Прагляд зыходнага тэксту старонкі Паўночнаамерыканскі тэатр Сямігадовай вайны

{{Узброены канфлікт
| частка = [[Сямігадовая вайна]]
| канфлікт = Вайна з французамі і індзейцамі
| выява = French and indian war map.svg
| загаловак = Карта асноўных баявых дзеянняў
| дата = [[1754]] — [[1763]]
| месца = [[Паўночная Амерыка]]
| прычына = 
| змены = 
| вынік = Перамога Брытаніі, <br> [[Парыжскі мірны дагавор (1763)]]
| праціўнік1 = * {{Сцяг|Каралеўства Францыя}} [[Каралеўства Францыя]]
*• [[Выява:Royal Standard of King Louis XIV.svg|22px|border]] [[Новая Францыя]]
{{Пачатак утоенага блока
|Загаловак              = Індзейскія плямёны:
|Спасылка                 = right
|Выраўноўванне_загалоўка = left
}}
* [[Алганкіны (народ)|Алганкіны]]
* [[Вабанакская канфедэрацыя]]
* [[Гуроны]]
* [[Дэлавары]]
* [[Іну]]
* [[Аджыбвэ (народ)|Аджыбвэ]]
* [[Атава (племя)|Атава]]
* [[Патаватомі (племя)|Патаватомі]]
* [[Сем нацый Канады]]
* [[Чэрокі]] (1758—1761)
* [[Шаўні]]
{{Канец утоенага блока}}
| праціўнік2 = * {{сцяг Вялікабрытаніі (1606—1801)|22px}} [[Брытанская імперыя]]
*• [[Выява:Civil ensign of Great Britain (1707–1800).svg|22px]] [[Брытанская Амерыка]]
{{Пачатак утоенага блока
|Загаловак              = Індзейскія плямёны:
|Спасылка                 = right
|Выраўноўванне_загалоўка = left
}}
* [[Іракезы]]
* [[Гуроны]]
* [[Катоба (народ)|Катоба]]
* [[Мінга (народ)|Мінга]]
* [[Магікане]]
* [[Чэрокі]] (да 1758)
{{Канец утоенага блока}}
| камандзір1 = {{Сцяг|Каралеўства Францыя}} [[Луі-Жазеф дэ Манкальм]] †
| камандзір2 = {{Сцяг Вялікабрытаніі (1606-1801)}} [[Эдвард Брэдак]] †<br>
{{Сцяг Вялікабрытаніі (1606-1801)}} [[Джэймс Аберкромбі]]<br>
{{Сцяг Вялікабрытаніі (1606-1801)}} [[Джэфры Амхёрст]]<br>
{{Сцяг Вялікабрытаніі (1606-1801)}} [[Джэймс Вольф]] †
| сілы1 = каля 10&nbsp;000 рэгуляраў і 15&nbsp;000 апалчэнцаў{{sfn|Brumwell|2006|pp=24—25}}
| сілы2 = каля 15&nbsp;000 рэгуляраў{{sfn|Brumwell|2006|p=315}}<br>20&nbsp;000 каланіяльных войскаў<ref>{{кніга|аўтар=George D. Moller|загаловак=American Military Shoulder Arms, Volume I: Colonial and Revolutionary War Arms|месца=|выдавецтва=UNM Press|год=2011|старонкі=471|isbn=9780826349965}}</ref>
| страты1 = невядома
| страты2 = 1512 забіты<br>1500 паранена<br>10&nbsp;400 памерла ад хвароб<ref>{{кніга|аўтар=Clodfelter, M.|загаловак=Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015|месца=Jefferson, North Carolina|выдавецтва=McFarland|год=2017|старонкі=122|isbn=978-0786474707}}</ref>
}}
'''Паўночнаамерыканскі тэатр Сямігадовай вайны''', таксама вядомы як '''Вайна з французамі і індзейцамі''' ({{lang-en|French and Indian War}}) ці '''Вайна заваявання''' ({{lang-fr|Guerre de la Conquête}}) — чацвёрты і апошні ўзброены [[Франка-англійскія канфлікты ў Паўночнай Амерыцы|каланіяльны канфлікт у Паўночнай Амерыцы]] паміж [[Вялікабрытанія]]й і яе калоніямі, з аднаго боку, і [[Францыя]]й і саюзнымі ёй індзейскімі плямёнамі, з іншага, які з’яўляўся адмысловым тэатрам [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайны]] (1756—1763 гады).

