Прагляд зыходнага тэксту старонкі Марцін Борман

{{цёзкі2|Борман}}
{{Дзяржаўны дзеяч
| беларускае імя           = Марцін Борман
| арыгінальнае імя         = {{lang-de|Martin Bormann}}
| партрэт                  = Bundesarchiv Bild 183-R14128A, Martin Bormann.jpg
| сцяг                     = NSDAP Alte Garde.svg
| тытул                    = Начальнік {{нп3|Партыйная канцылярыя НСДАП|Партыйнай канцылярыі НСДАП|ru|Партийная канцелярия НСДАП}}
| перыяд праўлення         = [[12 мая]] [[1941]] — [[2 мая]] [[1945]]
| папярэднік               = [[Рудольф Гес]]
| пераемнік                = няма
| тытул_2                  = Начальнік {{нп3|Штаб намесніка фюрара|Штаба намесніка фюрара|ru|Штаб заместителя фюрера}}
| перыяд праўлення_2       = [[3 ліпеня]] [[1933]] — [[12 мая]] [[1941]]
| сцяг_2                   = Reichsleiter 1937.svg
| тытул_3                  = [[Рэйхсляйтар]]
| перыяд праўлення_3       = [[2 чэрвеня]] [[1933]] — [[2 мая]] [[1945]]
| сцяг_3                   = Reichsleiter 1938.svg
| тытул_4                  = [[Рэйхсміністр]]
| перыяд праўлення_4       = [[29 мая]] [[1941]] — [[2 мая]] [[1945]]
| тытул_5                  = Сакратар Фюрара
| перыяд праўлення_5       = [[13 мая]] [[1941]] — [[30 красавіка]] [[1945]] (з [[12 красавіка]] [[1942]] года — «Асабісты сакратар Фюрара»)
| сцяг_5                   = Standarte Adolf Hitlers.svg
| тытул_6                  = Міністр па справах партыі
| перыяд праўлення_6       = [[30 красавіка]] [[1945]] — [[2 мая]] [[1945]]
| сцяг_6                   = Flag of Germany 1933.svg
| партыя                   = [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|НСДАП]]
| дата нараджэння            = 
| месца нараджэння           = 
| дата смерці              = 
| месца смерці             = 
| бацька                     = Тэадор Борман (1862—1903)
| маці                     = Антонія Бернгардына Менанг
| жонка                  = Герда Бух (23.10.1909 — 23.03.1946)
| дзеці                     = 10 дзяцей
| прафесія                = спецыяліст па сельскай гаспадарцы
| адукацыя              = сярэдняя спецыяльная
| гады службы              = 1918
| сцяг_7                   = Flag of the German Empire.svg
| прыналежнасць           = Германская імперыя
| род войскаў                = радавы 55-га пешага артылерыйскага палка
| званне                   = обергрупэнфюрар [[Штурмавыя атрады|СА]], ганаровы обергрупэнфюрар [[СС]]
| узнагароды                  =
{{{!}}
{{!}}{{Медаль «У памяць 9 лістапада 1923»}}{{!}}{{!}}{{Залаты партыйны знак НСДАП}}
{{!}}-
{{!}}{{Медаль За Выслугу гадоў у НСДАП, 10 гадоў}}{{!}}{{!}}{{Медаль За Выслугу гадоў у НСДАП, 15 гадоў}}
{{!}}}
| аўтограф =
| Commons = Martin Bormann
}}
'''Ма́рцін Бо́рман''' ({{ДН|17|6|1900}}, [[Горад Вегелебен|Вегелебен]] каля горада [[Гальберштат]], [[Гановер (правінцыя)|Гановер]], [[Германская імперыя]] — {{ДС|2|5|1945}}, {{МС|Берлін||}}, [[Трэці рэйх]]) — нямецкі дзяржаўны і палітычны дзеяч, начальнік [[Партыйная канцылярыя НСДАП|Партыйнай канцылярыі НСДАП]] (1941—1945), асабісты сакратар [[фюрар]]а (1942—1945), рэйхсміністр па справах партыі (30 красавіка — 2 мая 1945), начальнік [[Штаб намесніка фюрара|Штаба намесніка фюрара]] (1933—1941). [[Рэйхсляйтар]] (з 1933 года). Да канца вайны набыў значны ўплыў асабістага сакратара, які кантраляваў патокі інфармацыі і доступ да [[Адольф Гітлер|Гітлера]].

У 1922 годзе ўступіў у [[фрайкор]]. За саўдзельніцтва ў здзейсненым {{нп3|Рудольф Хёс|Рудольфам Хёсам|ru|Хёсс, Рудольф}} забойстве Вальтэра Кадава, звінавачанага нацыстамі ў здрадзе [[Альберт Леа Шлагетэр|Леа Шлагетэра]], правёў амаль год у турме. У 1927 годзе ўступіў у [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|НСДАП]], дзе працаваў у страхавым аддзеле, у 1937 годзе — у [[СС]]. У 1933 годзе быў прызначаны начальнікам штаба намесніка фюрара [[Рудольф Гес|Рудольфа Геса]].

Выкарыстаў службовае становішча для пашырэння ўласнага ўплыву і стварэння бюракратычнага апарату. З 1935 года выконваючы абавязкі асабістага сакратара фюрара (у 1943 годзе Борман быў афіцыйна зацверджаны на гэты пост), уваходзіў у блізкае кола Гітлера і ўсюды яго суправаджаў, арганізуючы начальніку брыфінгі і падаючы яму зводкі падзей. Пасля таго, як 10 мая Гес самавольна вылецеў у Брытанію для мірных перамоў, Марцін заняў пост начальніка [[Партыйная канцылярыя НСДАП|Партыйнай канцылярыі НСДАП]], прыняўшы на сябе абавязкі былога намесніка фюрара. Борман зацвярджаў прызначэнне грамадзянскіх кіраўнікоў і прыняцце новага заканадаўства, да канца 1943 года дэ-факта сканцэнтраваўшы ўладу ў краіне ва ўласных руках. Быў адным з галоўных прыхільнікаў пераследаў хрысціянскай царквы, яўрэяў і славян на акупаваных Германіяй тэрыторыях.

16 студзеня 1945 года ўслед за Гітлерам пераехаў у [[Фюрарбункер]]. Пасля таго, як яго начальнік {{нп3|Смерць Адольфа Гітлера|здзейсніў самагубства|en|Death of Adolf Hitler}}, 2 мая ў складзе групы пакінуў Рэйхсканцылярыю. Меркавана, здзейсніў самагубства на мосце блізу {{нп3|Берлін-Цэнтральны|станцыі Лертэр|de|Berlin Hauptbahnhof}}. За ваенныя злачынствы і злачынствы супраць чалавечнасці на [[Нюрнбергскі трыбунал|Нюрнбергскім трыбунале]] быў завочна прысуджаны да пакарання смерцю праз павешанне. У 1972 годзе пры раскопках былі выяўленыя рэшткі Бормана.

