Прэзідэнт Казахстана

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Прэзідэнт Казахстана
каз.: Қазақстан Республикасының Президенті

Пасаду займае
Касым-Жамарт Кемелевіч Такаеў
з 20 сакавіка 2019
Узначальвае
Афіцыйная рэзідэнцыя Ak Orda Presidential Palace[d]
Тэрмін паўнамоцтваў 5 гадоў, не больш за 2 тэрміны запар
Пасада з’явілася 24 красавіка 1990
Першы на пасадзе Нурсултан Назарбаеў
akorda.kz

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан (каз.: Қазақстан Республикасының ПрезидентіҚазақстан Республикасының Президенті; раней — Прэзідэнт Казахскай ССР) — кіраўнік дзяржавы, вышэйшая службовая асоба і Вярхоўны галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Рэспубліка Казахстан. Яго паўнамоцтвы вызначаюцца спецыяльным раздзелам Канстытуцыі Рэспублікі Казахстан.

З моманту ўстановы пасады 24 красавіка 1990 і да 20 сакавіка 2019 прэзідэнтам Казахстана з’яўляўся Нурсултан Назарбаеў[1]. 19 сакавіка 2019 ў 19:00 ён заявіў аб сыходзе ў адстаўку па ўласным жаданні. З 20 сакавіка 2019 абавязкі прэзідэнта Казахстана, згодна з канстытуцыяй, выконваў Старшыня Сената Парламента Такаеў[2]. Нурсултан Назарбаеў застаўся старшынёй Савета бяспекі, а таксама членам партыі «Нур Атан»[3].

Першапачаткова Такаеў павінен быў заставацца прэзідэнтам Казахстана да 2020, гэта значыць да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў Назарбаева. Аднак 9 красавіка 2019 было абвешчана аб правядзенні пазачарговых выбараў, прызначаных на 9 чэрвеня 2019. На выбарах перамогу атрымаў Такаеў, набраўшы 70,96 % галасоў, і заступіў на пасаду 12 чэрвеня 2019.

Канстытуцыйны статус[правіць | правіць зыходнік]

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан з’яўляецца кіраўніком дзяржавы, яе вышэйшай службовай асобай, якая вызначае асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі дзяржавы і прадстаўляе Казахстан унутры краіны і ў міжнародных адносінах.

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан, згодна з канстытуцыяй:

— сімвал і гарант адзінства народа і дзяржаўнай улады, непахіснасці Канстытуцыі, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна.

— забяспечвае ўзгодненае функцыянаванне ўсіх галін дзяржаўнай улады і адказнасць органаў улады перад народам.

— мае права выступаць ад імя народа і дзяржавы.

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстана, яго гонар і годнасць недатыкальныя. Замах на гонар і годнасць Прэзідэнта Рэспублікі пераследуецца па закону.

Забеспячэнне, абслугоўванне і ахова прэзідэнта Рэспублікі і яго сям’і ажыццяўляюцца за кошт дзяржавы.

Знакі адрознення Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан[правіць | правіць зыходнік]

Прэзідэнт Рэспублікі мае знакі адрознення — нагрудны знак і Штандар Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан.

Прэзідэнт Рэспублікі па пасадзе становіцца кавалерам ордэна «Алтын Кыран»[4] («Залаты Арол»).

Паўнамоцтвы[правіць | правіць зыходнік]