Назва «Вайна з французамі і індзейцамі» звязана з двума галоўнымі праціўнікамі Брытаніі: войскамі [[Каралеўства Францыя|каралеўскай Францыі]] і некалькімі плямёнамі індзейцаў, якія былі саюзнікамі французаў. Гэта вайна завяршыла серыю каланіяльных войнаў паміж Англіяй і Францыяй, якія часам называюць другі [[Стогадовая вайна|Стогадовай вайной]]. Канфлікт разгарэўся з прычыны прэтэнзій англічан і французаў на тэрыторыі ў даліне ракі [[Агая (рака)|Агая]], якую ў той час ужо засялялі ад 3000 да 4000 амерыканскіх індзейцаў. Пачаўшыся напярэдадні Сямігадовай вайны і, у значнай ступені, справакаваўшы яе, вайна з французамі і індзейцамі завяршылася з яе заканчэннем паражэннем Францыі. У выніку Францыя пазбавілася ўсіх сваіх каланіяльных уладанняў у Амерыцы, якія зваліся [[Новая Францыя]]. Акрамя таго, Вялікабрытанія завалодала [[Фларыда]]й, якая да таго належала саюзнай Францыі [[Іспанская імперыя|Іспаніі]]. Французскія тэрыторыі на ўсход ад ракі [[Місісіпі (рака)|Місісіпі]] перайшлі да Англіі, а французская [[Луізіяна]] на захад ад Місісіпі была перададзена Іспаніі, каб кампенсаваць страту Фларыды.

У пачатку вайны колькасць пасяленцаў французскіх калоній налічвала каля 60 000 чалавек, брытанскіх — 2&nbsp;мільёны<ref>Gary Walton; History of the American Economy; page 27</ref>, таму французскі бок асабліва палягаўся на дапамогу абарыгенаў<ref>{{cite web|title = French and Indian War|url = https://www.americanhistoryusa.com/topic/french-and-indian-war/|accessdate = 2021-07-07|work = American History USA|language = en}}</ref>.

Праз два гады, у 1756 годзе, Вялікабрытанія абвясціла Францыі вайну, якая перарасла ў сусветную [[Сямігадовая вайна|Сямігадовую]]. У ЗША французская і індзейская вайна лічыцца асобным канфліктам, аднак у Еўропе яна разглядаецца як амерыканскі тэатр ваенных дзеянняў Сямігадовай вайны<ref>M. Brook Taylor, ''Canadian History: a Reader’s Guide: Volume 1: Beginnings to Confederation'' (1994) pp 39-48, 72-74</ref>.

Баявыя дзеянні адбываліся галоўным чынам па граніцы між Новай Францыяй і брытанскімі калоніямі, ад правінцыі [[Вірджынія (калонія)|Вірджыніі]] на поўдні да [[Ньюфаўндленд і Лабрадор|Ньюфаўндленду]] на поўначы. Прычынай паслужыла спрэчка за кантроль над зліццём рэк [[Алегені (рака)|Алегені]] і [[Манангахіла (рака)|Манангахіла]] і месцазнаходжанне французскага форту [[Форт Дзюкен|Дзюкен]] у гэтым месцы. У маі 1754 года вірджынскія апалчэнцы пад камандаваннем 22-гадовага [[Джордж Вашынгтон|Джорджа Вашынгтона]] пачалі вайну, зладзіўшы засаду французскаму патрулю<ref>{{кніга |прозвішча = Peyser |назва = Jacques Legardeur de Saint-Pierre: Officer, Gentleman, Entrepreneur |выдавецтва = Michigan State University Press |старонкі = 221 }}</ref>.

У 1755 у брытанскія калоніі прыбыў новы камандзёр генерал [[Эдуард Брэдак]], які закамандаваў наступ у чатырох кірунках. [[Экспедыцыя Брэдака|Яго план]] скончыўся катастрафічна; у [[Бітва на Манангахіле|бітве на Манангахіле]] 9 ліпеня 1755 года ён зведаў цяжкую паражэнне, быў цяжкі паранены і пазней сканаў. Не мелі поспеху дзеянні брытанцаў і на граніцах [[Пенсільванія (правінцыя)|Пенсільваніі]] і [[Нью-Ёрк (правінцыя)|Нью-Ёрку]] (1755—1757). У 1755 брытанскія войскі [[Бітва за Форт Басэжур|захапілі Форт Басэжур]] на граніцы [[Новая Шатландыя|Новай Шатландыі]] і [[Акадыя|Акадыі]] і [[Дэпартацыя акадыйцаў|дэпартавалі ўсіх акадыйцаў]] (1755—1764).

