Рэферэндум па самавызначэнні Усходняга Тымора

30 жніўня 1999 года ў Усходнім Тыморы пад эгідай ААН адбыўся рэферэндум, падчас якога за незалежнасць ад Інданезіі выказаліся 78,5 % жыхароў гэтай тэрыторыі. Галасаванне суправаджалася воплескам гвалту. У выніку ва Усходні Тымор быў уведзены міратворчы кантынгент ААН, які змог усталяваць у краіне некаторае падабенства законнасці і парадку. Па выніках рэферэндуму Інданезія прызнала незалежнасць Усходняга Тымора. 30 кастрычніка 1999 года апошнія інданэзійскія войскі сышлі з краіны.

23 лютага 2000 года ў краіне была заснавана Часовая адміністрацыя ААН (ЧАААНУТ) спачатку на тэрмін тры месяцы, па заканчэнні якого яе мандат быў падоўжаны. Мэтамі пераходнага перыяду з’яўляліся: садзейнічанне арганізацыі нацыянальных дзяржаўных структур, адміністрацыйнай і судовай сістэм, падрыхтоўка да выбараў органаў самакіравання. ЧАААНУТ кіравала краінай да 2002 года.

20 мая 2002 года Усходні Тымор афіцыйна быў абвешчаны суверэннай дзяржавай.

Перадумовы

Бюлетэнь рэферэндуму ва Усходнім Тыморы 1999 года

Незалежнасць Тымора або яго рэгіянальная аўтаномія былі немагчымыя падчас Новага парадку Сухарта. Нягледзячы на тое, што інданэзійскае грамадскае меркаванне ў 1990-я гады паказвала разуменне становішча ў Тыморы, сярод інданезійцаў было шырока распаўсюджана асцярога, што незалежны Усходні Тымор можа дэстабілізаваць адзінства ўсёй Інданезіі[1]. Азіяцкі фінансавы крызіс аднак прывёў да вялікіх пераменаў у Інданезіі і стаў прычынай адстаўкі Сухарта ў траўні 1998 года, скончыўшы яго 32-гадовае праўленне[2]. Прабова, які знаходзіўся ў той час ужо ў кіраванні Інданэзійскага стратэгічнага рэзерву, адправіўся ў выгнанне ў Іарданію, а ваенныя аперацыі ва Усходнім Тыморы каштавалі разорившемуся индонезийскому ўраду мільён даляраў у дзень[3]. Наступная «рэфармацыя» (індан. Reformasi) стала пераходным перыядам палітычнай адкрытасці, уключаючы раней нечуваныя дэбаты па інданезійскім адносінах з Усходнім Ціморам.

Інданезія і Партугалія 5 траўня абвясцілі аб тым, што дасягнута пагадненне аб правядзенні рэферэндуму, у якім жыхары Усходняга Тымора змогуць выбраць паміж аўтаноміяй ці незалежнасцю. Галасаванне пад кіраваннем місіі ААН у Ўсходнім Тыморы (МААНУТ) павінна было быць праведзена 8 жніўня, але было адкладзена да 30-га. Інданезія таксама ўзяла на сябе адказнасць за бяспеку, што выклікала непакой ў Усходнім Тыморы; аднак многія назіральнікі лічылі, што ў адваротным выпадку Інданезія забараніла б замежным міратворцам знаходзіцца ў Тыморы падчас галасавання.

Ход галасавання

30 жніўня 1999 года пры пасярэдніцтве спецыяльнай місіі ААН (UNAMET) ва Усходнім Тыморы прайшоў рэферэндум. Кожны з 200 выбарчых участкаў узмоцнена ахоўваўся паліцэйскімі сіламі ААН і Інданезіі, на іх былі дапушчаныя дзясяткі міжнародных назіральнікаў. Напярэдадні рэферэндуму практычна на ўсёй тэрыторыі Усходняга Тымора праходзілі крывавыя сутычкі паміж прыхільнікамі статус-кво і сепаратыстамі.

Нягледзячы на ўсе асцярогі, рэферэндум прайшоў без сур’ёзных інцыдэнтаў. Па заяве прадстаўнікоў UNAMET, у рэферэндуме прынялі ўдзел больш за 90 % зарэгістраваных выбаршчыкаў, 78,5 % з якіх выказаліся за незалежнасьць ад Інданэзіі.

Наступствы

Узброеная міліцыя «Аітарак», якая падтрымлівае Інданэзію, зладзіла стральбу ў штаб-кватэры Місіі ААН (там схаваліся некалькі сотняў мясцовых жыхароў і замежныя журналісты) 1 верасня, ад распачатага пажару пацярпелі таксама два суседніх будынка. Прыхільнікі ўрада Інданезіі занялі цэнтр Дили да поўдня. Усяго ў беспарадках загінуў як мінімум адзін чалавек.

Стральба ішла і ў іншых гарадах Усходняга Тымора. У Айнара загінула 8 чалавек. Да вечара сепаратысты на ўсёй тэрыторыі Ўсходняга Тымора пачалі ўзбройвацца нажамі, мачэтэ, металічнымі прутамі.

Сумарная колькасць ахвяр хваляванняў 1-2 верасня складае каля 30 чалавек забітымі, беспарадкі прывялі да з’яўлення некалькіх тысяч бежанцаў. Інданезійскі генерал Виранта пацвердзіў пастаўкі зброі супернікам сепаратыстаў, але сцвярджаў, што яны тут жа скончыліся.

У выніку рэферэндум замест мірнага вырашэння пытання аб статусе Усходняга Тымору прывёў да разні і пагромаў.

Літаратура

• Friend T. Indonesian Destinies. — Harvard University Press, 2003. — ISBN 0-674-01137-6.
• Nevins J. A Not-So-Distant Horror: Mass Violence in East Timor. — New York: Cornell University Press, 2005. — ISBN 0-8014-8984-9.
• Schwarz A. A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. — Westview Press, 1994. — ISBN 1-86373-635-2.