== Ранняе жыццё ==
Нарадзіўся ў лютэранскай сям’і паштовага службоўца Тэадора Бормана. Меў зводных брата і сястру ад першага шлюбу бацькі і крэўнага брата {{нп3|Альберт Борман|Альберта|ru|Борман, Альберт}}. У 1903 годзе Тэадор сканаў і маці зноў выйшла замуж{{sfn|Lang|1979|pp=16–18}}. Вучыўся ў сельскагаспадарчым каледжы, у чэрвені 1918 года быў прызваны ў армію і залічаны ў 55-ы пешы артылерыйскі полк, аднак удзелу ў баявых дзеяннях не браў, несучы гарнізонную службу. У лютым наступнага года быў дэмабілізаваны. Некаторы час працаваў на кармавым млыне, потым наняўся кіраўніком вялікай фермерскай гаспадаркі ў [[Мекленбург]]у{{sfn|Lang|1979|pp=22–23}} і ўступіў у антысеміцкую землеўласніцкую арганізацыю{{sfn|McGovern|1968|p=12}}. Падчас эканамічнага крызісу і гіперінфляцыі пачасціліся выпадкі крадзяжу запасаў харчу з фермаў і многія землеўласнікі наймалі атрады фрайкора для аховы. Месца працы Бормана не стала выключэннем, і ў 1922 годзе ён уступіў у адно з такіх падраздзяленняў пад кіраўніцтвам {{нп3|Герхард Росбах|Герхарда Росбаха|en|Gerhard Roßbach}}, дзе служыў камандзірам аддзялення і скарбнікам{{sfn|McGovern|1968|p=13}}.

17 сакавіка 1924 года за дапамогу свайму сябру [[Рудольф Хёс|Рудольфу Хёсу]] ў забойстве школьнага настаўніка Вальтэра Кадава быў прысуджаны да года турэмнага зняволення{{sfn|Lang|1979|p=40}}{{sfn|Miller|2006|p=147}}. Злачынцы былі перакананыя, што загінулы выдаў французскім {{нп3|Рурскі канфлікт|акупацыйным|ru|Рурский конфликт}} уладам планы члена фрайкора [[Альберт Леа Шлагетэр|Леа Шлагетэра]] па сабатажы аб’ектаў французскай прамысловасці. Шлагетэр быў арыштаваны і 23 мая 1923 г. пакараны смерцю. У ноч на 31 мая Хёс, Борман і група іх саўдзельнікаў вывезлі Кадава за горад, дзе збілі Вальтэра і перарэзалі яму горла{{sfn|McGovern|1968|pp=13–14}}. Пасля прызнання аднаго з нападнікаў паліцыя выявіла цела, і ў ліпені забойцам было прад’яўлена абвінавачанне. У лютым 1925 года Борман быў умоўна-датэрмінова вызвалены{{sfn|Lang|1979|p=40}} і вярнуўся на працу, пакуль у маі наступнага года не пераехаў да маці ў [[Цюрынгія|Цюрынгію]]{{sfn|Lang|1979|p=43}}.

== Пачатак партыйнай кар’еры ==
У 1927 годзе ўступіў у [[НСДАП]], пасля чаго ўладкаваўся на працу ў прапагандысцкую газету, што належала намесніку [[гаўляйтар]]а Цюрынгіі, аднак нястача прамоўніцкага майстэрства вымусіла Марціна пакінуць журналістыку і ўладкавацца на гаспадарчую працу ў штабе гау{{sfn|Lang|1979|pp=45–46}}. У кастрычніку 1928 года пераехаў у Мюнхен, дзе працаваў у страхавым аддзеле [[Штурмавыя атрады|СА]]. НСДАП выплачвала кампенсацыі параненым і сем’ям забітых у сутыкненнях з палітычнымі праціўнікамі праз страхавыя кампаніі, аднак з адмовай апошніх ад гэтай практыкі ў 1930 годзе Борман стварыў партыйную касу ўзаемадапамогі, куды ішлі прыбыткі, частка з якіх выкарыстоўвалася ў дабрачынных мэтах. Кожны член НСДАП быў абавязаны плаціць адлічэнні ў фонд, платніку гарантавалася кампенсацыя калецтваў, атрыманых падчас партыйнай дзейнасці. Выплаты з фонду ажыццяўляліся па рашэнні Марціна{{sfn|Lang|1979|pp=49–51}}. У крайніх выпадках каса служыла крыніцай сродкаў, якіх у той перыяд хранічна не хапала{{sfn|Lang|1979|p=60}}{{sfn|McGovern|1968|p=20}}. Пасля поспеху НСДАП на [[Парламенцкія выбары ў Германіі (1930)|парламенцкіх выбарах 1930 года]], падчас якіх партыя займела 107 месцаў, лік яе членаў моцна ўзрос{{sfn|Lang|1979|p=57}}, і да 1932 года ў фонд паступалі каля 3 мільёнаў рэйхсмарак штогод{{sfn|Lang|1979|p=63}}.

У 1928—1930 гадах у кіраўніцтве СА таксама адказваў за кадравыя пытанні. Заснаваў Нацыянал-сацыялістычны аўтамабільны корпус, папярэднік {{нп3|Нацыянал-сацыялістычны механізаваны корпус|Нацыянал-сацыялістычнага механізаванага корпуса|ru|Национал-социалистический механизированный корпус}}, які каардынаваў эксплуатацыю транспарта, які належаў членам партыі, пазней стаў адказваць і за навучанне членаў кіраванню машынамі{{sfn|Lang|1979|p=55}}.