Некалькі катастрафічных кампаній 1757 года ў Новай Шатландыі скончыліся падзеннем брытанскага каланіяльнага ўрада, прычым пасля [[Аблога форту Уільяма Генры|аблогі форту Уільяма Генры]] індзейцы закатавалі і выразалі захопленых каланістаў. За кіраваннем [[Уільям Піт (старэйшы)|Уільяма Піта]] брытанская ваенная прысутнасць у калоніях значна пасілілася, а ў той жа час Францыя з неахвотай выпраўляла вялікія канвоі на дапамогу абмежаванаму кантынгенту ў Новай Францыі, аддаючы перавагу фронту вайну супраць [[Прусія|Прусіі]] і яе саюзнікаў у Еўропе. Канфлікт у Агая скончыўся ў 1758 годзе брытанска-амерыканскай перамогай. У 1758—1760 брытанскія ваенныя здзейснілі кампанію па заваяванні [[Канада (Новая Францыя)|Французскай Канады]], захапілі тэрыторыі прылеглых калоній і ўрэшце рэшт [[Бітва на Абрагамавых раўнінах|авалодалі горадам Квебекам]] (1759). У наступным годзе брытанцам [[Манрэальская кампанія|капітуляваў Манрэаль]], і Францыя саступіла Канаду паводле [[Парыжскі мірны дагавор (1763)|Парыжскага дагавора]].

Францыя таксама страціла на карысці Вялікабрытаніі тэрыторыі на ўсход ад ракі Місісіпі, а [[Французская Луізіяна]] на захад ад Місісіпі перайшла да Іспаніі наўзамен за страту іспанцамі [[іспанская Фларыда|Фларыды]] (якую Іспанія аддала Брытаніі за вяртанне [[Гавана|Гаваны]]). Французская каланіяльная прысутнасць на поўнач ад Карыб захавалася толькі на астравох [[Сен-П'ер і Мікелон]], што зацвердзіла брытанскае панаванне ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]].

== Адлюстраванне ў культуры ==
=== У літаратуры ===
* Раманы [[Джэймс Фенімар Купер|Джэймса Фенімара Купера]]:
** «[[Апошні з магіканаў]]» (1826)
** «[[Следапыт (раман)|Следапыт]]» (1840)
* «{{нп5|Вірджынцы (раман)|Вірджынцы|en|The Virginians|}}» — раман [[Уільям Мейкпіс Тэкерэй|Уільяма Тэкерэя]] (1859)
* {{нп5|На палях Аўраама|«На палях Аўраама»|en|The Plains of Abraham}} — раман [[Джэймс Олівер Кервуд|Джэймса Олівера Кервуда]] (1928)
* «На трынаццаці ветрах» — серыя раманаў [[Жульета Бенцоні|Жульеты Бенцоні]] (1992—1994)

