Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гродна

{{значэнні}}
{{НП-Беларусь
 |статус                  = Горад
 |беларуская назва        = Гродна
 |выява                   =
 |вобласць                = Гродзенская
 |унутранае дзяленне      = 2 раёны
 |шчыльнасць              = 2520
 |нацыянальны склад       = [[беларусы]] — 62,57 %, <br /> [[палякі]] — 19,74 %, <br /> [[рускія]] — 12,2 %, <br /> [[Украінцы ў Беларусі|украінцы]] — 1,82 %, <br /> іншыя — 3,67 %<ref name="belstat2009"/>
}}
'''Гро́дна'''{{efn|Сустракаюцца таксама назвы '''Го́радня''', '''Гаро́дня''' і радзей '''Го́радзен'''}}<ref name="NNP"/> ({{lang-be-trans|Hrodna}}) — [[Гродзенская вобласць|горад абласнога падпарадкавання]] на захадзе [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] і [[Гродзенскі раён|Гродзенскага раёна]]. Размешчаны ў заходняй частцы вобласці, на рацэ [[Нёман]]е, на мяжы з [[Польшча]]й і [[Літва|Літвой]] (за 15 і 30 км адпаведна). Вузел [[Чыгуначны транспарт|чыгунак]] на [[Вільнюс]] ([[Літва]]), [[Масты]], [[Беласток]] ([[Польшча]]), аўтадарог на Вільнюс, [[Ліда|Ліду]], [[Ваўкавыск]]. Порт, аэрапорт.

Гродна — адзін з найстарэйшых гарадоў Беларусі. Упершыню згаданы пад 1128 годам у [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]]<ref name="grodno.by-goroden"/>. З сярэдзіны XIII стагоддзя ў складзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1376 годзе Гродна вылучана ў асобнае ўладанне князю [[Вітаўт]]у. У 1795 годзе Гродна далучана да [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], з 1801 года цэнтр [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]]. Горад быў цэнтрам [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|паўстання 1863—1864 гадоў на Беларусі]]. У ліпені 1920 года ўстаноўлена савецкая ўлада, але ў кастрычніку 1920 года горад заняты польскімі войскамі, заставаўся ў складзе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] да верасня 1939 года, калі горад [[Абарона Гродна (1939)|заняла Чырвоная Армія]]. 23 чэрвеня 1941 года Гродна [[Абарона Гродна (1941)|захоплена нямецкімі войскамі]], а 16 ліпеня 1944 года ў ходзе [[Аперацыя «Баграціён»|аперацыі «Баграціён»]] у горад увайшлі савецкія войскі.

== Назва ==
Нарматыўная форма назвы паходзіць ад беларусізаванай рускай перадачы польскай назвы (''Гродна'' > ''Гродно'' > ''Grodno'') і адлюстроўвае працэсы спачатку [[Паланізацыя|паланізацыі]], а потым [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі]] Беларусі.

Адпачатным варыянтам назвы лічыцца форма «Горадзен», засведчаная як «Городенъ» у летапісных запісах пачынаючы ад ХІІ ст.<ref>''Швед В. В. и др.'' Гораден. Рассказы из истории города (10 век — середина 16 века) = Горадзен. Аповеды з гісторыі горада (10 ст. — сярэдзіна 16 ст.). — Гродно, 1996. — 60 с.</ref>

Блізкім чынам у тыя часы мусіла называцца і рэчка, ля ўтоку якой з [[Нёман]]ам узнік горад і якая цяпер называецца [[Гараднічанка]]. Так жа сама ад назваў невялікіх прытокаў буйных рэк пайшлі і назвы [[Віцебск]]а, [[Гомель|Гомеля]], [[Бабруйск]]а, [[Дзісна|Дзісны]] і інш. паселішчаў, першапачаткова ўзніклых на сутоку.

«Горадзен» — гідронім балцка-літоўскага паходжання. Такі ж корань таксама ў літоўскіх гідронімах ''Gardinas, Gardena, Garduva, Gardė, Gard-upis'', латышскіх ''Gard-upe, Gardena, Gardauņa''<ref>''A. Vanagas.'' Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 106—107.</ref>. На Верхнім Павоччы той жа корань ''Gard''- у балцкім гідроніме Гардата́ (з прытокам Аката́ з такім жа балцкім гідранімічным суфіксам ''-at-'')<ref>Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 293.</ref>. На Панёманні той жа корань ''Gard''- у балцкім гідроніме [[Гарадзейка|Гарадзея]] (> Гарадзейка).

Гэта пацвярджаецца і формай ''Gar̃dinas'' (Гардзінас), якая захавалася ў літоўскім маўленні аўтахтонных насельнікаў рэгіёна. Рэчка з дакладна такой жа назвай працякае на паўднёва-заходняй ускраіне літоўскага [[Панявежыс]]а<ref>http://ezerai.vilnius21.lt/gardinas-v10343.html</ref>.

Балцкі гідранімічны корань ''Gard-'' звязаны з індаеўрапейскім *''gherd''- «ахопліваць; агароджваць» (ад карацейшага *''gher''- «хапаць, абдымаць»)<ref>J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 442, 444.</ref>. Ад яго таксама і літоўскае ''gardas'' «загарода (для свойскай жывёлы)», праславянскае *''gordъ'' «горад (агароджанае месца)».

Назва Горадзен з таго ж семантычнага шэрагу, што і балцкія гідронімы тыпу [[Жлобінскае|Жлобін]], Гамея (> [[Гамяюк]]), якія ўрэшце ўзыходзяць да каранёў ''*gleb(h)-'' «сціскаць», ''*gem-'' «хапаць, сціскаць». Мяркуецца, што такія назвы адлюстроўваюць канфігурацыйныя асаблівасці адпаведнай ракі ці возера<ref>''A. Vanagas.'' Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 118.</ref>.

Значэнне назвы ракі можна перадаць як «Звілістая, кружлівая (рака)».

Згодна з іншай версіяй, назва паходзіць ад слова «горад» (В. Жучкевіч)<ref>''В. Жучкевич''. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 87.</ref>.

Назвы горада на розных мовах, у розны час:
* '''Городен''', '''Городень''', таксама '''Городна''', '''Городня''' — старажытнаруская-старабеларуская летапісная назва.
* '''Гро́дно''' — паланізаваная назва, з’явілася каля 1560-х гадоў.<ref name="Гродно"/>
* '''Го́радна''', '''Го́радня''' — мясцовыя варыянты назвы ў XX стагоддзі<ref>[https://slounik.org/search?dict=bn&search=%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8F Горадня] // Беларуска-расійскі слоўнік. — Мн.: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1925. (— Мн.: Народная асвета, 1993. — ISBN 5-341-00918-5)</ref>.
* '''Гаро́дня''' — сучасная паэтычна-літаратурная назва ([[Максім Багдановіч|М. Багдановіч]], [[Уладзімір Караткевіч|У. Караткевіч]]), папулярная як альтэрнатыва афіцыйнай.
* '''Grodna''' — сярэдневяковая лацінская назва (атлас Браўна, 1575).
* '''Grodno''' — польская назва.
* '''Gardinas''' — літоўская назва.
* '''Garthen, Garten''' — нямецкая назва ў сярэдневяковых лаціна- і нямецкамоўных хроніках (таксама '''Garto'''{{efn|name="Garto"}}), якая ўжывалася як афіцыйная ў XX стагоддзі, у час нямецкіх акупацый.

{| class="wikitable"
! пачатковая форма<br />(назоўны склон) !! Гродна !! Горадна !! Горадня !! Горадзен !! Горадзень !! Гародня
|-
| граматычны род || ніякі || ніякі || жаночы || мужчынскі|| мужчынскі || жаночы
|-
| родны скл. || Гродна || Горадна || Горадні || Горадна || Горадня || Гародні
|-
| давальны скл. || Гродну || Горадну || Горадні || Горадну || Горадню || Гародні
|-
| вінавальны скл. || Гродна || Горадна || Горадню || Горадзен || Горадзень || Гародню
|-
| творны скл. || Гроднам|| Гораднам|| Горадняй|| Гораднам || Гораднем || Гародняй
|-
| месны скл. || Гродне || Горадне || Горадні || Горадне || Горадні || Гародні
|}

== Герб ==
Гербам Гродна з’яўляецца так званы Алень [[Святы Губерт|Святога Губерта]], які быў прыняты 1 кастрычніка 1990 года. Такім самым быў і першы герб горада (1540—1795). Пэўны час (15 чэрвеня 1988 — 1 кастрычніка 1990) выкарыстоўвалася адмена герба без крыжа, але з пяціканцовай зоркай у левым верхнім куце.
У часы Расійскай імперыі горад карыстаўся двума варыянтамі герба з выявай зубра. Больш ранні варыянт быў неафіцыйным гербам горада ў часы СССР.

