Прагляд зыходнага тэксту старонкі Старажытнаэпірскае царства

{{Гістарычная дзяржава
 |назва            = Эпірскае царства
 |карта               = Pyrrhic War Italy en.svg
 |s1                  = Рымская рэспубліка
 |flag_s1             = Spqrstone.jpg
 |утворана          = V стагоддзе да н.э.
 |ліквідавана       = 168 да н.э.
 |форма кіравання     = манархія
|статус         = 
|сцяг           =
|апісанне_сцяга = 
|герб           =
|апісанне_герба = 
|сталіца        = [[Пасарон]] <br /><small>([[330 да н.э.|330]] - [[295 да н.э.]])</small><br />[[Амбракія]] <br /><small>([[295 да н.э.|295]] - [[224 да н.э.]])</small><br />[[Фаэніс]] <br /><small>([[224 да н.э.|224]] - [[167 да н.э.]])</small>
|гарады                   =
|мова                     = [[Дарыйскі дыялект старажытнагрэчаскай мовы|Паўночна-заходні дыялект старажытнагрэчаскай мовы]]
|валюта                   =
|плошча                  = 
|насельніцтва                = 
|форма_кіравання          = [[Манархія]]
|дынастыя                 = [[Эакіды]]
|тытул_кіраўнікоў         = [[Цар]]
|рэлігія                  = [[Старажытнагрэчаская рэлігія|Старажытнагрэчаская]]
|Этап1                    = Заснавана
|Дата1                    =
|Год1                     = [[330 да н.э.]]
|Этап2                    = Войны Піра ў Італіі
|Дата2                    =
|Год2                     = [[280 да н.э.|280]] - [[275 да н.э.]]
|Этап3                    = Спыненне манархіі
|Дата3                    =
|Год3                     = [[231 да н.э.]]
|заўв                     = 
|Этап4                    = Заваяванне [[Рымская рэспубліка|Рымскай рэспублікай]] падчас [[Трэцяя Македонская вайна|Трэцяй македонскай вайны]]
|Дата4                    =
|Год4                     = [[167 да н.э.]]
}}

'''Эпір''' ({{lang-el|Ἤπειρος}}) — [[Старажытная Грэцыя|старажытнагрэчаская]] дзяржава, размешчаная ў [[Эпір|аднайменным]] [[Балканскі паўвостраў|балканскім]] геаграфічным рэгіёне. Радзіма эпіротаў межавала на поўдні з [[Эталійскі саюз|Эталійскім саюзам]], на ўсходзе — з [[Фесалія]]й і [[Старажытная Македонія|Македоніяй]], а на захадзе — з [[Ілірыя|ілірыйцамі]]. На кароткі перыяд
([[280 да н.э.|280]] — [[275 да н.э.|275 гады да н.э.]]) цар эпірскі [[Пір (цар эпірскі)|Пір]] зрабіў сваю радзіму наймацнейшай дзяржавай грэчаскага свету і змагаўся на роўных з [[Рымская рэспубліка|Рымскай рэспублікай]] на яе тэрыторыі.

== Гісторыя ==
=== Перадгісторыя ===
Першыя паселішчы ў Эпіры з'явіліся ў эпоху [[неаліт]]у, мясцовае насельніцтва займалася [[рыбалоўства]]м, [[паляванне]]м і [[жывёлагадоўля]]й<ref name=Britannica>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/190156/Epirus|title=Epirus|work=Encyclopedia Britannica|access-date=15 January 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/69TL3Dcf9?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/190156/Epirus|archive-date=27 ліпеня 2012|url-status=live}}</ref>. Яны хавалі сваіх правадыроў у [[курган]]ах, падобных да [[Мікены|мікенскіх]] пахаванняў<ref name=Britannica/>.

[[Дарыйцы]] ўварваліся ў Грэцыю з боку Македоніі і Эпіра ў канцы [[2-е тысячагоддзе да н.э.|2-га тысячагоддзя да н.э.]] ([[1100 да н.э.|1100]] — [[1000 да н.э.|1000 гады да н.э.]]), але прычыны іх міграцыі не зразумелыя. Карэннае насельніцтва рэгіёна бегла ў мацерыковую Грэцыю, і пасля гэтага на тэрыторыі Эпіра з'явіліся тры моўныя групы. [[Хаанійцы]] жылі ў паўночна-заходнім Эпіры, [[малосы]] — у цэнтры, а [[феспартыянцы]] на поўдні<ref name=CAH>{{harvnb|Boardman|Hammond|1982|p=284}}.</ref>.