== Рэйхсляйтар і начальнік партыйнай канцылярыі ==
Пасля {{нп3|Прыход нацыянал-сацыялістаў да ўлады ў Германіі|прыходу|ru|Приход национал-социалистов к власти в Германии}} партыі да ўлады ў студзені 1933 года партыйная каса была пераарыентавана на страхаванне жыцця і маёмасці і Борман папрасіў пра перавод на іншую пасаду. 1 ліпеня ён быў прызначаны начальнікам [[Штаб намесніка фюрара|Штаба]] намесніка фюрара [[Рудольф Гес|Рудольфа Геса]]{{sfn|Evans|2005|p=47}}{{sfn|Lang|1979|pp=74–77}}, з 4 ліпеня таго ж года па май 1941 года таксама быў асабістым сакратаром Геса{{sfn|Miller|2006|p=148}}. Штаб адказваў за вырашэнне канфліктаў усярэдзіне НСДАП і служыў прамежкавым звяном паміж ёй і дзяржавай, рэгулюючы заканадаўчыя і кіраўніцкія пытанні{{sfn|Lang|1979|p=78}}, дублюючы функцыі міністэрства ўнутраных спраў{{sfn|Lang|1979|p=126}}. 10 кастрычніка Борману было прысвоена найвышэйшае партыйнае званне [[рэйхсляйтар]]а, у лістападзе ён быў абраны дэпутатам рэйхстага{{sfn|Lang|1979|p=79}}. 1 студзеня 1937 года ўступіў у СС{{sfn|Miller|2006|pp=146, 148}}. У 1938 годзе ўказам Гімлера ў знак прыналежнасці да {{нп3|Стары ваяр|старых ваяроў|en|Alter Kämpfer}} Борману быў прысвоены нумар білета 555{{sfn|Miller|2006|p=146}}. Да чэрвеня 1934 года ўвайшоў у блізкае кола Гітлера{{sfn|Lang|1979|pp=84, 86}}.

[[Файл:Bundesarchiv Bild 146-1968-100-21A, Martin Bormann.jpg|міні|Борман.]]

У 1935 годзе атрымаў заданне пракантраляваць будаўнічыя працы ў {{нп3|Бергхоф, рэзідэнцыя Гітлера|Бергхофе|ru|Бергхоф (резиденция Гитлера)}}, рэзідэнцыі фюрара ў Оберзальцбергу. У пачатку 1930-х гадоў Гітлер, які здымаў маёнтак для адпачынку з 1925 г., набыў яго. З прызначэннем рэйхсканцлерам Гітлер запланаваў пашырыць і перабудаваць маёнтак, даручыўшы працы Борману. На яго плячах таксама ляжала адказнасць за збудаванне інфраструктуры комплексу, усярэдзіне якога сталі сяліцца члены асяроддзя фюрара, у тым ліку і сам Марцін{{sfn|Speer|1971|pp=128–129}}{{sfn|Lang|1979|pp=108–109}}. Выступіў з ініцыятывай пабудовы {{нп3|Кельштайнхаус|Кельштайнхауса|ru|Кельштайнхаус}}, чайнага доміка ў горах над Бергхофам, падарыўшы будынак Гітлеру на яго 50-ы дзень нараджэння ў 1939 годзе. Фюрар рэдка наведваў Кельштайнхаус, затое Борману падабалася пакідаць домікам уражанне на гасцей{{sfn|Lang|1979|pp=121–122}}.

Увесь час прысутнічаючы пры Гітлеры, калі той знаходзіўся ў Бергхофе, неадлучна суправаджаючы фюрара ў падарожжах{{sfn|Lang|1979|pp=118, 121}}, пачаў выконваць абавязкі яго асабістага сакратара{{sfn|Evans|2005|p=47}}{{sfn|Fest|1970|p=131}}, у тым ліку канспектуючы гутаркі начальніка, пазней апублікаваныя асобнай {{нп3|Застольныя гутаркі Гітлера|кнігай|ru|Застольные беседы Гитлера}}{{sfn|McGovern|1968|p=96}}{{sfn|Speer|1971|p=142}}, і ажыццяўляць кантроль за яго фінансамі — прыбыткамі ад продажаў «[[Мая барацьба|Майн Кампф]]» і размяшчэння яго партрэта на [[Паштовая марка|паштовых марках]]. Узначальваў Нямецкі гандлёва-прамысловы фонд Адольфа Гітлера, куды перадусім для патрэб апошняга паступалі сродкі ад нямецкіх прамыслоўцаў, якія выдаткоўваліся таксама рознымі партыйнымі функцыянерамі{{sfn|Speer|1971|pp=131–132}}. У 1938 годзе быў прызначаны арганізатарам чарговага партыйнага {{нп3|З'езды НСДАП|з'езда ў Нюрнбергу|en|Nuremberg Rally}}{{sfn|Lang|1979|p=123}}.

З мэтай умацавання ўласнай улады фюрар нацковаў членаў партыйнай эліты адно на аднаго і НСДАП на дзяржаўныя інстытуты{{sfn|Kershaw|2008|p=323}}. Звычайна ён асабіста аддаваў вусныя ўказанні ці перадаваў іх праз Бормана{{sfn|Kershaw|2008|p=377}}. Трапленне ў няласку апошняга азначала перакрыццё доступу да Гітлера{{sfn|McGovern|1968|p=64}}. Сваімі інтрыгамі Борман абмежаваў уладу [[Паўль Ёзэф Гебельс|Гебельса]], [[Герман Герынг|Герынга]], [[Генрых Гімлер|Гімлера]] і іншых высокапастаўленых партыйных функцыянераў, выклікаўшы іх асабістую непрыязь{{sfn|Evans|2005|p=47}}{{sfn|Speer|1971|p=132}}.

З пачаткам Другой сусветнай вайны фюрар сканцэнтраваўся на знешняй палітыцы і баявых дзеяннях. Гес, які не прымаў удзелу ў гэтым, неўзабаве стаў аддаляцца ад Гітлера, і Борман замяніў намесніка фюрара ў многіх з яго абавязкаў. Гес быў занепакоены магчымасцю вайны на два франты з пачаткам [[Аперацыя «Барбароса»|уварвання ў СССР]] і 10 мая 1941 года ў самоце вылецеў у Вялікабрытанію для мірных перамоў{{sfn|Evans|2008|p=167}}{{sfn|Shirer|1960|p=837}}{{sfn|Sereny|1996|p=321}}, па прыбыцці быў арыштаваны і правёў рэшту вайны ў зняволенні. У 1946 годзе на Нюрнбергскім працэсе былы намеснік фюрара за вайсковыя злачынствы быў прысуджаны да пажыццёвага зняволення. Гітлер расцаніў учынак Геса як асабістую здраду{{sfn|Sereny|1996|p=240}} і завочна прысудзіў яго да смяротнага пакарання. 12 мая пост намесніка фюрара быў скасаваны, яго функцыі перададзены [[Партыйная канцылярыя НСДАП|Партыйнай канцылярыі]]{{sfn|Miller|2006|p=148}}{{sfn|Shirer|1960|p=838}}. На новай пасадзе Борман зацвярджаў прызначэнне на партыйныя пасады і быў падсправаздачны толькі Гітлеру{{sfn|McGovern|1968|p=63}}.