<center><gallery caption="Сімволіка Гарадзеншчыны" widths="150" heights="150" perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (XVII).png|Пячатка горада, [[XVII стагоддзе|XVII ст.]]
Выява:Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|Харугва [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскага павета]].
Выява:Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (1802).jpg|Герб [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]] (да [[1845]]).
Выява:POL Grodno COA.svg|[[Герб Гродна|Гарадскі герб]] за польскім часам.
</gallery></center>

== Геаграфія ==

=== Геалогія і рэльеф ===
Мясцовасць горада і ваколіц узгорыстая.

Будаўнічыя мел і вапна на паўночных ускраінах (Мелавыя Горы). Раней на паўночным усходзе здабывалі гліну.

Глеба гліністая.

=== Клімат ===
[[Клімат Гродна]] ўмерана кантынентальны з мяккай зімой і цёплым летам.
{{Клімат горада
|Горад_род=Гродна
|Крыніца=[http://pogodaiklimat.ru/climate/26825.htm Надвор'е і клімат]
| Сту_сяр=-3.5           | Сту_сяр_апад=34
| Лют_сяр=-3.2           | Лют_сяр_апад=29
| Сак_сяр=0.8            | Сак_сяр_апад=32
| Кра_сяр=7.2            | Кра_сяр_апад=33
| Май_сяр=13.1           | Май_сяр_апад=55
| Чэр_сяр=15.8           | Чэр_сяр_апад=66
| Ліп_сяр=18.2           | Ліп_сяр_апад=75
| Жні_сяр=17.4           | Жні_сяр_апад=57
| Вер_сяр=12.4           | Вер_сяр_апад=52
| Кас_сяр=7.1            | Кас_сяр_апад=36
| Ліс_сяр=1.8            | Ліс_сяр_апад=42
| Сне_сяр=-2.2           | Сне_сяр_апад=41
| Год_сяр=7.1            | Год_сяр_апад=552
| Сту_сяр_мін=-5.8       | Сту_сяр_макс=-1.1
| Лют_сяр_мін=-5.7       | Лют_сяр_макс=-0.1
| Сак_сяр_мін=-2.5       | Сак_сяр_макс=4.9
| Кра_сяр_мін=2.5        | Кра_сяр_макс=12.9
| Май_сяр_мін=7.5        | Май_сяр_макс=19.0
| Чэр_сяр_мін=10.6       | Чэр_сяр_макс=21.5
| Ліп_сяр_мін=12.7       | Ліп_сяр_макс=23.9
| Жні_сяр_мін=12.0       | Жні_сяр_макс=23.4
| Вер_сяр_мін=8.1        | Вер_сяр_макс=17.5
| Кас_сяр_мін=3.8        | Кас_сяр_макс=11.3
| Ліс_сяр_мін=-0.4       | Ліс_сяр_макс=4.4
| Сне_сяр_мін=-4.4       | Сне_сяр_макс=-0.1
| Год_сяр_мін=3.2        | Год_сяр_макс=11.4
| Сту_а_макс=11.8        | Сту_а_мін=-33.7
| Лют_а_макс=15.0        | Лют_а_мін=-36.1
| Сак_а_макс=22.4        | Сак_а_мін=-26.9
| Кра_а_макс=29.2        | Кра_а_мін=-9.3
| Май_а_макс=32.0        | Май_а_мін=-6.0
| Чэр_а_макс=34.0        | Чэр_а_мін=-0.7
| Ліп_а_макс=35.7        | Ліп_а_мін=3.0
| Жні_а_макс=36.2        | Жні_а_мін=-1.4
| Вер_а_макс=34.2        | Вер_а_мін=-4.3
| Кас_а_макс=25.2        | Кас_а_мін=-13.5
| Ліс_а_макс=17.2        | Ліс_а_мін=-19.8
| Сне_а_макс=12.7        | Сне_а_мін=-31.5
| Год_а_макс=36.2        | Год_а_мін=-36.1
|}}

Час пасеваў: канец сакавіка-пачатак чэрвеня. Жніво да сярэдзіны верасня. Пазней — азімыя пасевы і збор пладоў. Пераважны кірунак вятроў — заходні.

=== Гідраграфія ===
[[Выява:Hrodna-Neman.JPG|thumb|Рака Нёман.]]
Рака [[Нёман]] цячэ праз цэнтр горада з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, крута паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры горада і ніжэй па цячэнні правы бераг вышэйшы за левы. Берагі ўяўляюць сабой асобныя ўзвышшы, прарэзаныя стромкімі ярамі і пакрытыя пералескамі (Румлёва вышэй па цячэнні, лесапарк Пышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па цячэнні.

Прытокі Нёмана: ў гістарычным цэнтры — рэчкі [[Гараднічанка]] і Юрысдыка, на ўскраіне — рака [[Ласосна (рака)|Ласасянка]] i рэчка [[зарніца (рака)|Зарніца]].

Азёры: Юбілейнае вадасх., кар’ер «Зялёнка».

== Адміністрацыйны падзел ==
Гродна падзяляецца на 2 адміністрацыйныя раёны — [[Ленінскі раён (Гродна)|Ленінскі]]<ref name="glenad"/> і [[Кастрычніцкі раён (Гродна)|Кастрычніцкі]]<ref name="aor"/>. У горадзе ёсць 120 [[мікрараён]]аў <ref name="microdistrict"/>

== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Гродна}}

=== Старажытнасць ===
Да ўзнікнення дзяржаў землі Гарадзеншчыны засялялі плямёны [[крывічы|крывічоў]], [[яцвягі|яцвягаў]], [[літва (племя)|літвы]]. Археалагічныя раскопкі паказваюць, што першыя [[славяне|славянскія]] паселішчы на высокім беразе [[Нёман]]а з’явіліся яшчэ ў X стагоддзі. У XII стагоддзі на месцы гэтых паселішчаў узнік [[горад]], які размяшчаўся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабой невялікую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.

Першыя звесткі пра Горадзен змяшчаюцца ў [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім]], [[Лаўрэнцьеўскі летапіс|Лаўрэнцеўскім]] і [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскім]] летапісах і датуюцца [[1127]] годам (у савецкай гістарыяграфіі з прычыны няправільнага пераводу летазлічэння памылкова замацавалася дата [[1128]]<ref name="LHN"/>; менавіта ад яе па інерцыі лічацца і адзначаюцца юбілеі горада<ref name="NH"/>), калі ён быў сталіцай [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскага княства]]. У другой палове XII стагоддзя князі Барыс і Глеб збудавалі царкву, вядомую цяпер як [[Барысаглебская царква (Гродна)|Каложская]]. У 1241 годзе, пры княжанні [[Юрый Глебавіч|Юрыя Глебавіча]], горад спустошылі [[татары]], а ў 1284 годзе — [[Тэўтонскі ордэн|нямецкія рыцары]].

У XIII стагоддзі мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца вакол [[Навагрудак|Наваградка]], беручы ўдзел у стварэнні новай дзяржавы — [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. З 1270 года Гарадзенскае княства канчаткова ўвайшло ў склад Вялікага Княства Літоўскага.

=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
Пасля далучэння да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Горадзен быў ва ўладанні вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]], які ў 1276 годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі ад [[крыжакі|крыжакоў]]<ref name="EHB-1"/>.

У XIII—XIV стагоддзях Горадзен вёў упартую барацьбу з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Прыкладна ў 1300 годзе кашталянам Горадзенскага замка стаў знакаміты [[Давыд Гарадзенскі]], сын [[Даўмонт Пскоўскі|Даўмонта]] і найбліжэйшы паплечнік [[Гедзімін]]а. У 1305 годзе ён разам з Гедзімінам каля Горадна разбіў ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Ліхтэнхагена. На працягу наступных гадоў ён не толькі паспяхова адбіваў варожыя напады, але і сам наносіў крыжакам удары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадніцку забіў мазавецкі шляхціч Андрэй Гост.

У 1376 годзе Горадзень перайшоў у валоданне князя [[Вітаўт]]а, які зрабіў горад у 1392 годзе другой сваёй сталіцай (агулам у 1386—1430 гадах вялікі князь наведаў Горадзень 31 раз<ref name="evkl514"/>). У канцы XIV стагоддзя Вітаўт заснаваў у горадзе [[Фара Вітаўта (Гродна)|Фарны касцёл]]. Неўзабаве Горадзень стаў найслаўнейшым, пасля [[Вільнюс|Вільні]], горадам краіны. Горадзенская [[харугва]] ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад кіраўніцтвам Вітаўта ў [[Грунвальдская бітва|Грунвальдскай бітве]].

Са скасаваннем у 1413 годзе княстваў, Горадна стала павятовым горадам [[Троцкае ваяводства|Троцкага ваяводства]]. У 1391 годзе яно атрымала няпоўнае, а ў 1496 — поўнае [[Магдэбургскае права]]. У Горадне ўтварылася [[Магістратура (Старажытны Рым)|магістратура]], а ў 1540 годзе горад атрымаў уласны [[герб Гродна|герб]] ''«у блакітным полі алень святога Губерта з залатым крыжам паміж рагамі»''<ref name="gbm"/>. У 1543—1601 гадах у Горадне дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш ранніх музычных калектываў на Беларусі.