=== Малоскі перыяд (470—330 г. да н.э.) ===
Малоская дынастыя Эакідаў з [[370 да н.э.|370 гады да н.э.]] пачала пашыраць свае ўладанні за кошт суседніх плямёнаў. Іх саюзнікам было Македонскае царства, якое дапамагала змагацца з набегамі ілірыйцаў<ref>{{harvnb|Roisman|Worthington|2010|loc=Chapter 1: Edward M. Anson, "Why Study Ancient Macedonia and What this ''Companion'' is About", p. 5}}.</ref>, і ў [[359 да н.э.|359 годзе да н.э.]] малоская прынцэса [[Алімпіяда Эпірская|Алімпіяда]] стала жонкай цара [[Філіп II Македонскі|Філіпа II Македонскага]]. Пасля таго, як Філіп II выгнаў яе дзядзьку [[Арыб]]а, новым царом эпірскім стаў яе брат [[Аляксандр I (цар эпірскі)|Аляксандр]], які атрымаў тытул ''Цар эпірскі''<ref>{{harvnb|Lewis|Boardman|1994|p=438}}.</ref>.

У [[334 да н.э.|334 годзе да н.э.]] [[Аляксандр Македонскі]] ўварваўся ў Азію, а яго дзядзька — у Паўднёвую Італію. Там ён выступіў на баку грэчаскіх калоній у іх барацьбе з італійскімі плямёнамі і [[Рымская рэспубліка|Рымскай рэспублікай]]. Нягледзячы на першапачатковыя поспехі, Аляксандр быў забіты ў бітве ў [[331 да н.э.|331 годзе да н.э.]]<ref>{{harvnb|Lewis|Boardman|1994|p=441}}; {{harvnb|Walbank|1989|p=457}}.</ref>.

=== Эпірскае царства (330—231 г да н.э.) ===
У 330 годзе загінуў [[Аляксандр I (цар эпірскі)|Аляксандр Малоскі]], і паняцце «Эпір» упершыню з'явілася ў грэчаскіх крыніцах. Таксама чаканка манет трох асноўных плямёнаў Эпіра змянілася на адзіную манету з легендай ''Эпіроты''.<ref>{{harvnb|Lewis|Boardman|1994|p=442}}.</ref> Пасля гібелі Аляксандра, прастол атрымаў у спадчыну [[Эакід]], але ён быў зрынуты ў 313 годзе да н.э..

Яго сын [[Пір (цар эпірскі)|Пір]] заняў прастол толькі ў 295 годзе. Быўшы адораным вайскаводам, ён аказаў ваенную падтрымку грэчаскаму насельніцтву Тарэнта. У бітвах пры [[Бітва пры Гераклеі|Гераклеі]] і [[Бітва пры Аўскуле, 279 да н.э.|Аўскуле]] яго войскі разграмілі рымлян, але і самі панеслі сур'ёзныя страты, чым спарадзілі паняцце [[Пірава перамога]].<ref>{{harvnb|Walbank|1989|pp=462–479}}.</ref>

У 277 годзе Пір захапіў карфагенскую крэпасць Эрыкс на Сіцыліі, але сваёй неабдуманай палітыкай зрабіў астраўлянін уласнымі ворагамі. Неўзабаве ён пакінуў востраў, і вярнуўся ў Паўднёвую Італію.<ref>{{harvnb|Walbank|1989|pp=477–480}}.</ref>

У [[Бітва пры Беневенце, 275 да н.э.|бітве пры Беневенце]] (275 г. да н.э.) Пір быў разбіты рымлянамі, і вырашыў вярнуцца дамоў, тым самым страціўшы тут свае былыя заваяванні.<ref>{{harvnb|Walbank|1989|p=468}}.</ref>

=== Эпірскі саюз (231—167 г. да н.э) ===
[[Выява:Epirus234bc.jpg|thumb|right|220px|Манета Эпірскай лігі, на якой намаляваны Зеўс (злева) і маланка са словам «ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ» — Эпіроты (справа).]]

