля гібелі генерала Лізюкова сцвярджаецца, што ніякіх іншых дадзеных аб месцы гібелі і пахаванні генерала Лізюкова не маецца. Гэты дакумент абвяргае сучасныя заявы аб розных пересказах нейкіх адсутных лістоў з заявамі аб пахаванні Лізюкова у «Лябяжым». Калі б такое пахаванне (у прысутнасці шматлікіх сведкаў, сярод якіх былі і старэйшыя афіцэры) на самай справе было б зроблена ў ліпені 1942 года, то аб ім абавязкова стала б вядома савецкаму камандаванню, якое праводзіла расследаванне<ref name="Попов"/>.

== Сям’я ==
Усе трое братоў Лізюковых загінулі ў гады [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]]. Аляксандр загінуў у 1942 годзе, Пётр, будучы камандзірам 46-й знішчальна-супрацьтанкавай брыгады, — у 1945 годзе, а Яўген, камандуючы партызанскім атрадам імя Дзяржынскага Мінскага партызанскага злучэння<ref name="Абрамов"/>, — у 1944 годзе. Пётр, як і Аляксандр, быў удастоены высокага звання [[Герой Савецкага Саюза|Героя Савецкага Саюза]], а прадстаўленне на Яўгена так і засталося на паперы<ref name="Афанасьев"/>.

Удава А. І. Лізюкова Анастасія Кузьмінічна памерла праз некалькі гадоў пасля вайны. Сын Юрый, лейтэнант, курсант Барысаўскага танкавага вучылішча, [[20 чэрвеня]] [[1942|1942 года]] быў удастоены медаля «За адвагу» «за ўзорнае выкананне баявых заданняў Камандавання на фронце барацьбы з нямецкімі захопнікамі і праяўленімі пры гэтым доблесць і мужнасць»<ref>[http://www.podvignaroda.ru/?id=10733095&tab=navDetailDocument Фронтовой приказ]</ref>. Прафесійны ваенны. Дзяцей у яго не было.

Унучатыя пляменнікі А. І. Лізюкова па лініі бацькі Мікалай і Іван Афанасьевы пражываюць у Гомелі. Летам 2007 года наведвалі месца апошняга бою камандарма<ref name="autogenerated1">{{cite news|url=http://www.voronezh.ru/inform/news/2009/33844351.html|title=История края. Генерал Лизюков: возвращение из небытия|last=Абрамов|first=Виктор|date=04.03.2009|publisher=Воронежская неделя, № 9 (1890)|accessdate=2009-11-16}}</ref>, а 7 мая 2009 года прымалі ўдзел у цырымоніі пахавання астанкаў, якія як яны палічылі належаць А. І. Лізюкову, у Варонежы<ref>{{cite news|url=http://www.vrn.kp.ru/daily/24290.4/485147/|title=В Воронеже у памятника Славы перезахоронили останки генерала Лизюкова|last=Федяшева|first=Елена|date=07.05.2009|publisher=Комсомольская правда|accessdate=2009-11-17}}</ref>.<gallery widths="250" heights="200">
File:Lizyukov Ilya Ustinovich.JPG|Ілля Усціновіч Лізюкоў, сельскі настаўнік, бацька братоў Лізюковых.
File:Lizyukov with his wife.JPG|Лізюков з жонкай Анастасіяй Кузьмінічнай, 1930-я гады.
File:Lizyukov with his son.JPG|Лізюкоў з сынам Юрыем, 1931 год.
</gallery>

== Узнагароды і званні ==
* [[Герой Савецкага Саюза]] (5 жніўня 1941 г., [[медаль «Залатая Зорка»]] № 531);
* два [[Ордэн Леніна|ордэны Леніна]] (16 жніўня 1936 года; 5 жніўня 1941 года<ref name="Warheroes">[http://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1520 Герой Советского Союза Лизюков Александр Ильич]</ref>);
* медаль «[[Юбілейны медаль «XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі»|XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі]]»;
* [[Ордэн Жукава]] (пасмяротна) <ref>[http://www.lenta.ru/news/2018/02/15/lizyukov/ Путин наградил погибшего в 1942 году генерала.]</ref>.