У 1560—1561 гадах Гродна займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, у горадзе былі тры плошчы (старадаўнія «Нямецкі» і «Занёманскі» рынкі), 32 вуліцы і 5 трактаў<ref name="evkl514"/>.

{{Панарама|Гравюра Цюндта.jpg|800px|[[Гравюра Адэльгаўзера-Цюнта]], 1568 г. На дальнім плане бачна панарама сярэдневяковага Гродна.|text-align=center}}

=== У Рэчы Паспалітай ===
Кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Стэфан Баторый]] у 1576 годзе перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да 1586 года размяшчалася яго рэзідэнцыя. Па смерці Стэфана Баторыя ў сувязі з тым, што паміж прыдворнымі медыкамі ўзнікла спрэчка, 14 снежня 1586 года ў Гродне правялі першае на тэрыторыі Усходняй Еўропы анатамаванне яго цела. Станам на 1588 год у месце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамеснікаў-металістаў, цагельнікаў, ганчароў, целляроў і інш. У 1589—1795 гадах Гродна — цэнтр [[Гродзенская эканомія|эканоміі]]. У 1633 годзе ў Гродне прымалі Венецыянскае пасольства.

У гэтыя часы ў Гродне распачалі сваю дзейнасць манаскія ордэны [[езуіты|езуітаў]], [[Дамініканцы|дамініканцаў]], [[францысканцы|францысканцаў]], [[Бернардзінцы|бернардзінак]], [[брыгіткі|брыгітак]], [[кармеліты|кармелітаў]] і [[баніфраты|баніфратаў]] (першы каталіцкі аўгусцінскі кляштар з’явіўся тут яшчэ ў XV стагоддзі). Пасля [[Берасцейская унія|Берасцейскай уніі]] ў Гродне імкліва распаўсюджваецца ўніяцтва. Да канца XVIII стагоддзя ў горадзе было 9 [[касцёл]]аў і 2 уніяцкія [[Манастыр|кляштары]].

З другой паловы XVII стагоддзя пачаўся час эканамічнага заняпаду ў развіцці Гродна, што было наступствам [[шляхта|шляхецкай]] анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.

У [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667)|вайну паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) Гродна ў 1655—1657 гадах захапілі і спустошылі маскоўскія войскі. У 1673 годзе прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у месце мусіў праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай. У 1678 годзе тут адбыўся першы генеральны сойм, на якім зацвердзілі [[Андросаўскае перамір’е|Андрусаўскі дагавор]] аб перамір’і паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай і ўтварылі саюз паміж дзвюмі дзяржавамі супраць [[Турцыя|Турцыі]].

У [[Паўночная вайна (1700—1721)|Паўночную вайну]] (1700—1721) у 1702—1708 гадах Гродна некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі, было разбурана і разрабавана расійскімі і шведскімі войскамі, а ў 1709—1710 гадах горад перажыў [[чума|чумную пошасць]], у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.

У 1705 годзе ў Гродне, у Фарным касцёле, адбылася сустрэча паміж каралём польскім і вялікім князем літоўскім [[Аўгуст Моцны|Аўгустам Моцным]] і расійскім імператарам [[Пётр I (імператар расійскі)|Пятром I]], якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць шведскага караля [[Карл XII|Карла XII]]. Вялікую шкоду нанеслі гораду пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гадоў.

У другой палове XVIII стагоддзя ў Гродне працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Ваенная камісія, асэсарскі суд. У 1775 годзе ў Гродна з [[Мінск]]а і Навагрудка перанеслі пасяджэнні вярхоўнага суда Вялікага Княства Літоўскага — [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1793 годзе горад атрымаў статус сталіцы [[Гарадзенскае ваяводства|Гродзенскага ваяводства]].

У 1760-я—1770-я гады<ref name="evkl515"/> гарадзенскі староста, [[падскарбі надворны літоўскі]] [[Антоні Тызенгаўз]] заснаваў у месце і яго ваколіцах шэраг [[мануфактура|мануфактур]]: [[сукно|суконную]], збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гродне [[тэатр]].<ref>O ''Teatrach grodzieńskich'' ''1784-1864,'' «Znad Wilii», nr 4 (60) z 2014 r., s. 143—145 (pol.), http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/04/Znad-Wilii-60.pdf;</ref> З 1775 па 1781 гады ў горадзе існавала медыцынская акадэмія, якую ў 1781 годзе перанеслі ў Вільню на правах медыцынскага факультэта [[Вільнюскі ўніверсітэт|Віленскага ўніверсітэта]]. Створаная на сродкі Антонія Тызенгаўза Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ў [[Варшава|Варшаву]] дала пачатак Варшаўскай оперы.

19 красавіка 1776 года ў Гродне заснавалі камісію добрага парадку, якая займалася ўпарадкаваннем горада, паляпшэннем яго гаспадарча-фінансавага становішча. У кампэтэнцыю камісіі таксама ўваходзілі пытанні ўпарадкавання гарадскага архіва, складання інвентароў і планаў, супрацьпажарная [[бяспека]], будаўніцтва, санітарна-гігіенічныя мерапрыемствы, рэвізія шпіталяў і інш. Адным з вынікаў дзейнасці камісіі стала адбудова ў 1784 годзе Гродзенскай гарадской ратушы<ref name="evkl515"/>.

27 мая 1793 года ў Гродне ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (г. зв. «нямы сойм»), які зацвердзіў [[другі падзел Рэчы Паспалітай]]. Гродна было адным з цэнтраў [[Паўстанне 1794 года|паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі]] (гэтак, сюды перавялі з Вільні Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага). У 1795 годзе ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] горад апынуўся ў складзе Расійскай імперыі. 25 лістапада таго ж года ў Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга і вялікага князя літоўскага — [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Аўгуста Панятоўскага]].

<center><gallery caption="Гравюры і планы Гродна" widths="150" heights="150" perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (1575).jpg|Браўн і Хогенберг, 1575 г.
Выява:Grodna 1600.jpg|[[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскі]], 1600 г.
Выява:Horadnia. Горадня (1575, 1623).jpg|Крогт пв. Хогенберг, 1623 г.
Выява:Plan of Hrodna, 1655.jpg|[[1655]].
Выява:Horadnia. Горадня (1627).jpg|Кустос, XVII ст.
Выява:Horadnia. Горадня (1713).jpg|Лясор, 1713 г.
Выява:Horadnia. Горадня (1729).jpg|(памылкова) Бодэнер, 1729 г.
Выява:Horadnia. Горадня (1758).jpg|1758 г.
</gallery></center>

=== У Расійскай Імперыі ===
[[Выява:January Uprising insurgents leaving Grodno.JPG|thumb|Паўстанцы ў Гродне, 1864 г.]]
З 1801 года Гродна стала цэнтрам [[Гродзенская губерня|губерні]]. У гэты час усе гарадскія прывілеі вывезлі ў [[Санкт-Пецярбург]] і [[Вільнюс|Вільню]]. Далучэнне да Расіі пазбавіла Гродна ранейшых правоў, замарудзіла развіццё эканомікі і культуры.

У [[Вайна 1812 года|вайну 1812 года]] ў горад 2 ліпеня ўвайшлі войскі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]]. Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента [[Вялікае Княства Літоўскае (1812)|Вялікага Княства Літоўскага]], адноўленага Напалеонам. У горадзе сфарміраваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ў Гродне ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Вялікага Княства было набрана каля {{Num|6400|чалавек}}, з іх паводле загадаў аб мабілізацыі {{Num|2495|пяхотнікаў}} і {{Num|1103|кавалерысты}}. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расійскага войска на канцавым этапе [[Вайна 1812 года|вайны 1812 года]], а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў. Расійскія войскі ізноў занялі горад [[8 снежня]].

Гродна было адным з цэнтраў [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|нацыянальна-вызваленчага]] руху Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ў 1830 годзе. У 1862 годзе праз горад была пабудавана [[Пецярбургска-Варшаўская чыгунка]], што паспрыяла развіццю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасці.

У 1863 годзе Гродзенская губерня стала эпіцэнтрам [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызваленчага паўстання]] пад кіраўніцтвам [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]. Перад паўстаннем К. Каліноўскі і В. Урублеўскі ўтварылі ў месце рэвалюцыйную арганізацыю.

У 1885 годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтр Гродна. У канцы XIX стагоддзя ў горадзе працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.

У [[Першая сусветная вайна|Першую сусветную вайну]] 3 верасня 1915 года Гродна занялі войскі кайзераўскай [[Германія|Германіі]] і ўключылі яе ў склад нямецкай адміністрацыйнай адзінкі «[[Обер-Ост]]».

На думку польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Гродне палітыку аслаблення польскага ўплыву: горад аддзялілі ад [[Царства Польскае|Царства Польскага]] дэмаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ў [[Варшава|Варшаве]]. Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымлівалі беларускія і літоўскія арганізацыі, якія ў той час фарміраваліся ў Гродне, і адначасова знішчалі польскія<ref name="gierowska"/>. Апроч таго, яны не дазвалялі фарміраваць польскую адміністрацыю<ref name="gierowska"/>.