У 233 годзе да н.э. была забіта апошняя прадстаўніца дынастыі [[Пірыды|Пірыдаў]] — царыца [[Дэідамія Эпірская|Дэідамія]]. Пасля гэтага мясцовае насельніцтва вырашыла арганізаваць федэратыўную рэспубліку. Але ўладанні новай дзяржавы значна скараціліся: на захадзе [[Акарнанія]] абвясціла незалежнасць, а [[Этолія|эталійцы]] занялі Амфілохію, Амбрасію і астатнія землі на поўнач ад [[Арцкі заліў|Арцкага заліва]]. Прычынамі гібелі дынастыі эпірскіх цароў маглі стаць непапулярны саюз з Македоніяй, а таксама тэндэнцыі ў мясцовым грамадстве.<ref name="CAH: The Hellenistic World: 452">{{harvnb|Walbank|1984|p=452}}.</ref> Тым не менш, Эпір заставаўся сур'ёзным іграком у Грэцыі.<ref name="CAH: The Hellenistic World: 452"/>

У далейшым дзяржава стала ахвярай экспансіі Рымскай рэспублікі, якая паралельна змагалася з Македоніяй. Эпірскі саюз прытрымліваўся нейтралітэту ў дзвюх першых войнах, але ў [[Трэцяя Македонская вайна|трэцяй]] (171—168 да н.э.) падтрымаў [[Персей Македонскі|Персея Македонскага]]. Па выніках мірнага дагавора, 150 000 эпіротаў сталі рабамі Рыма.<ref name="Britannica"/>

== Сацыяльная структура ==
[[Выява:Map of Archaic Greece (English).jpg|thumb|left|200px|Палітычная структура грэчаскага свету (8-5 стагоддзя да н.э.).]]
У антычную эру Эпір і Грэцыю засялілі элінскія плямёны<ref>{{harvnb|Borza|1992|p=62}}; {{harvnb|Minahan|2002|p=578}}.</ref>, але Эпіроты пражывалі ў маленькіх вёсках, чым моцна адрозніваліся ад сваіх паўднёвых суседзяў, якія стварылі [[Горад-дзяржава|гарады-дзяржавы]]. Іх край ляжаў у на мяжы грэчаскага свету, і наяўнасць па суседстве ілірыйскіх плямёнаў не спрыялі мірнаму жыццю Эпіра. У той жа час, рэгіён меў важны рэлігійны статус дзякуючы храму і аракулу Дадона, які саступаў толькі [[Дэльфійскі аракул|Дэльфам]].<ref>{{harvnb|Hammond|1967}}.</ref>

== Культура ==
[[Эпіроты]] размаўлялі на [[Дарыйскі дыялект старажытнагрэчаскай мовы|паўночна-заходнім дыялекце]] старажытнагрэчаскай мовы, якія адрозніваўся ад дарыйскага дыялекту грэчаскіх калоній Іанічных астравоў а таксама насілі галоўным чынам грэчаскія імёны. Грэчаскія пісьменнікі негатыўна адклікаліся пра гэтых суседзяў. Афінскі гісторык [[Фукідыд]] назваў іх «[[варвар]]амі» у сваёй працы ''Гісторыя Пелапанескай вайны'',<ref>Thucydides. ''The History of the Peloponnesian War'', [http://classics.mit.edu/Thucydides/pelopwar.mb.txt 1.8] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110805021537/http://classics.mit.edu/Thucydides/pelopwar.mb.txt |date=5 жніўня 2011 }}.</ref>, як і [[Страбон]] у сваёй ''Геаграфіі''.<ref>Strabo. ''Geography'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/7G*.html 7.7.1].</ref> Аднак [[Дзіянісій Галікарнаскі]],<ref>Dionysius of Halicarnassus. ''Roman Antiquities'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dionysius_of_Halicarnassus/20*.html 20.10 (19.11)].</ref> [[Паўсаній (географ)|Паўсаній]],<ref>Pausanias. ''Description of Greece'', [http://www.theoi.com/Text/Pausanias1A.html 1.11.7-1.12.2].</ref> і [[Флавій Еўтропій]]<ref>Eutropius. ''Abridgment of Roman History'' (Historiae Romanae Breviarium), [http://www.tertullian.org/fathers/eutropius_breviarium_2_text.htm 2.11.13].</ref> лічылі іх грэкамі.