== Памяць ==
{{External media|image1=[http://www.kp.ru/upimg/3dbcf1e95a9df2bc3cfa526f880f3a43063654af/207049.jpg Памятны знак на месцы гібелі генерала] (вёска Лябяжае, к. вышыні 188.5, 2009).|image2=[http://www.gomselmash.by/news/images/komandor1.jpg Імянны камбайн КЗС-1218 «Камандарм Лізюкоў»] (2009).}}
* На месцы апошняга бою генерала Лізюкова, каля вёскі Вялікая Вярэйка Рамонскага раёна, устаноўлена мемарыяльная пліта з таблічкай<ref>[http://www.rian.ru/society/20080723/114733063.html Под Воронежем увековечили память легендарного командарма Лизюкова].</ref>.
* Імем А. І. Лізюкова названа Саратаўскае вышэйшае ваеннае камандна-інжынернае вучылішча ракетных войскаў (СВВКІУ РВ).
* Адна з найбольш працяглых вуліц Камінтэрнаўскага раёна горада Варонежа названая імем А. І. Лізюкова. На доме № 25 ўсталяваная інфармацыйная дошка. У 1988 годзе студыяй Саюзмультфільм (рэж. В. Кацёначкін) быў зняты мультфільм «Кацяня з вуліцы Лізюкова», дзеянне якога адбываецца ў Варонежы.
* У [[Гомель|Гомелі]] ў гонар Аляксандра Ільіча, [[Пётр Ільіч Лізюкоў|Пятра Ільіча]] і Яўгена Ільіча названа вуліца — [[вуліца Братоў Лізюковых]]. У Варонежы на вуліцы Генерала Лізюкова, 25 і Маскоўскім праспекце, 97 устаноўлены мемарыяльныя дошкі<ref>{{cite news|url=http://voronezh.rfn.ru/rnews.html?id=12007|title=В Воронеже появилась ещё одна памятная доска генералу Лизюкову|date=22.02.2005|publisher=ГТРК «Воронеж»|accessdate=2009-11-26}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.
* У беларуска-славянскай гімназіі № 36 (Гомель, вул. Братоў Лізюковых, 16) адкрыты музей братоў Лізюковых; на будынку гімназіі ўсталявана мемарыяльная дошка{{Sfn|Жилин|2008|с=116}}.
* У горадзе [[Сямілукі]] (у 14 км ад Варонежа) імем А. І. Лізюкова названа школа<ref name="ВЭ_p447">{{кніга|частка=Лизюков, Александр Ильич|загаловак=Воронежская энциклопедия|месца=Воронеж|выдавецтва=Центр духовного возрождения Чернозёмного края|год=2008|том=1: А—М|старонкі=447|старонак=524|isbn=978-5-900270-99-9|тыраж=}}</ref>.
* Летам 2009 года ў [[Варонежская вобласць|Варонежскай вобласці]] на ўборку ўраджаю выйшаў першы ў Расіі імянны камбайн «КЗС-1218» — «Камандарм Лізюков».
* У 2010 годзе быў падведзены вынікі конкурсу на лепшы праект надмагільнага помніка на магіле генерала. побач з помнікам Славы ў [[Варонеж]]ы<ref name="Проект Барсуков">{{кніга|загаловак=Памятник Лизюкову в Воронеже сделают по проекту главного художника города|спасылка=http://news.moe-online.ru/view/216019.html?module=4&year=2009&month=4|выданне=Портал газета "Моё!"|год=2010}}{{Недаступная спасылка}}</ref>. Грамадскі мастацкі савет пры кіраўніку гарадской адміністрацыі з шасці праектаў абраў праца скульптараў Мяленчанка і Барсукова (галоўнага мастака Варонежа). Помнік танкаваму генералу ў Варонежы быў урачыста адкрыты 5 мая 2010 года<ref>{{cite news|url=http://news.moe-online.ru/view/213843.html|title=В Воронеже появится памятник основателю города|last=Ясырева|first=Анна|date=13.11.2009|publisher=Газета МОЁ!|accessdate=2009-11-26}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.
* У 2019 годзе ў Гомеле на [[Плошча Перамогі (Гомель)|плошчы Перамогі]] ўсталяваны памятны знак у гонар братоў Лізюковых<ref>[http://progomel.by/society/culture/2019/06/812686.html Исторический момент. В Гомеле установили памятный знак братьям Лизюковым.]</ref><ref>[http://gomel.today/rus/news/gomel-13336/ В Гомеле торжественно открыли памятник братьям Лизюковым] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190703160030/https://gomel.today/rus/news/gomel-13336/ |date=3 ліпеня 2019 }}</ref>.

<gallery widths="200" heights="200">
File:Мемориальная доска на Московском проспекте 97.jpg|Мемарыяльная дошка ў Варонежы на Маскоўскім праспекце, 97.
File:Мемориальная доска в Гомеле.JPG|Мемарыяльная дошка ў Гомелі на вуліцы Братоў Лізюковых.
File:Alaksandr Ilič Liziukoŭ.jpg|[[Мар’іна Горка]]. Мемарыял [[8-ы гвардзейскі танкавы корпус|8-ай танкавай дывізіі]], памятная дошка.
</gallery>