<center><gallery caption="Даўнія графічныя выявы горада" widths="150" heights="150" perrow="4">
Выява:Horadnia. Горадня (XVIII).jpg|Новы замак.
Выява:HarodniaNovyZamakKaplica02.jpg|Капліца пры Новым замку.
Выява:Гарадніца1789.jpg|Гарадніца, 1789 г.
Выява:Horadnia, Kałoža. Горадня, Каложа (E. Hłoŭna, 1852).jpg|Каложcкая царква, 1852 г.
Выява:Horadnia, Kałoža (1866).jpg|Каложcкая царква, 1866 г.
Выява:Horadnia, Kałoža. Горадня, Каложа (S. Kudraŭcaŭ, 1866).jpg|Каложа і замкі.
Выява:Kałoža. Каложа (XIX).jpg|Каложа і Нёман.
Выява:Horadnia, Maračoŭščyna. Горадня, Марачоўшчына (1904).jpg|Новы і Стары замкі.
</gallery></center>

=== У БНР ===
[[Файл:Biełaruskaja kamendatura, Horadnia (1919).png|thumb|Беларуская камендатура ў Гродне (пачатак 1919 г.).]]
25 сакавіка 1918 года [[Рада БНР]] абвясціла Гарадзеншчыну (разам з горадам [[Беласток]]ам) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. Нямецкія войскі не перашкаджалі ўтварэнню ўстаноў БНР<ref name="gierowska"/>. У лістападзе ў Гродне пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі<ref name="EHB-2"/>. 19 лістапада таго ж года ў Гродне ўтварылася Беларуская Рада, у снежні сюды пераехаў [[урад БНР]] на чале з [[Антон Луцкевіч|Антонам Луцкевічам]], пачалося фарміраванне беларускага войска: арганізаваны [[1-ы беларускі полк]], [[асобны батальён Гродзенскай камендатуры]] і [[Беларускі гусарскі эскадрон]].

Ад пачатку 1919 года ў Гродне асеў [[Станіслаў Іваноўскі]], які заняў пасаду камісара польскага ўрада па Гродзенскай акрузе, нягледзячы на пратэсты літоўскіх і беларускіх урадаў. У лютым ён паставіў сваёй мэтай ліквідацыю беларускага войска, дамагаючыся тым самым, каб улада Літвы не распаўсюдзілася на Гродна. Адразу рэалізаваць свае планы яму не ўдалося, хоць ён здолеў перацягнуць на польскі бок адзін батальён (каля 500 чал.), які быў затым далучаны да Ковенскага палка стральцоў [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-беларускай дывізіі]]. Рэшта беларускіх падраздзяленняў засталася ў горадзе, не паддаўшыся агітацыі.

Пасля адыходу з Гродна нямецкіх войскаў 27 красавіка 1919 года штурмавыя аддзелы Польскай вайсковай арганізацыі без бою авалодалі галоўнымі аб’ектамі горада, раззброілі беларускі конны эскадрон. Частка беларускіх вайскоўцаў перайшла на тэрыторыю Літвы і ўлілася ў склад беларускіх часцей літоўскіх узброеных сіл.

У 1919—1921 гадах беларускую культурна-асветніцкую працу ў Гродне праводзіла [[Грамада беларускай моладзі ў Горадні|Грамада беларускай моладзі]]: утварылася 1-я Гродзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гродзенская беларуская прытулкавая школа; дзейнічалі Беларуская школьная рада і Гродзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газета «Беларускае слова».

=== За польскім часам ===
Калі Гродна занялі польскія войскі, горад уключылі ў склад часовай адміністрацыйнай адзінкі — [[Грамадзянскае ўпраўленне Усходніх зямель|Грамадзянскага ўпраўлення Усходніх зямель]] (ГУУЗ). З 7 чэрвеня 1919 года Гродна — цэнтр павета Віленскай акругі ГУУЗ.

У [[Польска-савецкая вайна|савецка-польскую вайну]] ў 1920 годзе бальшавікі захапілі Гродна і ўтрымлівалі яго дзесяць тыдняў. У выніку савецка-літоўскіх перамоў, падчас якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расійская, яны далі згоду на максімальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабаванняў літоўцаў (у тым ліку [[Маскоўскі дагавор РСФСР — Літва (1920)|фармальна перадалі ім]] Гродна). Літоўскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць ''«антысавецкіх арганізацый і груп»'', у тым ліку органаў [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] i польскіх арганізацый. Пасля таго, як Гродна занялі польскія войскі, структур ГКУЗ ужо не аднаўлялі. 20 снежня горад уключылі ў Навагрудскую акругу Польскай Рэспублікі.

Згодна з умовамі [[Рыжскі мірны дагавор (1921)|Рыжскага мірнага дагавора]] (1921) Гродна афіцыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 года ўвашла ў склад Беластоцкага ваяводства, цэнтр [[Гродзенскі павет (1921—1940)|павета]]. За польскім часам насельніцтва горада павялічылася з 40 тыс. чалавек (1926) да 49 тыс. (1931). У Гродне дзейнічалі гарадская рада, акруговы камітэт і гарадскія аддзяленні [[Таварыства беларускай школы]], беларускія палітычныя арганізацыі, працавала [[Гродзенская беларуская гімназія]]. Аднак у 1930-я гады польскія ўлады закрылі ўсе беларускія школы Гродна<ref name="EHB-3"/>.

У 1927 годзе [[Ян Каханоўскі]] заснаваў [[Гродзенскі заапарк]], у 1920 годзе па ініцыятыве [[Юзаф Ядкоўскі|Юзафа Ядкоўскага]] ўтвораны [[Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей|Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей]]. Польскія ўлады праводзілі археалагічныя даследаванні [[Стары замак (Гродна)|Старога Замка]], пачалі яго [[рэстаўрацыя|рэстаўрацыю]].

<center><gallery widths="150" heights="150" caption="Гродна за польскім часам" perrow="4">
Выява:Horadnia, Stary Rynak. Горадня, Стары Рынак (J. Vałynski, 1929).jpg|Плошча Стэфана Баторыя.
Выява:Rynak. Рынак (1930).jpg|У цэнтры горада.
Выява:Horadnia, Nioman-Mastavaja. Горадня, Нёман-Маставая (1937).jpg|Панарама горада.
Выява:Brygidzkaja Street in Horadnia.jpg|Вуліца Брыгіцкая.
Выява:Horadnia, Stary most. Горадня, Стары мост (1938).jpg|Гарадскі мост.
Выява:Horadnia, Lipavaja. Горадня, Ліпавая (1930).jpg|Дзяржаўная тытунёвая фабрыка.
Выява:Panorama of Horadnia.jpg|Панарама горада.
Выява:Horadnia, Padzamča. Горадня, Падзамча (1935).jpg|Краявід кляштара бернадынак, знішчанага ў 1950-я гады.
</gallery></center>

=== Другая сусветная вайна ===
З 20 па 22 верасня 1939 года працягвалася [[Абарона Гродна (1939)|барацьба польскіх войскаў з Чырвонай Арміяй за Гродна]]<ref name="Hardzijenka"/>.

У верасні 1939 года, пры [[Польскі паход Чырвонай Арміі (1939)|падзеле]] Польшчы Германіяй і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], [[Заходняя Беларусь]] разам з Гроднам увайшла ў склад СССР і ў лістападзе 1939 года ў выніку [[Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР|Уз’яднання Беларусі]] стала часткай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]].

На другі дзень пасля пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] Гродна было захоплена войскамі [[Адольф Гітлер|гітлераўскай]] Германіі (23 чэрвеня 1941). Гітлераўцы ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана ў [[лагер смерці|лагеры смерці]] пад [[Фолюш (Гродна)|Фолюшам]] каля 33 тысяч чалавек. У [[Гродзенскае гета|канцэнтрацыйных лагерах]] была знішчана большая частка яўрэйскага насельніцтва горада. Гродна было цэнтрам [[Партызанская вайна|партызанскага]] і падпольнага антыфашысцкага руху.

Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі 1944 года горад быў вызвален войскамі 3-га Беларускага фронту (16 ліпеня).

=== У БССР ===
З верасня 1944 года Гродна — абласны цэнтр Беларускай ССР.

У выніку вайны Гродна значна пацярпела. Хоць большую частку помнікаў архітэктуры і атрымалася захаваць, аднак савецкія ўлады знішчылі шэраг значных гарадзенскіх славутасцей: [[Фара Вітаўта (Гродна)|Фару Вітаўта]], ратушу, некаторыя кляштары, у тым ліку [[Ордэн Базыльян|базыльян]], кварталы старой забудовы ўздоўж вуліцы Падольнай.

Даваеннага ўзроўню насельніцтва Гродна дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад пачаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасці на захадзе Беларусі, колькасць жыхароў да 1988 года павялічылася ў 5 разоў у параўнанні з 1939 годам.