=== У кіно ===
* {{нп5|Апошні з магіканаў (фільм, 1936)|«Апошні з магіканаў»|en|The Last of the Mohicans (1936 film)}} — рэжысёр {{нп5|Сайц, Джордж Бракет|Дж. Б. Сайц||George B. Seitz}} (ЗША, 1936).
* {{нп5|Паўночна-Заходні праход (фільм)|«Паўночна-Заходні праход»|en|Northwest Passage (film)}} — рэжысёр [[Кінг Відар]] (ЗША, 1940).
* {{нп5|Форт Ці (фільм)|«Форт Ці»|en|Fort Ti}} — рэжысёр [[Уільям Касл]] (ЗША, 1953).
* {{нп5|Апошні з магіканаў (фільм, 1965)|«Апошні з магіканаў»|en|Fall of the Mohicans}} — рэжысёр Матэа Кана (Іспанія-Італія, 1965).
* {{нп5|Апошні з магіканаў (фільм, 1968)|«Апошні з магіканаў»|en|The Last of the Mohicans (1968 film)}} — рэжысёры [[Жан Дрэвіль]], [[Серджыу Нікалаеску]] (Румынія-Францыя, 1968).
* «[[Следапыт (фільм, 1987)|Следапыт]]» — рэжысёр [[Павел Рыгоравіч Любімаў|Павел Любімаў]] (СССР, 1987).
* «[[Апошні з магіканаў (фільм, 1992)|Апошні з магіканаў]]» — рэжысёр [[Майкл Ман]] (ЗША, 1992).
* {{нп5|Следапыт (фільм, 1996)|«Следапыт»|en|The Pathfinder (1996 film)}} — рэжысёр {{нп3|Дональд Шэбіб||en|Donald Shebib}} (Канада, 1996).
* «[[Маргерыт Валан (серыял)|Маргерыт Валан]]» (серыял) — рэжысёр Шарль Бінамэ (Канада, 1996).
* «[[Новая Францыя (фільм)|Новая Францыя]]» — рэжысёр Жан Баўдэн (Канада-Францыя, 2004).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{кніга|аўтар=Anderson F. |загаловак=Crucible of War: The Seven Years' War and the Fate of Empire in British North America, 1754–1766 |месца=N. Y.|выдавецтва=Alfred A. Knopf |год=2000 |allpages=912 |isbn=978-0-375-40642-3 |ref=Anderson}}
* {{кніга|аўтар=Anderson F. |загаловак=[https://archive.org/details/warthatmadeameri00ande The war that made America]|месца=N. Y.|выдавецтва=[[Viking Press|Viking]]|год=2006|allpages=342 |isbn=06-700-3454-1 |ref=Anderson}}
* {{кніга|аўтар=Borneman W. R.|загаловак=[https://archive.org/details/frenchindianward0000born_k1w2/page/n9/mode/2up The French and Indian War: deciding the fate of North America]|месца=N. Y.|выдавецтва=[[HarperCollins Publishers]]|год=2006 |allpages=400 |isbn=978-0-060-76184-4|мова=en |ref=Borneman}}
* {{кніга|аўтар=Brumwell S.|загаловак=[https://archive.org/details/redcoatsbritishs0000brum/page/28/mode/2up Redcoats: the British soldier and war in the Americas, 1755—1763]|месца=Cambridge; New York|выдавецтва=[[Cambridge University Press]]|год=2006 |allpages=354 |isbn=978-0-521-67538-3|мова=en |ref=Brumwell}}
* {{кніга|аўтар=Calloway C. G.|загаловак=[https://archive.org/details/scratchofpen17630000call_w6j3 The scratch of a pen: 1763 and the transformation of North America]|месца=Oxford, England; New York, NY |выдавецтва=[[Oxford University Press]]|год=2006 |allpages=250 |isbn=978-0-195-33127-1|мова=en |ref=Calloway}}
* {{кніга|аўтар=[[Рон Чэрнау|Chernow R.]]|загаловак=Washington: A Life|спасылка=https://archive.org/details/washingtonlife00cher_0|месца=New York|выдавецтва=[[Penguin Books|Penguin Press]]|год=2010|allpages=945|isbn=978-1-59420-266-7|ref=Chernow}}
* {{кніга|аўтар=Ferling J.|загаловак=A Leap in the Dark |спасылка=https://archive.org/details/leapindark00ferl|подзаголовок=The Struggle to Create the American Republic|месца=N. Y.|выдавецтва=Oxford University Press |год=2003|allpages=576|isbn=978-0-195-18418-1|ref=Ferling}}
* {{кніга|аўтар=[[Джон Фортэск'ю (гісторык)|Fortescue J. W.]]|загаловак=[https://archive.org/details/historyofbritisharm02fort/page/n7/mode/2up A history of the British army]|месца=L.|выдавецтва=[[Macmillan Publishers|Macmillan]]|год=1899|allpages=629|isbn= |ref=Fortescue}}
* {{кніга|аўтар=Fowler W. M.|загаловак=[https://archive.org/details/empiresatwarfren00fowl/page/n11/mode/2up Empires at war]|месца=N. Y.|выдавецтва=Walker & Company|год=2005|allpages=374|isbn=08-027-1411-0 |ref=Fowler}}
* {{кніга|аўтар=[[Дуглас Саўтхол Фрымен|Freeman D. S.]]|загаловак=George Washington: A Biography (Volume 1)|спасылка=https://archive.org/details/georgewashington0001free_f8s0|месца=N. Y.|выдавецтва=[[Charles Scribner's Sons]]|год=1948|allpages=592|isbn= |ref=Freeman1}}
* {{кніга|аўтар=Hillstrom L. C.|загаловак=[https://archive.org/details/frenchindianwar0000hill/page/8/mode/2up French and Indian War]|месца=Detroit|выдавецтва={{iw|Gale (издательство)|UXL|en|Gale (publisher)}}|год=2003|allpages=248 |isbn=07-876-6560-6|ref=Hillstrom}}
* {{кніга|аўтар=Kingsford W.|загаловак=[https://archive.org/details/bub_gb_0clYAAAAMAAJ_2/page/n13/mode/2up The History of Canada Canada under French rule]|месца= |выдавецтва=Roswell & Hutchinson|год=1890|старонак=613|isbn=|ref=Kingsford}}
* {{кніга|аўтар=Lengel E.|загаловак=General George Washington: a military life|спасылка=https://archive.org/details/generalgeorgewas00leng|месца=New York|выдавецтва=Random House Trade Paperbacks|год=2005|isbn=9781400060818|ref=Lengel}}
* {{кніга|аўтар=Nester W. R.|загаловак=The French and Indian War and the Conquest of New France|месца=Norman|выдавецтва=[[University of Oklahoma Press]]|год=2014|allpages=516 |isbn=978-0-806-14573-0|ref=Nester}}
* {{кніга|аўтар=Parkman F.|загаловак=[https://archive.org/details/montcalmwolfefre0000park_o1x4 Montcalm and Wolfe: the French and Indian War]|месца=N. Y.|выдавецтва=[[Da Capo Press]]|год=2001|allpages=674|isbn=03-068-1077-8|ref=Parkman}}
* {{кніга|аўтар=Parkman F.|загаловак=[https://archive.org/details/montcalmwolfefre0000park_o1x4 France and England in North America. Pt. 1: a series of historical narratives]|месца=Boston|выдавецтва=Little, Brown and Co.|год=1890|allpages=537|isbn=|ref=Parkman}}
* {{кніга|аўтар=Preston D. L. |загаловак=The Battle of the Monongahela and the Road to Revolution |месца=N. Y.|выдавецтва=Oxford University Press |год=2015 |allpages=480 |isbn=978-0-199-84532-3 |ref=Preston |мова=en }}
* {{кніга|аўтар=Ward M. C. |загаловак=Breaking The Backcountry: Seven Years War In Virginia And Pennsylvania 1754-1765|месца=Pittsburgh, PA|выдавецтва=[[University of Pittsburgh Press]]|год=2003|allpages=360 |isbn=978-0-822-97273-0|ref=Ward |мова=en }}