Улада і ўплыў начальніка Партыйнай канцылярыі з ходам вайны толькі ўзраслі{{sfn|Hamilton|1984|p=94}}. У пачатку 1943 года Германія адчула нястачу рабочай сілы, і на загад Гітлера з мэтай цэнтралізацыі кантролю над ваеннай эканомікай быў створаны камітэт з трох членаў, куды ўвайшлі ад дзяржавы — кіраўнік [[Рэйхсканцылярыя|Рэйхсканцылярыі]] {{нп3|Ганс Генрых Ламерс|Ганс Ламерс|en|Hans Lammers}}, ад узброеных сіл — начальнік [[Вярхоўнае камандаванне вермахта|Вярхоўнага камандавання вермахта]] фельдмаршал [[Вільгельм Кейтэль|Кейтэль]] і Борман, які кантраляваў партыю. «''Камітэт трох''» высоўваў свае прапановы незалежна ад міністраў, аднак апошняе слова ў большасці выпадкаў заставалася за фюрарам. Дзяржаўныя функцыянеры, якія асцерагаліся за сваю ўладу, у тым ліку Гебельс, Герынг і Шпеер, настроіліся супраць камітэта, але не дасягнулі поспеху ў абмежаванні яго ўплыву{{sfn|Kershaw|2008|pp=749–753}}.

=== Антыцаркоўная кампанія ===
[[File:Bundesarchiv Bild 146-2004-0017, Paris, Besuch Adolf Hitler, Speer, Giesler, Breker.jpg|left|thumb|Борман (злева ад Гітлера). Парыж. Чэрвень 1940 года.]]
Нягледзячы на тое, што праграма НСДАП ад 1924 года згадвала верацярпімасць і заключэнне {{нп3|Канкардат з нацысцкай Германіяй|дагавора з Ватыканам|ru|Конкордат с нацистской Германией}}, падпісанага ў 1933 годзе, які згадваў свабоду каталіцкага веравызнання, Гітлер лічыў, што рэлігія несумяшчальная з нацыянал-сацыялізмам, у чым яго актыўна падтрымаў Борман{{sfn|Speer|1971|p=175}}, які негатыўна ставіўся да хрысціянства і ў 1941 годзе публічна заявіў пра процілегласць нацысцкай ідэалогіі і гэтай рэлігіі{{sfn|Evans|2005|p=253}}{{sfn|Shirer|1960|p=234, 240}}. У палітычных мэтах фюрар планаваў адкласці канчатковае знішчэнне царквы да сканчэння вайны{{sfn|Bullock|1999|p=389}}, аднак яго сталае асуджэнне рэлігіі пераканалі яго падначаленых у патрэбе працягу «{{нп3|Kirchenkampf|барацьбы з царквой|en|Kirchenkampf}}»{{sfn|Kershaw|2008|p=382}}.

У лютым 1937 года выдаў указ пра недапушчальнасць прыняцця членаў духавенства ў партыю, выключэнне такіх з яе і патрэбу выхаду з НСДАП па пасвячэнні ў сан{{sfn|Lang|1979|pp=149–150}}. Хоць Борману і не атрымалася дамагчыся зачынення тэалагічных факультэтаў нямецкіх універсітэтаў, ён атрымаў поспех у скарачэнні школьнага выкладання багаслоўя да 2 гадзін у тыдзень і прымусіў прыбраць распяцці з класаў{{sfn|Lang|1979|pp=152–154}}. Паводле слоў асабістага архітэктара Гітлера [[Альберт Шпеер|Альберта Шпеера]], пры працы над праектам паваеннага Берліна «''[[Сталіца свету Германія]]''» Борман заявіў Шпееру, што ў Берліне будучыні не павінна быць месцаў для храмаў{{sfn|Speer|1971|p=242}}.

У рамках кампаніі супраць каталіцкай царквы сотні манастыроў у Германіі і Аўстрыі былі канфіскаваныя [[гестапа]], іх насельнікі выкінутыя на вуліцу{{sfn|Lang|1979|p=221}}. У 1941 годзе каталіцкі біскуп Мюнстара {{нп3|Клеменс фон Гален|Аўгуст фон Гален|de|Clemens August Graf von Galen}} у серыі прамоў публічна асудзіў антырэлігійныя пераследы і {{нп3|Праграма змярцвення Т-4|акцыю T-4|de|Aktion T4}}, нацысцкую праграму па прымусовай эўтаназіі інвалідаў і невылечна хворых, выклікаўшы шырокі пратэст духавенства супраць дзеянняў улад. Борман заклікаў Гітлера павесіць мяцежнага біскупа, аднак фюрар і Гебельс з боязі надання праз гэтыя падзеі фон Галену статусу мучаніка і ўзмацнення пратэстных настрояў не пагадзіліся з рэйхсляйтарам. Гітлер адклаў рашэнне пытання да завяршэння вайны{{sfn|Evans|2008|pp=97–99}}.

== Асабісты сакратар фюрара ==
[[File:Bundesarchiv Bild 121-0723, Marburg-Drau, Adolf Hitler.jpg|thumb|Борман з Гітлерам на {{нп3|Стары Мост, Марыбар|Старым Мосце|en|Old Bridge (Maribor)}} ў [[Горад Марыбар|Марыбары]], красавік 1941 года.]]
Загружаны ваеннымі пытаннямі, Гітлер пачаў усё больш і больш разлічваць на Бормана ў пытаннях унутранай палітыкі. 12 красавіка 1943 года ён быў афіцыйна прызначаны на пасаду асабістага сакратара фюрара{{sfn|Kershaw|2008|p=752}}. Новы пост дазволіў Борману, які і так дэ-факта рэгуляваў унутраныя германскія пытанні, афіцыйна замацаваць сваю ўладу{{sfn|Speer|1971|pp=333–334}}.

З’яўляўся нязменным прыхільнікам цвёрдых мер у адносінах да яўрэяў, жыхароў акупаваных тэрыторый на Усходзе і ваеннапалонных: падпісаў указы ад 31 мая 1941 года пра пашырэнне дзеяння {{нп3|Нюрнбергскія расавыя законы|расавых законаў|ru|Нюрнбергские расовые законы}} на ўсходнія зоны акупацыі, 9 кастрычніка 1942 года — пра патрэбу {{нп3|Канчатковае рашэнне яўрэйскага пытання|рашэння яўрэйскага пытання|ru|Окончательное решение еврейского вопроса}} знішчэннем (у тэксце гаварылася пра «''бязлітаснае ўжыванне сілы''») яўрэяў у лагерах смерці, 1 ліпеня 1943 года — пра перадачу паўнамоцтваў па рашэнні яўрэйскага пытання гестапа і асабіста [[Адольф Эйхман|Адольфу Эйхману]]{{sfn|Miller|2006|p=152}}. Ведаючы, што Гітлер лічыў [[Славяне|славян]] недалюдзьмі, Борман пярэчыў увядзенню нямецкага крымінальнага права на заваяваных усходніх тэрыторыях, замест гэтага паспрыяўшы ўвядзенню ваеннага становішча для мясцовых [[Палякі|палякаў]] і яўрэяў. Ва ўказе, выдадзеным 4 снежня 1941 года, для іх уводзіліся цялесныя кары і смяротнае пакаранне нават за нязначныя парушэнні права{{sfn|Lang|1979|pp=179–181}}{{sfn|Longerich|2012|p=439}}.