=== У Рэспубліцы Беларусь ===
У 2005 годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтра горада. У 2008 годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэнні [[Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь|Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны]] пры яе правядзенні<ref name="Astapovič" />: праводзіцца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынкаў у стылі [[канструктывізм]]у па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасцінічнага комплексу, асноўны транспартны паток накіроўваецца ў небяспечнай блізкасці ад Новага і Старога Гродзенскіх замкаў; планы аднаўлення ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.

== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:180 barincrement:27
PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:400000
ScaleMajor = unit:year increment:100000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:20000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:15
  bar:1588 from:0 till:4000
  bar:1856 from:0 till:18400
  bar:1897 from:0 till:46900
  bar:1913 from:0 till:63000
  bar:1931 from:0 till:49000
  bar:1939 from:0 till:57200
  bar:1956 from:0 till:65000
  bar:1965 from:0 till:98000
  bar:1980 from:0 till:202000
  bar:1988 from:0 till:272000
  bar:2005 from:0 till:317366
  bar:2009 from:0 till:327540
  bar:2017 from:0 till:368710
TextData=
  fontsize:10px pos:(10,195)
  text:
</timeline></center>
</div>

* '''XVI стагоддзе''': 1588 год — 4 тыс. чал.
* '''XIX стагоддзе''': 1856 год — 18,4 тыс. чал.; 1897 год — 46,9 тыс. чал.
* '''XX стагоддзе''': 1913 год — 63 тыс. чал.; 1931 год — 49 тыс. чал.; 1939 год — 57,2 тыс. чал.; 1956 год — 65 тыс. чал.; 1965 год — 98 тыс. чал.; 1980 год — 202 тыс. чал.; 1985 год — 247 тыс. чал.; 1988 год — 272 тыс. чал.
* '''XXI стагоддзе''': 2005 год —317&nbsp;366 чал., у т.л. беларусы — 62,3 %, палякі — 24,8 %, рускія — 10,1 %, украінцы — 1,8 %, яўрэі — 0,4 %, літоўцы — 0,2 %, татары — 0,2 %, іншыя нацыянальнасці — 0,4 %; 2006 год — 318,6 тыс. чал.; 2008 год — 337,4 тыс. чал.; 2009 год — {{num|327540|чал.}} (перапіс)<ref name="belstat2009"/>; 2012 год — 346,6 тыс. чал.<ref name="346tsia"/>; 2015 год — {{num|361352|чал.}}<ref name="2015-Estimate"/>; 2016 год — {{num|365610|чал.}}<ref name="2016-Estimate"/>; 2017 год — {{num|368710|чал.}}<ref name="2017-Estimate"/>; 2018 год — {{num|373747|чал.}}

== Эканоміка ==
Вядучымі галінамі ў горадзе з’яўляецца [[машынабудаванне і металаапрацоўка]], [[Хімічная прамысловасць|хімічная]], [[Тэкстыльная прамысловасць|тэкстыльная]], [[Абутковая прамысловасць|гарбарна-абутковая]], будматэрыялаў. Найбольш буйныя прадпрыемствы — «[[Гродна Азот]]», «[[Гродна Азот|Гродна Хімвалакно]]» і «[[Белкард]]».

Гродна — буйны прамысловы цэнтр Беларусі.
У 2006 годзе прамысловымі прадпрыемствамі выраблена прадукцыі на суму {{num|2142|млрд}} руб. у дзейсных цэнах. Найбольш развітыя [[лёгкая прамысловасць]] і [[хімічная прамысловасць]]. Таксама развіта харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, [[Машынабудаванне і металаапрацоўка|машынабудаўнічая вытворчасць]] і [[металаапрацоўка|металаапрацоўчая]] галіны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетыкі, дрэваапрацоўчыя, гарбарныя, будаўнічых матэрыялаў і іншыя.

Найбольш вядомыя прадпрыемствы:
* «Гродна Азот» — вытворчасць [[азотныя ўгнаенні|азотных угнаенняў]] ([http://www.azot.by сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081014175439/http://azot.by/ |date=14 кастрычніка 2008 }});
* «Гродна Хімвалакно» — [[хімічнае валакно|хімічнага валакна]] ([http://www.grodno-khim.by сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160430203355/http://www.grodno-khim.by/ |date=30 красавіка 2016 }});
* «[[Гроднаэнерга]]»;
* «Белкард» — вытворчасць [[карданны вал|карданных валаў]] ([http://www.belcard-grodno.com/belcard/ сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081006134408/http://www.belcard-grodno.com/belcard/ |date=6 кастрычніка 2008 }});
* «[[БелТАПАЗ|Завод такарных патронаў]]» — (вытворчасць [[станок|станкоў]]);
* «[[Радыёхваля (завод)|Радыёхваля]]» — ([http://www.radiovolna.com.by/ сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120626222228/http://www.radiovolna.com.by/ |date=26 чэрвеня 2012 }});
* «[[Белкард|Завод аўтамабільных агрэгатаў]]» — [http://www.gzaa-grodno.com/ сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081107114354/http://www.gzaa-grodno.com/ |date=7 лістапада 2008 }};
* «ЗОВ-ЛенЕвроМебель» — вытворчасць мэблі ([http://zov.by/ сайт]);
* Швейна-гандлёвая фабрыка «Элод» — (вытворчасць [[галантарэя|галантарэйнай прадукцыі]]);
* Пальчаткавая фірма «[[Accent|Акцэнт]]» — ([http://www.accent-gloves.ru сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160422072658/http://www.accent-gloves.ru/ |date=22 красавіка 2016 }});
* [[Нёман (абутковая фабрыка)|Абутковая фабрыка «Нёман»]];
* [[Нёман (тытунёвая фабрыка)|Тытунёвая фабрыка «Нёман»]] ([http://www.tabak.by сайт] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160504084351/http://www.tabak.by/ |date=4 мая 2016 }};

== Транспарт ==
Гродна з’яўляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейнічае [[Гродна (аэрапорт)|аэрапорт Гродна]], чыгуначны вакзал і аўтавакзал. Маецца развітая сетка гарадскога грамадскага транспарту. Аўтобусны рух наладжаны ў [[1930]] годзе, аснову парка складаюць аўтобусы маркі «[[Мінскі аўтамабільны завод|МАЗ]]» і «[[Нёман (аўтазавод)|Нёман]]». [[Тралейбус]]ны рух адкрыты [[10 лістапада]] [[1974]] г. да вынесенага за межы горада завода «АЗОТ». Усяго ў горадзе дзейнічае 34 аўтобусных і 20 тралейбусных маршрутаў. Ад горада адыходзяць чыгуначныя лініі на [[Вільнюс]] (лінія заканчваецца ля самай літоўскай мяжы), [[Масты]] і [[Беласток]]. З іх электрыфікавана толькі лінія ў бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная [[Шырыня каляіны|каляіна]] (1 435 мм і 1 520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост праз [[Нёман]].

У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна—Кузня Беластоцкая і Гродна—аэрапорт.

Па левым беразе з Гродна дарогі такія: на паўднёвы ўсход у [[Індура|Індуру]] і [[Ваўкавыск]], на паўднёвы захад у [[Брузгі]]-[[Беласток]], на поўнач у [[Сапоцкін]]. Па правым беразе Нёмана дарогі з Гродна ідуць на поўнач у [[Друскінінкай]], на паўночны ўсход у [[Парэчча (Гродзенскі раён)|Парэчча]], на ўсход у [[Азёры (Гродзенскі раён)|Азёры]] і на [[Скідзель]] — [[Мінск]].

== Культура ==
[[Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі]], Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей, Гродзенскі літаратурны [[Дом-музей Максіма Багдановіча (Гродна)|музей Максіма Багдановіча]], Гродзенскі музей гісторыі Гарадніцы, [[Дом-музей Элізы Ажэшка]], музей Зоф’і Налкоўскай. Цэнтр тэатральнага жыцця — [[Гродзенскі абласны драматычны тэатр]] (сайт: http://www.drama.grodno.by/ {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080711180204/http://drama.grodno.by/ |date=11 ліпеня 2008 }}), [[Гродзенскі абласны тэатр лялек]]. Абласная філармонія. Працуе Гродзенскі заалагічны парк. Штогод ладзіцца найстарэйшы на Беларусі бардаўскі фестываль [[Зялёны Гран-Пры]].

== Адукацыя ==
У Гродне працуюць 97 дашкольных устаноў, 40 агульнаадукацыйных школ, у тым ліку 2 ліцэі, 6 гімназій, а таксама школы з ліцэйскімі класамі. Працуюць 9 сярэдніх адмысловых навучальных устаноў.

У Гродне дзейнічаюць 3 дзяржаўныя [[Вышэйшая навучальная ўстанова|ВНУ]] — [[Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы]] (сайт: http://www.grsu.by/), Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт (сайт: http://www.grsmu.by/), Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт (сайт: http://www.ggau.by/), [[Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя]]. У горадзе ёсць 14 масавых [[бібліятэка|бібліятэк]], у тым ліку 6 дзіцячых, 2 змяшанага тыпу, [[польская літаратура|польскай літаратуры]], Гродзенская абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічае Гродзенскі гісторыка-археалагічны [[запаведнік]], Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей.