[[Плутарх]] згадвае пра тое, што грэчаскі гeрой Ахілес «меў статус бажаства ў Эпіры, і тут яго звалі Аспетас».<ref>{{harvnb|Cameron|2004|p=141}}.</ref>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
{{refbegin|2}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Эпир}}
* {{cite book|last1=Boardman|first1=John|last2=Hammond|first2=Nicholas Geoffrey Lemprière|title=The Cambridge Ancient History, Volume 3, Part 3: The Expansion of the Greek World, Eighth to Sixth Centuries B.C.|location=Cambridge, United Kingdom|publisher=Cambridge University Press|year=1982|orig-year=1925|isbn=0521234476|url=http://books.google.com/books?id=0qAoqP4g1fEC}}
* {{cite book|last=Borza|first=Eugene N.|title=In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon|location=Princeton, New Jersey|publisher=Princeton University Press|year=1992|isbn=0691008809|url=http://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC}}
* {{cite book|last=Cameron|first=Alan|title=Greek Mythography in the Roman World|location=New York, New York and Oxford, United Kingdom|publisher=Oxford University Press|year=2004|isbn=0195171217|url=http://books.google.com/books?id=A3H_51913RkC}}
* {{cite book|last=Hammond|first=Nicholas Geoffrey Lemprière|title=Epirus: The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Areas|location=Oxford, United Kingdom|publisher=The Clarendon Press|year=1967|url=http://books.google.com/books?id=xmKSQgAACAAJ}}
* {{cite book|last=Hammond|first=Nicholas Geoffrey Lemprière|title=Philip of Macedon|location=London, United Kingdom|publisher=Duckworth|year=1998|isbn=0715628291|url=http://books.google.com/books?id=0XF5OwAACAAJ}}
* {{cite book|last1=Lewis|first1=D. M.|last2=Boardman|first2=John|title=The Cambridge Ancient History, Volume 6: The Fourth Century BC|location=Cambridge, United Kingdom|publisher=Cambridge University Press|year=1994|isbn=9780521233484|url=http://books.google.com/books?id=vx251bK988gC&dq=}}
* {{cite book|last=McHenry|first=Robert|title=The New Encyclopaedia Britannica|publisher=Encyclopaedia Britannica|year=1993|isbn=0670835684}}
* {{cite book|last=Minahan|first=James|title=Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the World|location=Westport, Connecticut|publisher=Greenwood Press|year=2002|isbn=0313316171|url=http://books.google.com/books?id=dn64RAAACAAJ}}{{Недаступная спасылка}}
* {{cite book|last=Tandy|first=David W.|title=Prehistory and History: Ethnicity, Class and Political Economy|url=http://books.google.com/books?id=BiqTCaFkvdYC|location=Montréal, Québec, Canada|publisher=Black Rose Books Limited|year=2001|isbn=1551641887}}
* {{cite book|last1=Roisman|first1=Joseph|last2=Worthington|first2=Ian|title=A Companion to Ancient Macedonia|location=New York, New York|publisher=John Wiley and Sons|year=2010|isbn=1405179368|url=http://books.google.com/books?id=lkYFVJ3U-BIC}}
* {{cite book|last=Walbank|first=Frank William|title=The Cambridge Ancient History, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World|location=Cambridge, United Kingdom|publisher=Cambridge University Press|year=1984|orig-year=1928|isbn=9780521234450|url=http://books.google.com/books?id=lnIpo8KBbP4C&dq=}}
* {{cite book|last=Walbank|first=Frank William|title=The Cambridge Ancient History, Volume 7, Part 2: The Rise of Rome to 220 BC|location=Cambridge, United Kingdom|publisher=Cambridge University Press|year=1989|isbn=9780521234467|url=http://books.google.com/books?id=3qXuay2SEtIC&dq=}}
{{refend|2}}

[[Катэгорыя:Дзяржавы ў гісторыі Грэцыі]]
[[Катэгорыя:Эпір]]