Падтрымваў тэрор [[Рэйхскамісарыят Украіна|рэйхскамісара Украіны]] [[Эрых Кох|Эрыха Коха]] супраць славянскага насельніцтва, чаму пярэчыў міністр акупаваных усходніх тэрыторый [[Альфрэд Розенберг]], які быў прыхільнікам больш лаяльнага стаўлення да мясцовых жыхароў. Пасля наведвання калгасаў каля [[Вінніца|Вінніцы]] занепакоены добрым здароўем і фізічным станам насельніцтва Борман, лічачы гэта магчымай пагрозай рэжыму, пракансультаваўся з Гітлерам і скіраваў Розенбергу дырэктыву, у якой пісаў: {{пачатак цытаты}}Славяне прызначаны для працы на нас. Пакуль мы ў іх не маем патрэбы, яны могуць гінуць. Пладавітасць славян непажаданая. Іх адукацыя небяспечная. Што да ежы, то няхай атрымоўваюць не больш за патрэбную колькасць. Мы іх гаспадары; нашы інтарэсы самыя галоўныя.{{канец цытаты|крыніца={{sfn|McGovern|1968|pp=78–79}}}}

Разам з Гімлерам падзяліў адказнасць за стварэнне 18 кастрычніка 1944 года {{нп3|фольксштурм|фольксштурма|ru|Фольксштурм}}, адказваючы за яго арганізацыю{{sfn|Kershaw|2008|pp=858–859}}. Гэта народнае апалчэнне, што складалася з усіх прыдатных да службы мужчын ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў, дрэнна падрыхтаванае і ўзброенае, страціла каля 175 000 чалавек на Усходнім фронце, не пакінуўшы хоць якога заўважнага ўплыву на прасоўванне [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|савецкіх]] войскаў{{sfn|Kershaw|2008|pp=858–859}}.

== Фюрарбункер ==
16 студзеня 1945 года Гітлер пераехаў у [[Фюрарбункер|бункер]]{{sfn|McGovern|1968|p=154}}{{sfn|Kershaw|2008|p=894}} у двары Імперскай канцылярыі ў Берліне. 16 красавіка [[Рабоча-сялянская Чырвоная армія|Чырвоная армія]] пачала [[Бітва за Берлін|наступальную аперацыю]] дзеля захопу нямецкай сталіцы{{sfn|Joachimsthaler|1999|p=98}}, да 19 красавіка пачаўшы яе акружэнне{{sfn|Beevor|2002|pp=217–233}}. На наступны дзень у свой 56-ы дзень нараджэння Гітлер апошні раз пакінуў сховішча, уручыўшы [[Жалезны крыж|Жалезныя крыжы]] ваярам [[Гітлерюгенд]]а{{sfn|Beevor|2002|p=251}}. У гэты ж дзень савецкая артылерыя здзейсніла першы абстрэл Берліна{{sfn|Beevor|2002|p=255}}. 23 красавіка брату Бормана Альберту ў складзе групы насельнікаў бункера фюрар загадаў пакінуць сховішча і вылецець у Оберзальцберг{{sfn|Joachimsthaler|1999|p=98}}. Раніцай 29 красавіка генералы {{нп3|Вільгельм Бургдорф|Бургдорф|en|Wilhelm Burgdorf}} і {{нп3|Ганс Крэбс, генерал|Крэбс|ru|Кребс, Ганс (генерал)}}, Гебельс і Борман падпісалі {{нп3|Палітычнае завяшчанне Гітлера|завяшчанне Гітлера|de|Politisches Testament Adolf Hitlers}}, у якім Марцін быў названы міністрам па справах партыі, дэ-факта яе генеральным сакратаром, і распарадчыкам маёмасці складальніка, грос-адмірал [[Карл Дзёніц|Дзёніц]] — рэйхспрэзідэнтам, Гебельс — [[рэйхсканцлер]]ам{{sfn|Joachimsthaler|1999|p=187}}. У ноч з 29 на 30 красавіка фюрар ажаніўся з [[Ева Браўн|Евай Браўн]]{{sfn|Lang|1979|p=391}}. Борман і Гебельс былі на вяселлі ў якасці сведак{{sfn|Beevor|2002|p=343}}.

30 красавіка пасля поўдня Гітлер і яго жонка здзейснілі {{нп3|Смерць Адольфа Гітлера|самагубства|en|Death of Adolf Hitler}}: фюрар застрэліўся, Браўн прыняла {{нп3|цыяніды|цыянід|ru|Цианиды}}{{sfn|Kershaw|2008|p=955}}{{sfn|MI5, ''Hitler's Last Days''}}. У адпаведнасці з указаннямі памерлага целы пары былі спаленыя ў двары Рэйхсканцылярыі. Пазней у той жа дзень Гебельс і яго жонка здзейснілі самагубства{{sfn|Joachimsthaler|1999|pp=286, 287}}. 2 мая войскі берлінскага гарнізона на чале з генералам {{нп3|Гельмут Вейдлінг|Вейдлінгам|ru|Вейдлинг, Гельмут}} безагаворачна капітулявалі{{sfn|Beevor|2002|p=386}}.