== СМІ ==
У горадзе выдаецца некалькі газет, сярод якіх: «[[Гродзенская праўда]]», «[[Вячэрні Гродна]]»<ref name="vgr"/>, «Міліцэйскі веснік», «[[Słowo Ojczyste, 1997|Słowo Ojczyste]]» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «[[Гродна (тэлерадыёкампанія)|Гродна]]»<ref name="tvr"/>, абласное радыё<ref name="radio"/>, вузел [[тэлеграф]]най сувязі, станцыя міжгароднай [[тэлефон]]най сувязі. Маецца сетка кабельнага тэлебачання «ГАРАНТ»<ref name="garant"/>.

== Турызм ==
Гродна — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцініцы: «Беларусь», «Гродна», «Маналіт», «Нёман», «Амега», «Турыст», «Кронан Парк Гатель», гандлёва-гасцінічны комплекс «Сямашка» [http://hotel-semashko.ru/ сайт]. У межах горада і ўрочышчы Грандзічы находзяцца дзіцячы санаторый «Нёман-72», санаторыі-прафілакторыі «Здароўе», ААТ «Гародна Хімвалакно», «Жамчужына», база адпачынку «Купалінка».

== Славутасці ==
<center><gallery>
[[Выява:Grodna 1600.jpg|thumb|left|300px|Горад Гродна — гравюра [[Т. Макоўскі|Т. Макоўскага]], [[1600]] г. ]]
[[Файл:Стары і новы замак зімою.JPG|міні|[[Стары замак, Гродна|Стары]] і [[Новы замак (Гродна)|Новы замак]] узімку]]
[[Выява:Grodno fortress (Гродзенская крэпасць).jpg|thumb|200px|[[Гродзенская крэпасць]] на нямецкай паштоўцы.]]
</gallery></center>

Захавалася звыш 400 аб’ектаў гісторыі і архітэктуры, якія ахоўваюцца дзяржавай. Старая частка горада ў 1988 г. абвешчана помнікам горадабудаўніцтва і культуры. Асноўныя славутасці:
* [[Стары замак (Гродна)|Стары замак (Замак Баторыя)]]
* [[Новы замак (Гродна)|Новы замак]]
* [[Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя]] і кляштар езуітаў
* [[Касцёл Адшукання Святога Крыжа і кляштар бернардзінцаў (Гродна)|Касцёл Адшукання Святога Крыжа і кляштар бернардзінцаў]]
* [[Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак (Гродна)|Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак]]
* [[Касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў]]
* [[Барысаглебская царква (Гродна)|Барысаглебская (Каложская) царква]]
* [[Свята-Раства-Багародзіцкая царква і кляштар базыльянак (Гродна)|Свята-Раства-Багародзіцкая царква і кляштар базыльянак]]
* [[Пакроўскі кафедральны сабор (Гродна)|Пакроўскі кафедральны сабор]]
* [[Свята-Уладзімірская царква (Гродна)|Свята-Уладзімірская царква]]
* [[Царква ў імя святой роўнаапостальнай княгіні Вольгі (Гродна)|Царква ў імя княгіні Вольгі]] (1995)
* [[Свята-Марфінская царква (Гродна)|Царква прападобнай Марфы]]
* [[Вялікая харальная сінагога (Гродна)|Вялікая харальная сінагога]]
* [[Лютэранская кірха Святога Іаана (Гродна)|Лютэранская кірха]]
* [[Ніжняя царква (Гродна)|Ніжняя царква]]
* [[Сядзіба Станіславова]]
* [[Сядзіба Панямонь]]
* {{нп5|Аўгустова (сядзіба)|Сядзіба Аўгустова|ru|Августово (усадьба)}}
* [[Лямус брыгіцкага кляштара (Гродна)|Лямус брыгіцкага кляштара]]
* [[Палац Храптовічаў (Гродна)|Палац Храптовічаў]]
* [[Палац Сапегаў (Гродна)|Палац Сапегаў (Баторыеўка)]]
* [[Вежа пажарнага дэпо (Гродна)|Вежа пажарнага дэпо]]
* [[Воданапорныя вежы (Гродна)|Воданапорныя вежы]]
* [[Дом купца Мураўёва]]
* [[Аптэка езуітаў (Гродна)|Аптэка езуітаў]]
* [[Дом урача Тальгейма]]
* [[Будынак пазямельнага банка (Гродна)|Будынак пазямельнага банка]]
* [[Дом урача (Гродна)|Дом урача Алшыбаева]]
* [[Дом масонаў (Гродна)|Дом масонаў]]
* [[Дом-музей Элізы Ажэшка]]
* [[Дом-музей Максіма Багдановіча (Гродна)|Дом-музей Максіма Багдановіча]]
* [[Дом віцэ-адміністратара]]
* [[Палац віцэ-адміністратара (Гродна)|Палац віцэ-адміністратара (Палац Валіцкага)]]
* [[Крывая афіцына]]
* [[Лямус на Гарадніцы]]
* Дом лясной адміністрацыі
* [[Домік майстра (Гродна)|Домік майстра]]
* [[Палац віцэ-губернатара (Гродна)|Палац віцэ-губернатара Максімовіча]]
* [[Будынак Марыінскай жаночай гімназіі (Гродна)|Будынак Марыінскай жаночай гімназіі]]
* [[Будынак рэальнага вучылішча (Гродна)|Будынак рэальнага вучылішча]]
* Палац Чацвярцінскіх
* [[Фарныя могілкі]]
* '''Помнікі''': Вітаўту Вялікаму, [[Помнік Давыду Гарадзенскаму|Давыду Гарадзенскаму]], [[Помнік Янку Купалу (Гродна)|Янку Купалу]], Элізе Ажэшка, Адаму Міцкевічу, Жану-Эмануэлю Жыліберу, маршалу Сакалоўскаму.
* '''Скульптуры:''' Дойлід Гарадніцы (Джузэпэ дэ Сако), Святому Губерту, Гараднічанка, Амур, Ладдзя Насада, Лаўка архітэктараў.
* '''Памятныя знакі''': «Фара Вітаўта», Давыду Гарадзенскаму (каля Каложы), [[Помнік у гонар 850-годдзя Гродна|у гонар 850-годдзя Гродна]], 580-годдзя Грунвальдскай бітвы.
* '''Муралы:''' «Навука», «Фестывальны».
* [[Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (Гродна)|Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі]] (мікрараён Паўднёвы) (2000)
* [[Касцёл Божай Міласэрнасці (Гродна)|Касцёл Божай Міласэрнасці]] (мікрараён Вішнявец)
* [[Касцёл Найсвяцейшага Адкупіцеля (Гродна)|Касцёл Найсвяцейшага Адкупіцеля]] (мікрараён Дзевятоўка) (2011)
* [[Царква ў гонар Сабора Усіх Беларускіх Святых (Гродна)|Царква ў гонар Сабора Усіх Беларускіх Святых]] (2011)

== Страчаная спадчына ==
* [[Фара Вітаўта (Гродна)|Фара Вітаўта]]
* [[Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў (Гродна)|Касцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканцаў]]
* [[Касцёл Узвышэння Святога Крыжа і кляштар кармелітаў (Гродна)|Касцёл Узвышэння Святога Крыжа і кляштар кармелітаў]]
* [[Дом па Савецкай вуліцы, 14 (Гродна)|Касцёл Святога Духа]]
* [[Гарадзенская ратуша]]
* [[Кляштар бернардзінак (Гродна)|Касцёл Нараджэння Панны Марыі і кляштар бернардзінак]]
* [[Дом Агінскага (Гродна)|Дом Агінскага]]
* Палац Радзівілаў
* [[Гродзенскі палац Тызенгаўза|Палац Тызенгаўза]]
* Карчма Тызенгауза
* Аляксандра-Неўская царква
* Помнік «Стэла Свабоды»