=== Артыкулы ===
* {{артыкул |аўтар=Oaks R. F. |загаловак=The Impact of British Western Policy on the Coming of the American Revolution in Pennsylvania |спасылка=|мова=en |выданне=The Pennsylvania Magazine of History and Biography |тып= |месца=Philadelphia|выдавецтва=[[University of Pennsylvania Press]]|год=1977 |том=101|выпуск=2|старонкі=171—189|issn=0031-4587|doi=|jstor=20091146|ref=Oaks}}

== Спасылкі ==
{{навігацыя}}
* {{cite web|author= |date=|url=https://history.state.gov/milestones/1750-1775/french-indian-war|title=French and Indian War/Seven Years’ War, 1754–63|publisher=Office of the Historian, Foreign Service Institute, United States Department of State|accessdate=2022-09-08|lang=en}}
* {{cite web|author=William John Eccles |date=|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/seven-years-war|title=Seven Years' War|publisher=The Canadian Encyclopedia|accessdate=2022-09-08|lang=en}}
* {{cite web|author=John Kennedy Lacock|date=|url=https://www.gutenberg.org/files/44648/44648-h/44648-h.htm|title=Braddock Road|publisher=Project Gutenberg|accessdate=2019-12-18|lang=en}}

{{Сямігадовая вайна}}

[[Катэгорыя:Паўночнаамерыканскі тэатр Сямігадовай вайны| ]]
[[Катэгорыя:Індзейскія войны]]
[[Катэгорыя:Сямігадовая вайна]]
[[Катэгорыя:Войны Вялікабрытаніі]]
[[Катэгорыя:Войны Францыі]]
[[Катэгорыя:Каланіялізм]]
[[Катэгорыя:Войны XVIII стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Каланіяльныя войны]]