== Смерць ==

=== Сведчанні Артура Аксмана ===
1 мая каля 11 гадзін вечара Борман пакінуў Фюрарбункер, разам з урачом СС {{нп3|Людвіг Штумпфегер|Людвігам Штумпфегерам|en|Ludwig Stumpfegger}}, {{нп3|рэйхсюгендфюрар|рэйхсюгендфюрарам|en|Reichsjugendführer}} {{нп3|Артур Аксман|Артурам Аксманам|en|Artur Axmann}} і асабістым пілотам Гітлера {{нп3|Ганс Баўр|Гансам Баўрам|ru|Баур, Ганс}} склаўшы групу, што спрабавала прабіцца з савецкага акружэння{{sfn|Miller|2006|p=151}}. Пры рэйхсляйтары была копія завяшчання фюрара. Група пешшу дайшла да тунэля метро да {{нп3|Фрыдрыхштрасэ, станцыя|станцыі Фрыдрыхштрасэ|en|Berlin Friedrichstraße station}}, дзе раздзялілася{{sfn|Beevor|2002|pp=382–383}}{{sfn|McGovern|1968|p=397}}. Некалькі партыйных функцыянераў, у ліку якіх былі Штумпфегер і Борман, спрабавалі перасекчы раку [[Шпрэе]] па мосце, схаваўшыся за танкам «{{нп3|Тыгр II|Тыгр II|en|Tiger II}}», які быў абстраляны варожай артылерыяй і знішчаны, у выніку чаго рэйхсляйтар і ўрач СС былі параненыя. З трэцяй спробы ім у складзе групы ўцекачоў удалося перайсці мост{{sfn|Beevor|2002|pp=382–383}}. Борман, Штумпфегер і Аксман накіраваліся ўздоўж чыгуначных пуцей да {{нп3|Берлін-Цэнтральны|станцыі Лертэр|de|Berlin Hauptbahnhof}}, дзе рэйхсюгендфюрар адлучыўся ад астатніх. Натыкнуўшыся на савецкі патруль, ён павярнуў назад і на мосце ля стрэлкавага пераводу натыкнуўся на целы рэйхсляйтара і ўрача СС{{sfn|Le Tissier|2010|p=188}}{{sfn|Trevor-Roper|2002|p=193}}. Аксман не меў часу пераканацца ў прычыне смерці Бормана і Штумпфегера{{sfn|Beevor|2002|p=383}}. Паколькі цела Марціна спачатку так і не было знойдзена, доўгія гады яго лёс заставаўся пад пытаннем{{sfn|McGovern|1968|pp=158–159}}.

=== Нюрнбергскі працэс ===
У хаосе першых паваенных дзён паведамлялася пра выяўленне Бормана ў [[Аргенціна|Аргенціне]], [[Іспанія|Іспаніі]] і іншых краінах{{sfn|McGovern|1968|pp=172, 174}}. Яго жонка была памешчана пад назіранне на выпадак, калі ён звяжацца з ёй{{sfn|McGovern|1968|p=173}}. Шматгадовы шафёр рэйхсляйтара заявіў, што бачыў яго ў ліпені 1946 года ў Мюнхене{{sfn|McGovern|1968|p=177}}. У СМІ публікавалася інфармацыя пра прыцягненне Бормана да суду{{sfn|McGovern|1968|pp=167–168}}.

[[Нюрнбергскі працэс|Трыбунал у Нюрнбергу]] пачаўся 20 лістапада 1945 года. З-за нястачы доказаў гібелі абвінавачванага ён быў завочна{{sfn|McGovern|1968|p=169}} прысуджаны 15 кастрычніка 1946 года за падрыхтоўку вайны, ваенныя злачынствы і злачынствы супраць чалавечнасці да смяротнага пакарання праз павешанне з заўвагай, што ў выпадку з’яўлення доказаў невінаватасці рэйхсляйтара прысуд можа быць абскарджаны{{sfn|McGovern|1968|p=178}}. Адвакат абвінавачванага Фрыдрых Бергальд дарэмна спрабаваў пераканаць суддзяў у тым, што яго падабаронны мёртвы, а яго ўлада была не настолькі шырокая, але гэта Бергальду не ўдалося даказаць з-за таемнага характару дзеянняў Бормана{{sfn|McGovern|1968|p=177}}. Суд пастанавіў, што на ім ляжыць адказнасць за стварэнне і апублікаванне большай часткі нямецкага антысеміцкага заканадаўства{{sfn|Lang|1979|p=229}}.

=== Выяўленне рэшткаў ===
На працягу многіх гадоў распачыналіся бясплодныя спробы ўсталяваць месцазнаходжанне рэйхсляйтара, у тым ліку [[ЦРУ]] і ўрадам [[Федэратыўная Рэспубліка Германіі (1949—1990)|ФРГ]]{{sfn|Whiting|1996|pp=127}}. Апошні ў 1964 годзе прапанаваў узнагароду ў 100 000 [[Нямецкая марка|марак]] за інфармацыю, якая дапаможа знайсці Бормана{{sfn|Whiting|1996|p=144}}. Пра яго выяўленне працягвалі паступаць паведамленні з усяго свету{{sfn|Hamilton|1984|p=94}}{{sfn|Whiting|1996|pp=98–99, 101}}. У сваіх мемуарах кіраўнік [[Федэральная разведвальная служба Германіі|Федэральнай разведвальнай службы]] і былы афіцэр нацысцкай разведкі [[Райнгард Гелен]] сцвярджаў, што Марцін быў савецкім агентам і збег у Маскву{{sfn|Whiting|1996|pp=162–164}}. Паляўнічы за нацыстамі [[Сімон Візенталь]] меркаваў, што Борман хаваўся ў [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыцы]]{{sfn|Levy|2006|p=165}}. У 1971 годзе заходнегерманскі ўрад спыніў пошукі{{sfn|Whiting|1996|p=191}}.

У 1963 годзе былы паштовы працаўнік Альберт Крумнаў паведаміў паліцыі, што 8 мая 1945 года савецкімі салдатамі яму і яго калегам было загадана пахаваць два мужчынскія трупы, выяўленыя на чыгуначным мосце каля станцыі Лертэр. Адзін з загінулых быў апрануты ва ўніформу вермахта, іншы — толькі ў трусы{{sfn|Lang|1979|p=417}}. Адзін з калег Крумнава выявіў на распранутым целе разліковую кніжку на імя ўрача СС Людвіга Штумпфегера{{sfn|Whiting|1996|p=200}} і аддаў яе свайму начальніку, а той — ваенным Чырвонай арміі, якія неўзабаве знішчылі дакумент. Паводле слоў Крумнава, загінулыя былі пахаваныя ў брацкай магіле каля дома 63 па вуліцы Інвалідэнштрасэ{{sfn|Whiting|1996|pp=136–137}}.

Падчас раскопкаў, праведзеных па навядзенні Крумнава і Аксмана 20—21 ліпеня 1965 года, трупы так і не былі выяўленыя{{sfn|Lang|1979|pp=421–422}}. 7 снежня 1972 года падчас будаўнічых прац у 12 метрах ад паказанага раней месца былі знойдзены чалавечыя рэшткі{{sfn|Whiting|1996|pp=217–218}}, у сківіцах якіх выяўленыя шкляныя аскепкі, што дало нагоду выказаць дапушчэнне, што загінулыя скончылі з сабой, атруціўшыся цыяністым каліем{{sfn|Lang|1979|p=432}}. Запісы, якія па памяці зрабіў асабісты дантыст Гітлера доктар Блашке, дапамаглі апазнаць адныя з рэшткаў як тыя, што належалі Борману. Пашкоджанні ключыцы, што супалі з атрыманай пры аўтааварыі ў 1939 годзе траўмай, памер шкілета і форма чэрапа пацвердзілі гіпотэзу. Па росце было ўстаноўлена, што другое са знойдзеных цел з’яўлялася рэшткамі Штумпфегера{{sfn|Whiting|1996|pp=217–218}}. Накладанне чэрапаў на фатаграфіі дало поўнае супадзенне{{sfn|Lang|1979|p=432}}. У пачатку 1973 г. для пацверджання асоб загінулых была ажыццёўлена {{нп3|Аднаўленне твару па чэрапе|рэканструкцыя іх твараў|en|Forensic facial reconstruction}}, неўзабаве пасля чаго ўрад ФРГ абвясціў рэйхсляйтара памерлым. З-за магчымай патрэбы ў далейшых судова-медыцынскіх экспертызах у будучыні, сваякам нябожчыка не дазволілі крэміраваць труп{{sfn|Lang|1979|pp=410, 437}}.