== Галерэя ==
<center><gallery caption="Гродна на акварэлях [[Напалеон Орда|Напалеона Орды]], 2-я пал. [[XIX стагоддзе|XIX ст.]]" widths="150" heights="150" perrow="4">
Выява:Horadnia, Nioman. Горадня, Нёман (N. Orda, 6.06.1866).jpg|Панарама: Новы і Стары замкі, Каложа.
Выява:Catholic church of Mother of God of Angels in Horadnia, N. Orda.jpg|Францысканы і Каложа.
Выява:Catholic church of St. Francis Ksaver in Horadnia, N. Orda.jpg|Касцёл і калегіум езуітаў.
Выява:Catholic church of St. Mary in Horadnia, N. Orda.jpg|Фара Вітаўта.
Выява:Catholic church of Mother of God of the Rosary in Horadnia, N. Orda.jpg|Дамініканы.
Выява:Monastery Bernardine in Horadnia, N. Orda.jpg|Жаночы і мужчынскі кляштары бернардзінцаў.
Выява:Old Castle in Horadnia, N. Orda.jpg|Стары замак.
Выява:Palace in Horadnia, N. Orda.jpg|Палац віцэ-адміністратара.
</gallery></center>
{{Панарама|Horadnia, Nioman. Горадня, Нёман (N. Orda, 1861-69).jpg|600px|<center>Панарама Гродна. Акварэль [[Напалеон Орда|Н. Орды]], [[XIX стагоддзе]].</center>}}
<center><gallery>
Выява:Grodno_plac.jpg|Цэнтр Гродна.
Выява:Klasztor_brygitek.jpg|Касцёл Брыгітак.
Выява:Grodno_katedra.jpg|Фарны касцёл.
Выява:Grodna_1575.jpg|Гродна на выяве 16 ст.
Выява:Kalozha.jpg|Каложа.
Выява:Grodno - synagogue (za Nemanom) 1948-1963 Anatoly Nalivaev.jpg|Будынак былой сінагогі ў занёманскім прадмесце, 1948 год. Мастак А. Наліваеў.
Выява:Hrodna_Batory_Old_Castle_cityside_2006-1.jpg|Стары замак.
Выява:Каралеўскі палац у Гродне.jpg|Новы замак.
|Помнік Другой Сусветнай вайны.
</gallery></center>

== Вядомыя асобы ==
{{main|Вядомыя асобы Гродна|Ганаровыя грамадзяне Гродна}}
* [[Эліза Ажэшка]] — польская пісьменніца
* [[Аляксей Інакенцьевіч Антонаў|Аляксей Антонаў]]
* [[Максім Багдановіч]] — беларускі паэт
* [[Леў Самойлавіч Бакст|Леў (Леон) Бакст]] — тэатральны [[мастак]], графік
* [[Стэфан Баторый]] — [[Вялікія князі літоўскія|Вялікі князь літоўскі]] і кароль Польскі
* [[Ігар Міхайлавіч Басінскі|Ігар Басінскі]]
* [[Аўгуст Бекю]] (3 мая 1775, Гродна — 7 верасня 1824, Вільня) — вучоны-гігіеніст, прафесар Віленскага ўніверсітэта
* [[Аляксандра Мікалаеўна Борціч|Аляксандра Борціч]] — выканаўца роляў у мастацкіх фільмах.
* [[Васіль Быкаў]] — беларускі пісьменнік
* [[Вільфрыд Войніч]] — бібліяфіл і гаспадар «[[Рукапісу Войніча]]»
* [[Ілья Якаўлевіч Гінцбург|Ілья Гінцбург]] — скульптар
* [[Генрых Глябовіч]]
* [[Антоні Грушэцкі]] — прафесар жывапісу, пісаў абразы для каралеўскай галерэі па запросе караля [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Панятоўскага]]
* [[Юрый Ігаравіч Гумянюк|Юрый Гумянюк]] ([[1969]]—[[2013]]) — беларускі [[паэт]], [[Проза|празаік]], [[журналіст]]
* [[Валерый Міхайлавіч Дзідзюля|Валерый Дзідзюля]] — [[гітарыст]] і [[кампазітар]], вядомы выканаўца [[фламенка]]
* [[Мікалай Раманавіч Дзікоўскі]] — гісторык Гродзеншчыны, краязнавец
* [[Жан Эмануэль Жылібер|Жан Жылібер]] — французскі [[Біялогія|біёлаг]], заснавальнік батанічнага парка
* [[Людвіг Лазар Заменгоф|Людвік Заменгоф]] — заснавальнік мовы [[эсперанта]]<ref name="sb"/>
* [[Ягор Ягоравіч Замыслоўскі|Ягор Замыслоўскі]]
* [[Дзяніс Яўгенавіч Івашын|Дзяніс Івашын]] (нар. [[1979]]) — [[Беларусь|беларускі]] журналіст і [[Палітычныя зняволеныя|палітычны зняволены]]
* [[Казімір Казіміравіч]] (св. Казімір) — княжыч літоўскі і каралевіч польскі, прылічаны да святых, святы-патрон Літвы
* [[Казімір IV Ягелончык]] — [[Вялікія князі літоўскія|Вялікі князь літоўскі]] і кароль Польскі
* [[Кастусь Каліноўскі]] — адзін з кіраўнікоў [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|паўстання 1863—1864 гадоў]], [[Публіцыстыка|публіцыст]], паэт
* [[Віктар Іванавіч Карака|Віктар Карака]]
* [[Аляксей Нічыпаравіч Карпюк|Аляксей Карпюк]] — беларускі пісьменнік
* [[Авянір Маркавіч Касценчык|Авянір Касценчык]]
* [[Алесь Кіркевіч]] — былы намеснік старшыні [[Малады Фронт|Маладога Фронту]] і кіраўнік Гродзенскага аддзялення маладзёжнай арганізацыі. [[Палітычныя зняволеныя|Палітвязень Беларусі]].
* [[Вольга Валянцінаўна Корбут|Вольга Корбут]] — гімнастка, алімпійская чэмпіёнка;
* [[Аляксандр Мікалаевіч Курловіч|Аляксандр Курловіч]] — спартсмен
* [[Меір Ланскі]] — «хросны бацька» яўрэйскай мафіі, «заснавальнік» Лас-Вегаса
* [[Валерый Леванеўскі]] — прадпрымальнік, [[палітык]], грамадскі дзеяч
* [[Эйтан Ліўні]]
* [[Аляксандр Уладзіміравіч Мілінкевіч|Аляксандр Мілінкевіч]] — [[палітыка|палітык]], кандыдат у Прэзідэнты Беларусі ў 2006 г.
* [[Сафія Налкоўская]] — польская пісьменніца
* [[Чэслаў Неман]] — польскі музыкант
* [[Аксана Уладзіміраўна Папко|Аксана Папко]] — беларуская веласіпедыстка
* [[Аляксандр Мікалаевіч Сапега]]
* [[Валерый Віталевіч Святоха|Валерый Святоха]] — беларускі лёгкаатлет
* [[Януар Іванавіч Сухадольскі|Януар Сухадольскі]] — (1-ая пал. 19 ст.), мастак-баталіст
* [[Антоні Тызенгаўз]] — гродзенскі стараста пры [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславе А. Панятоўскім]], [[мецэнат]]
* [[Аляксей Іванавіч Шаланда|Аляксей Шаланда]]
* [[Ірына Алегаўна Шылава|Ірына Шылава]]
* [[Юзаф Ядкоўскі]] — археолаг-аматар, нумізмат, стваральнік гісторыка-археалагічнага музея
* [[Уладзімір Андрэевіч Якаўлеў|Уладзімір Якаўлеў]] — [[палітык]], журналіст<!--, рэдактар газеты «Новая Россия»-->

== Цікавыя звесткі ==
'''Песні аб Гродне'''
* [[Віктар Антонавіч Шалкевіч|Віктар Шалкевіч]] — Горад ([[2006 год у гісторыі музыкі|2006]])

'''Фільмы і эпізоды з фільмаў, якія здымаліся ў Гродне і ваколіцах'''
* «[[Міколка-паравоз (фільм)|Міколка-паравоз]]» (1956)
* «[[Я родам з дзяцінства]]» (1966)
* «[[Годен к нестроевой]]» (1968)
* «[[Іван Макаравіч]]» (1968)
* «[[Магіла льва (фільм)|Магіла льва]]» (1971)
* «[[Рудабельская рэспубліка]]» (1971)
* «[[Ищу человека]]» (1973)
* «[[Корцік (фільм, 1973)|Корцік]]» (1973)
* «[[Бронзавая птушка (фільм)|Бронзавая птушка]]» (1974)
* «[[Без права на ошибку]]»
* «[[Сямейныя абставіны]]» (1977)
* «[[Торговка и поэт]]» (1978)
* «[[Дажджы па ўсёй тэрыторыі]]» (1978)
* «[[Вазьму твой боль (фільм)|Вазьму твой боль]]» (1980)
* «[[Культпаход у тэатр]]» (1982)
* «[[Найти и обезвредить]]» (1982)
* «[[Белыя росы]]» (1983)
* «[[Мама, я жывы]]» (1985)
* «[[Двое на выспе слёз]]» (1987)
* «[[Мяне завуць Арлекіна]]» (1988)
* «[[Мёд асы]]» (1991)
* «[[Кооператив «Политбюро» или Будет долгим прощание]]» (1992)
* «[[Я — Іван, ты — Абрам]]» (1993)
* «[[Сын за бацьку]]» (1995)
* «[[У жніўні 44-га…]]» (2000)
* «[[Бабий яр]]» (2003)
* «[[Смерш (фільм)|Смерш]]» (2007)
* «[[Чаклун і Румба / Другая памылка сапёра]]» (2007)
* «[[Застава Жилина]]» (2008)
* «[[Дняпроўскі рубеж]]» (2009)
* «[[Слон (фільм)|Слон]]» (2010), эпізод з падзеннем фуры каля кар’ера ля [[Ласосна (вёска)|Ласосна]]<ref name="autogrodno"/>
* «[[Сляды апосталаў]]» (2013)