== Заўвагі ==
<references group="зн" />

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* ''Коллектив авторов.'' Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь / Под общей ред. М. Г. Вожакина. — М.: Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 289—290. — ISBN 5-860090-113-5.
* {{Кніга|аўтар=Родинский Д. И., Царьков Н. С.|загаловак=Повесть о братьях|месца=М.|выдавецтва=Государственное издательсво поитической литературы|год=1976|серыя=Герои Советской Родины|старонак=128}}
* {{кніга|аўтар=Рокоссовский К. К.|загаловак=Солдатский долг|спасылка=http://militera.lib.ru/memo/russan/rokossovsky/|выданне=5-е изд|выдавецтва=Воениздат|год=1988|старонак=367|серыя=Военные мемуары|isbn=5-203-00489-7|тыраж=250000}}{{Недаступная спасылка}}
* {{кніга|аўтар=Кривицкий А. Ю.|загаловак=Не забуду вовек|спасылка=http://www.militera.lib.ru.memo/russian/krivitsky_au/|месца=М.|выдавецтва=Воениздат|год=1964|старонак=440|тыраж=90000}}{{Недаступная спасылка}}
* {{кніга|аўтар=Симонов К. М.|загаловак=Разные дни войны. Дневник писателя|спасылка=http://militera.lib.ru/db/simonov_km/1_01.html|месца=М.|выдавецтва=Художественная литература|год=1982|том=1|старонак=479|тыраж=300000}}
* {{кніга|аўтар=Жилин В. А.|загаловак=Герои-танкисты 1941-1942 гг.|месца=М.|выдавецтва=Эксмо, Яуза|год=2008|старонак=576|isbn=978-5-699-29153-3|тыраж=5000|ref=Жилин}}
* {{артыкул|аўтар=Сдвижков И. Ю.|спасылка=http://imf.forum24.ru/?1-1-20-00000036-000-20-0|загаловак=Последний бой генерала Лизюкова: трагедия, память, поиски|выданне=Военно-исторический архив|нумар=6|год=2009|старонкі=164-191}}
* {{кніга|аўтар=Сдвижков И. Ю.|загаловак=Тайна гибели генерала Лизюкова|месца=М|выдавецтва=Вече|год=2011|старонак=464|серыя=1418 дней Великой Войны|тыраж=2000|isbn=978-5-9533-6018-0}}
* {{кніга|аўтар=Курьянов А. В.|загаловак=В поисках легендарного командарма|спасылка=http://rkka.ru/analys/lizukov.pdf|месца=Воронеж|год=2011|старонак=114}}
* {{h|Сдвижков|2014|''Сдвижков И. Ю.'' Генерал Лизюков и его армия. — Воронеж: Центрально-Чернозёмное издательство, 2014. — 384 с. — Тираж 300 экз. — ISBN 978-5-7458-1277-4.}}

== Спасылкі ==
{{CommonsCat}}
{{Warheroes|id=1520}}
* {{артыкул
|аўтар     = Платонов Б.
|спасылка  = http://www.nkj.ru/archive/articles/6340/
|загаловак = Это было в 41-м на Березине. Малоизвестная страница войны
|выданне   = Наука и жизнь
|тып       = часопіс
|нумар     = 7
|год       = 2006
}}
* {{артыкул
 |аўтар     = Сдвижков И. Ю.
 |спасылка  = http://vrn-histpage.ru/1941—1945
 |загаловак = Как погиб и где похоронен генерал Лизюков?
 |выданне   = Военно-исторический журнал
 |тып       = 
 |нумар     = 9-10
 |год       = 2006
}}{{Недаступная спасылка}}
* ''Сдвижков И. Ю.'' [http://imf.forum24.ru/?1-17-0-00000038-000-0-0-1268550392 О поисках генерала Лизюкова и развернувшейся в связи с этим дискуссии.] Международный военный форум (International Military Forum).

=== Відэа ===
* Судьба генерала Лизюкова. Расследование телеканала НТВ: [http://www.ntv.ru/novosti/146056/ Часть 1. Зов крови], [http://www.ntv.ru/novosti/146114 Часть 2. Судьба генерала], [http://www.ntv.ru/novosti/146208/ Часть 3. НТВ проводит расследование]. (Россия, 2008).
{{Бібліяінфармацыя}}

{{DEFAULTSORT:Лізюкоў Аляксандр Ільіч}}
[[Катэгорыя:Камандзіры дывізій у Вялікай Айчыннай вайне]]
[[Катэгорыя:Камандзіры карпусоў у Вялікай Айчыннай вайне]]
[[Катэгорыя:Камандуючыя арміямі ў Вялікай Айчыннай вайне]]
[[Катэгорыя:Загінулі ў баях Вялікай Айчыннай вайны]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя военачальнікі]]
[[Катэгорыя:Танкісты Вялікай Айчыннай вайны]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі Грамадзянскай вайны ў Расіі]]
[[Катэгорыя:Члены КПСС]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў Варонежы]]