Прыналежнасць выяўленых рэшткаў Борману была канчаткова даказана ў 1998 годзе пасля праведзенай на заказ нямецкага ўрада экспертызы ДНК, пасля чаго яны былі спаленыя і развеяныя над [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] 16 жніўня 1999 года{{sfn|Miller|2006|p=154}}.

== Ацэнка дзейнасці ==
Погляды на гістарычную ролю Бормана адрозніваюцца: Гебельс, паводле ўспамінаў Шпеера, ахарактарызаваў Марціна як «''дактрынёра з велізарнымі амбіцыямі''», сам аўтар зваў яго «''майстрам інтрыгі''»<ref name="Intrigues">{{harvnb|Speer|1971|loc=Intrigues}}</ref>, у той час, як яго біёграф Джэймс Мак-Говерн лічыў, што нельга адназначна сказаць, ці слепа ён выконваў загады Гітлера, ці меў уласныя мэты<ref name="Secretary" />: рэйхсміністр ваеннай прамысловасці пісаў, што дырэктывы шэфа Партыйнай канцылярыі не супярэчылі словам Гітлера. Ён шанаваў асабістага сакратара за дакладнасць<ref name="Intrigues" /> і стараннасць<ref name="Secretary" />, таму ўрэшце той і стаў незаменным для фюрара<ref name="Intrigues" />. На думку нямецкага гісторыка Германа Вайса, сучаснікі Бормана недаацэньвалі яго, аднак пасля смерці зрабілі з рэйхсляйтара ахвярнага казла, павесіўшы на яго злачынствы нацысцкага рэжыму<ref>{{кніга|аўтар=Hermann Weiß|загаловак=Biographisches Lexikon zum Dritten Reich|выдавецтва=S. Fischer Verlag|год=1998|старонкі=51|старонак=502|isbn=3-10-091052-4|мова=de}}</ref>.

== Асабістае жыццё ==
Паводле ўспамінаў Шпеера, рэйхсляйтар адрозніваўся грубасцю<ref name="Obersalzberg">{{harvnb|Speer|1971|loc=Obersalzberg}}</ref>, прамалінейнасцю{{sfn|Speer|1971|loc=A Day in the Chancellery}} і падлашчваўся да вышэйшых, але не дараваў падначаленым<ref name="Obersalzberg" />. Ён быў закрытым чалавекам<ref name="Secretary" />. Мак-Говерн выказаў дапушчэнне, што за доўгія гады супольнай працы служба Гітлеру стала справай жыцця Марціна, і пасля смерці фюрара рэйхсляйтар быў вельмі прыгнечаны{{sfn|McGovern|1968|loc=A Reminder}}. Шэф партыйнай канцылярыі меў моцнае здароўе, але часам скардзіўся на галаўныя болі<ref name="Secretary">{{harvnb|McGovern|1968|loc=Secretary of the Führer}}</ref>.

2 верасня 1929 года ажаніўся з 19-гадовай дачкой старшыні Найвышэйшага партыйнага суда НСДАП {{нп3|Вальтар Бух|Вальтара Буха|en|Walter Buch}} Гердай. У якасці сведак на вяселлі былі Гітлер і Гес. Фюрар быў частым госцем у доме Бухаў, дзе з ім і пазнаёміўся Борман{{sfn|Lang|1979|pp=52–53}}{{sfn|McGovern|1968|pp=20–21}}. У яго былі некалькі каханак, у тым ліку актрыса {{нп3|Маня Берэнс|Маня Берэнс|de|Manja Behrens}}{{sfn|Lang|1979|p=326}}.