== Гарады-пабрацімы ==
* {{Сцяг|Кітай||20px}} [[Луннань]] ([[Кітай]])
* {{Сцяг|Польшча||20px}} [[Беласток]] ([[Польшча]])
* {{Сцяг|Францыя||20px}} [[Лімож]] ([[Францыя]])
* {{Сцяг|Германія||20px}} [[Міндэн]] ([[Германія]])
* {{Сцяг|Сербія||20px}} [[Бялград]] ([[Сербія]])
* {{Сцяг|Венгрыя||20px}} [[Ньірбатар]] ([[Венгрыя]])
* {{Сцяг|Расія||20px}} управа [[Шчукіна]] горада [[Масква|Масквы]] ([[Расія]])
* {{Сцяг|Расія||20px}} [[Хімкі]] ([[Расія]])
* {{Сцяг|Расія||20px}} [[Шчолкава]] ([[Расія]])
* {{Сцяг|Канада||20px}} [[Піцербаро]] ([[Канада]])

== Гл. таксама ==
{{Партал|Гродна}}
* [[Спіс вуліц Гродна]]

== Заўвагі ==
{{notelist|refs=
{{efn|name="Garto"|Гэтыя варыянты часта блыталіся ў сярэдневяковых дакументах з '''Garthe''' (на правым беразе р. Нарва каля ўпадзення рр. Піса і Вінцэнта), '''Garden''' (колішняе ўмацаванне на дарозе з Мемеля ў Юрбарк), '''Garsden''' (колішняе ўмацаванне на правым беразе р. Мінга, недалёка да Мемеля)<ref>[[Тэадор Нарбут|Т. Нарбут]]. Старажытная гісторыя літоўскага народа, 1840. Т.7, С.73.</ref>.}}
}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs=
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="belstat2009">[https://web.archive.org/web/20111104135501/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_grodno.rar Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Национальный состав населения Гродненской области.] {{ref-ru}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гродзенская вобласць|}}</ref>
<ref name="Гродно">Напр., у грамаце вялікага князя Жыгімонта Аўгуста (1562). Госцеў, Швед. С.23.</ref>
<ref name="grodno.by-goroden">{{cite web|url=http://www.grodno.by/grodno/history.html|title=История Гродно|publisher=grodno.by|access-date=2012-05-02|lang=ru|archive-url=https://www.webcitation.org/68ap0J6xQ?url=http://www.grodno.by/grodno/history.html|archive-date=21 чэрвеня 2012|url-status=live}}</ref>
<ref name="LHN">Госцеў А., Швед В. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993. С. 11.</ref>
<ref name="NH">[http://garady.org/grodno/ Гродна] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100719191745/http://garady.org/grodno/ |date=19 ліпеня 2010 }} // {{Крыніцы/Нашы гарады|к}}</ref>
<ref name="EHB-1">[[Алесь Госцеў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 148.</ref>
<ref name="evkl514">{{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=1|старонкі=514|артыкул=Гродна|аўтар=[[Юрый Гардзееў|Гардзееў Ю.]]}}</ref>
<ref name="gbm">[http://knihi.com/hierb/horad.html Гродна] // {{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў|к}}</ref>
<ref name="evkl515">{{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=1|старонкі=515|артыкул=Гродна|аўтар=[[Юрый Гардзееў|Гардзееў Ю.]]}}</ref>
<ref name="gierowska">Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział I. Sytuacja ogólna na świecie, w Polsce i na Litwie w chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości. // Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. ISBN 83-88973-60-6. — S. 31—32.</ref>
<ref name="EHB-2">[[Алесь Госцеў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 151.</ref>
<ref name="EHB-3">[[Алесь Госцеў]]. Гродна // {{Крыніцы/ЭГБ|3к}} С. 152.</ref>
<ref name="Hardzijenka">Алег Гардзіенка. [http://www.nn.by/2000/38/17.htm Невядомыя старонкі беларускага паходу] // «[[Наша Ніва (1991)|Наша Ніва]]» № 38 (195), 18—25 верасня 2000.</ref>
<ref name="Astapovič">{{Спасылка| аўтар = Антон Астаповіч| год = 14 красавіка 2008| url = http://baj.by/m-p-printpub-tid-1-pid-4674.html| загаловак = Прэс-рэліз Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры| выдавецтва = Беларуская асацыяцыя журналістаў| дата = 26 жніўня 2010}}{{Недаступная спасылка}}</ref>
<ref name="346tsia">{{cite web|url=http://grodno.gov.by/ru/print.aspx?guid=1921|title=Труд, занятость и социальная защита|publisher=Гродненский городской исполнительный комитет|access-date=2012-05-01|lang=ru|archive-url=https://web.archive.org/web/20150502195135/http://grodno.gov.by/ru/print.aspx?guid=1921|archive-date=2 мая 2015|url-status=dead}}</ref>
<ref name="2015-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2015}}</ref>
<ref name="2016-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2016}}</ref>
<ref name="vgr">[http://www.vgr.by/ «Вячэрні Гродна»]</ref>
<ref name="tvr">[http://tvr.grodno.by тэлерадыёкампанія «Гродна»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080628051420/http://www.tvr.grodno.by/ |date=28 чэрвеня 2008 }}</ref>
<ref name="radio">[http://tvr.grodno.by/radio/ абласное радыё] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080531225537/http://www.tvr.grodno.by/radio/ |date=31 мая 2008 }}</ref>
<ref name="garant">[http://www.garant.by «ГАРАНТ»]</ref>
<ref name="glenad">{{cite web|url=http://glenad-grodno.gov.by/state/AH:-1.188000265000/AA:navID.43|title=Раён|publisher=Адміністрацыя Ленінскага раёна|access-date=2012-05-01|lang=ru|archive-url=https://web.archive.org/web/20110309092512/http://glenad-grodno.gov.by/state/AH:-1.188000265000/AA:navID.43/|archive-date=9 сакавіка 2011|url-status=dead}}</ref>
<ref name="aor">{{cite web|url=http://www.aor.by/region|title=З гісторыі развіцця|publisher=Адміністрацыя Кастрычніцкага раёна|access-date=2012-05-01|lang=ru|archive-url=https://web.archive.org/web/20120919231143/http://www.aor.by/region/|archive-date=19 верасня 2012|url-status=dead}}</ref>
<ref name="sb">[http://www.sb.by/article.php?articleID=58345 Вяртанне доктара Заменгофа // «Советская Беларусь», 15 мая 2007 г.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20071226020745/http://www.sb.by/article.php?articleID=58345 |date=26 снежня 2007 }}</ref>
<ref name="autogrodno">Видео: из-за съемок фильма в карьере возле Гродно утопили грузовик с прицепом http://autogrodno.by/home/avtosobytiya/4929-vozle-grodno-utopili-furu.html</ref>
<ref name="microdistrict">[https://flatfy.by/geo_list?geo_id=3211&geo_type=microdistrict&section_id=1 Усе мікрараёны Гродна]{{Недаступная спасылка}}</ref>
}}

== Літаратура ==
* Госцеў А. П., Швед В. В. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993.
* Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада / [аўтары тэксту: А. Госцеў і інш.]. — Гародня [Гродна]. — Wrocław: [б. в.], 2012. — 339 с. — (Гарадзенская бібліятэка; кн. 15).

== Спасылкі ==
{{Commonscat}}
* [https://locator.by/grodno Карта Гродна] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170705140750/http://locator.by/grodno |date=5 ліпеня 2017 }}
{{OSM relation|130921|Гродна}}
* [http://belarusdigest.com/story/hrodna-region-land-catholics-and-smugglers-14163 Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150731230705/http://belarusdigest.com/story/hrodna-region-land-catholics-and-smugglers-14163 |date=31 ліпеня 2015 }}
* [http://oldgrodno.by Галерэя «Мая Гародня». Гісторыя горада Горадні ў фатаграфіях і паштоўках.]
* [http://region.grodno.by/by/ Гродзенскі аблвыканкам] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080701100229/http://www.region.grodno.by/by/ |date=1 ліпеня 2008 }}
* [http://forum.grodno.net/ Форум Гродна]
* [http://s13.ru/ Блог Гродно S13.RU]
* [http://www.radzima.org/be/gorad/grodna.html Гродна ў фатаздымках на Radzima.org]
* [http://szlachta.io.ua/album486785 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Старажытнае Гродна] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120523084747/http://szlachta.io.ua/album486785 |date=23 мая 2012 }}
* [http://szlachta.io.ua/album50943 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Гродна 1980-х] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120524163809/http://szlachta.io.ua/album50943 |date=24 мая 2012 }}
* [http://harodnia.com/ Архітэктура Гродна]
* [http://autogrodno.by/ Аўтарынак Гродна]

{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Гарады Гродзенскай вобласці}}
{{Населеныя пункты на Нёмане}}
{{Культурная сталіца Беларусі}}
{{Беларусь у тэмах}}

[[Катэгорыя:Гродна| ]]
[[Катэгорыя:Гарады абласнога падпарадкавання Беларусі]]