У шлюбе нарадзіліся{{sfn|Miller|2006|p=154}}:
* {{нп3|Марцін Адольф Борман|Марцін Адольф|en|Martin Adolf Bormann}} (1930—2013){{sfn|Traueranzeigen: Martin Bormann}} — каталіцкі святар і місіянер, які працаваў у Афрыцы. Пазней выйшаў з сану і жаніўся{{sfn|Lang|1979|p=388}}. Быў названы ў гонар свайго хроснага бацькі Адольфа Гітлера{{sfn|McGovern|1968|p=189}};
* Ільза (1931—1958) — названа ў гонар сваёй хроснай маці {{нп3|Ільза Гес|Ільзы Гес|de|Ilse Heß}}{{sfn|Lang|1979|p=58}}. Пасля пералёту мужа апошняй у Вялікабрытанію была пераназвана ў Айке{{sfn|Lang|1979|p=187}};
* Ірмгард (нар. у 1933);
* Рудольф Герхард (нар. у 1934) — названы ў гонар свайго хроснага бацькі Рудольфа Геса, пасля пералёту якога ў Вялікабрытанію быў пераназваны ў Гельмута{{sfn|Lang|1979|p=187}};
* Генрых Гуга (нар. у 1936) — названы ў гонар свайго хроснага бацькі Генрыха Гімлера;
* Ева Ута (нар. у 1938);
* Герда (нар. у 1940);
* Фрыц Хартмут (нар. у 1942);
* Фолькер (1943—1946).
Пасля авіяналёту саюзнікаў на Оберзальцберг 25 красавіка 1945 года жонка Бормана разам з дзецьмі паехала ў Італію, дзе і сканала 25 красавіка 1946 года ад [[Карцынома|раку]] ў {{нп3|Горад Мерана|Мерана|ru|Мерано}}{{sfn|Lang|1979|pp=387–388}}. Дзеці Марціна перажылі вайну і выхоўваліся ў прытулках{{sfn|McGovern|1968|p=189}}.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{cite book | last = Beevor | first = Antony | authorlink = | title = Berlin: The Downfall 1945 | url = https://archive.org/details/berlindownfall190000beev_e9y1 | publisher = Viking-Penguin | location = New York | year = 2002 |isbn = 978-0-670-03041-5 }}
* {{cite book | last = Bullock | first = Alan | authorlink = | title = Hitler: A Study in Tyranny | year = 1999 | origyear = 1952 | publisher = Konecky & Konecky | location = New York | isbn = 978-1-56852-036-0 }}
* {{cite book | last = Evans | first = Richard J. | authorlink = | title = The Third Reich in Power | url = https://archive.org/details/thirdreichinpowe00evan | year = 2005 | publisher = Penguin Group | location = New York | isbn = 978-0-14-303790-3 }}
* {{cite book | last = Evans | first = Richard J. | title = The Third Reich at War | url = https://archive.org/details/thirdreichatwar00evan_0 | year = 2008 | publisher = Penguin Group | location = New York | isbn = 978-0-14-311671-4 }}
* {{cite book | last = Fest | first = Joachim C. | authorlink = | title = The Face of the Third Reich: Portraits of the Nazi Leadership | url = https://archive.org/details/faceofthirdrei00fest | year = 1970 | publisher = Pantheon | location = New York | isbn = 978-0-394-73407-1 }}
* {{cite book | last = Hamilton | first = Charles | title = Leaders & Personalities of the Third Reich, Vol. 1 | year = 1984 | publisher = R. James Bender Publishing | location = San Jose, CA | isbn = 0-912138-27-0 }}
* {{cite book | last = Joachimsthaler | first = Anton | others = Trans. Helmut Bögler | title = The Last Days of Hitler: The Legends, the Evidence, the Truth | url = https://archive.org/details/lastdaysofhitler0000joac_o3a8 | year = 1999 | origyear = 1995 | publisher = Brockhampton Press | location = London | isbn = 978-1-86019-902-8 }}
* {{cite book | last = Kershaw | first = Ian | authorlink = | year = 2008 | title = Hitler: A Biography | url = https://archive.org/details/hitlerbiography0000kers | publisher = W.W. Norton & Co | location = New York | isbn = 0-393-06757-2 }}
* {{cite book | last = Lang | first = Jochen von | title = The Secretary. Martin Bormann: The Man Who Manipulated Hitler | url = https://archive.org/details/secretarymartinb00lang | year = 1979 | publisher = Random House | location = New York | isbn = 978-0-394-50321-9 }}
* {{cite book | last = Le Tissier | first = Tony | year=2010 | title = Race for the Reichstag: The 1945 Battle for Berlin | publisher = Pen and Sword | location = Barnsley, South Yorkshire | origyear = 1999 | isbn = 978-1-84884-230-4 }}
* {{cite book | last = Levy | first = Alan | authorlink = | title = Nazi Hunter: The Wiesenthal File | edition = Revised 2002 | year = 2006 | origyear = 1993 | publisher = Constable & Robinson | location = London | isbn = 978-1-84119-607-7 }}
* {{cite book | last = Longerich | first = Peter | authorlink = | year = 2012 | title = Heinrich Himmler: A Life | url = https://archive.org/details/heinrichhimmler0000long | publisher = Oxford University Press | location = Oxford; New York | isbn = 978-0-19-959232-6 }}
* {{cite book | last = McGovern | first = James | title = Martin Bormann | year = 1968 | publisher = William Morrow & Company | location = New York | oclc = 441132 }}
* {{cite book | last = Miller | first = Michael | year = 2006 | title = Leaders of the SS and German Police, Vol. 1 | publisher = R. James Bender | location = San Jose, CA | isbn = 978-93-297-0037-2 }}
* {{cite book | last = Sereny | first = Gitta | authorlink = | origyear = 1995 | year = 1996 | title = Albert Speer: His Battle With Truth | url = https://archive.org/details/albertspeerhisba00sere | publisher = Vintage | location = New York | isbn = 978-0-679-76812-8 }}
* {{cite book | last = Shirer | first = William L. | authorlink = | title = The Rise and Fall of the Third Reich | url = https://archive.org/details/risefallthirdreich00shir | publisher = Simon & Schuster | location = New York | year = 1960 | isbn = 978-0-671-62420-0 }}
* {{cite book | last = Speer | first = Albert | authorlink =  | origyear = 1969 | year = 1971 | title = Inside the Third Reich | publisher = Avon | location = New York | isbn = 978-0-380-00071-5 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/isbn_0380000717 }}
* {{cite book | last = Trevor-Roper | first = Hugh | authorlink = | title = The Last Days of Hitler | url = https://archive.org/details/lastdaysofhitler0000trev_j2d4 | publisher = Pan Books | location = London | year = 2002 | origyear = 1947 | isbn = 978-0-330-49060-3 }}
* {{cite book | last = Whiting | first = Charles | authorlink = | title = The Hunt for Martin Bormann: The Truth | url = https://archive.org/details/huntformartinbor0000whit | year = 1996 | origyear = 1973 | publisher = Pen & Sword | location = London | isbn = 0-85052-527-6 }}

== Спасылкі ==
{{Commons|Martin Bormann}}
* {{cite web | title = Hitler's last days: Preparations for death | publisher = Security Service (MI5) | url = https://www.mi5.gov.uk/home/about-us/who-we-are/mi5-history/world-war-ii/hitlers-last-days.html | accessdate = 1 August 2014 | ref = MI5, ''Hitler's Last Days'' }}
* {{cite web |url=http://www.holocaustresearchproject.org/holoprelude/bormann.html |title=Martin Bormann: «The Brown Eminence» |publisher=Holocaust Education & Archive Research Team |accessdate=2016-04-22 |lang=en}}
* {{cite web | url = http://waz.trauer.de/Traueranzeige/Martin-Bormann | title = Traueranzeigen: Martin Bormann | date = 15 March 2013 | publisher = Westfälische Rundschau | language = German | accessdate = 1 July 2014 | ref = Traueranzeigen: Martin Bormann }}
* {{cite journal | last = Karacs | first = Imre | title = DNA test closes book on mystery of Martin Bormann | date = 4 May 1998 | journal = [[The Independent]] | publisher = Independent Print Limited | location = London | url = http://www.independent.co.uk/news/dna-test-closes-book-on-mystery-of-martin-bormann-1161449.html | accessdate = 26 July 2014 }}

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Нюрнбергскі працэс}}
{{Добры артыкул|Дзяржаўны дзеяч|Гісторыя}}

{{DEFAULTSORT:Борман Марцін}}
[[Катэгорыя:Нацызм]]
[[Катэгорыя:Постаці Германіі]]
[[Катэгорыя:Рэйхсляйтары]]
[[Катэгорыя:Члены НСДАП]]
[[Катэгорыя:Рэйхсміністры]]
[[Катэгорыя:Афіцэры СА]]
[[Катэгорыя:Афіцэры СС]]
[[Катэгорыя:Нацысцкія злачынцы]]