  • звяртаецца са штогадовым Пасланнем да народа Казахстана аб становішчы ў краіне і асноўных напрамках унутранай і знешняй палітыкі Рэспублікі;
  • прызначае чарговыя і пазачарговыя выбары ў Парламент Рэспублікі і яго палаты; склікае першую сесію Парламента і прымае прысягу яго дэпутатаў народу Казахстана; склікае пазачарговую сесію Парламента; падпісвае прадстаўлены Сенатам парламента закон на працягу аднаго месяца, апублікуе закон альбо вяртае закон або асобныя яго артыкулы для паўторнага абмеркавання і галасавання;
  • пасля кансультацый з фракцыямі палітычных партый, прадстаўленых у Мажылісе парламента, уносіць на разгляд Мажыліса для дачы згоды кандыдатуру прэм’ер-міністра Рэспублікі; вызваляе яго ад пасады; па прадстаўленні прэм’ер-міністра вызначае структуру Урада Рэспублікі, утворае, скасоўвае і рэарганізуе цэнтральныя выканаўчыя органы Рэспублікі, якія не ўваходзяць у склад урада, прызначае на пасады членаў Урада Рэспублікі; прызначае на пасаду міністраў замежных спраў, абароны, унутраных спраў, юстыцыі; вызваляе ад пасад членаў урада; прымае прысягу членаў урада; старшынюе на пасяджэннях Урада па асабліва важных пытаннях; даручае ўраду ўнясенне законапраекта ў Мажыліс Парламента; адмяняе альбо прыпыняе цалкам або часткова дзеянне актаў урада і прэм’ер-міністра Рэспублікі, Акімаў абласцей, гарадоў рэспубліканскага значэння і сталіцы.
  • са згоды Сената Парламента прызначае на пасады старшыні Нацыянальнага Банка, Генеральнага пракурора і старшыні Камітэта нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Казахстан; вызваляе іх ад пасад;
  • утварае, касуе і рэарганізуе дзяржаўныя органы, непасрэдна падпарадкаваныя і падсправаздачныя прэзідэнту Рэспублікі, прызначае на пасады і вызваляе ад пасад іх кіраўнікоў;
  • прызначае і адклікае кіраўнікоў дыпламатычных прадстаўніцтваў Рэспублікі;
  • прызначае на пасаду тэрмінам на пяць гадоў старшыню і двух членаў Цэнтральнай выбарчай камісіі, старшыню і двух членаў Падліковага камітэта па кантролі за выкананнем рэспубліканскага бюджэту;
  • сцвярджае дзяржаўныя праграмы Рэспублікі;
  • па прадстаўленні прэм’ер-міністра Рэспублікі сцвярджае адзіную сістэму фінансавання і аплаты працы работнікаў для ўсіх органаў, якія змяшчаюцца за кошт дзяржаўнага бюджэту Рэспублікі;
  • прымае рашэнне аб правядзенні рэспубліканскага рэферэндуму;
  • вядзе перамовы і падпісвае Міжнародныя дагаворы Рэспублікі; падпісвае ратыфікацыйныя граматы; прымае даверчыя і адзыўныя граматы акрэдытаваных пры ім дыпламатычных і іншых прадстаўнікоў замежных дзяржаў;
  • з’яўляецца Вярхоўным галоўнакамандуючым Узброенымі Сіламі Рэспублікі, прызначае на пасаду і вызваляе ад пасад вышэйшае камандаванне Узброеных Сіл;
  • узнагароджвае дзяржаўнымі ўзнагародамі Рэспублікі, прысвойвае ганаровыя, вышэйшыя воінскія і іншыя званні, класныя чыны, дыпламатычныя рангі, кваліфікацыйныя класы;
  • вырашае пытанні грамадзянства Рэспублікі, прадастаўлення палітычнага прытулку;
  • ажыццяўляе памілаванне грамадзян;
  • у выпадку, калі дэмакратычныя інстытуты, незалежнасць і тэрытарыяльная цэласнасць, палітычная стабільнасць Рэспублікі, бяспека яе грамадзян знаходзяцца пад сур’ёзнай і непасрэднай пагрозай і парушана нармальнае функцыянаванне канстытуцыйных органаў дзяржавы, пасля афіцыйных кансультацый з прэм’ер-міністрам і старшынямі Палат Парламента Рэспублікі прымае меры, якія дыктуюцца названымі абставінамі, уключаючы ўвядзенне на ўсёй тэрыторыі Казахстана і ў асобных яго мясцовасцях надзвычайнага становішча, прымяненне Узброеных Сіл Рэспублікі, з неадкладным інфармаваннем аб гэтым Парламента Рэспублікі;
  • у выпадку агрэсіі супраць Рэспублікі альбо непасрэднай знешняй пагрозы яе бяспекі ўводзіць на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі або ў асобных яе мясцовасцях ваеннае становішча, аб’яўляе частковую або агульную мабілізацыю і неадкладна інфармуе аб гэтым Парламент Рэспублікі;
  • фармуе падначаленыя яму Службу аховы прэзідэнта Рэспублікі і Рэспубліканскую гвардыю;
  • прызначае на пасаду і вызваляе ад пасады Дзяржаўнага сакратара Рэспублікі Казахстан, вызначае яго статус і паўнамоцтвы; фармуе Адміністрацыю Прэзідэнта Рэспублікі;
  • утварае Савет Бяспекі і іншыя кансультатыўна-дарадчыя органы, а таксама Асамблею народа Казахстана і вышэйшы судовы Савет;
  • ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і законамі Рэспублікі.

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан на аснове і ў мэтах выканання Канстытуцыі і законаў выдае ўказы і распараджэнні, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі.

Акты парламента, якія падпісваюцца Прэзідэнтам Рэспублікі, а таксама акты прэзідэнта, якія выдаюцца па ініцыятыве ўрада, папярэдне змацоўваюцца адпаведна подпісам старшыні кожнай з Палат Парламента альбо прэм’ер-міністра, пры гэтым юрыдычная адказнасць за законнасць дадзеных актаў ускладаецца адпаведна на старшыню кожнай з Палат Парламента альбо прэм’ер-міністра.

Парадак абрання і ўступлення на пасаду[правіць | правіць зыходнік]

Патрабаванні да кандыдатаў у прэзідэнты

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан абіраецца ў адпаведнасці з канстытуцыйным законам паўналетнімі грамадзянамі Рэспублікі на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры таемным галасаванні тэрмінам на пяць гадоў. Прэзідэнтам Казахстана можа быць абраны грамадзянін па нараджэнні, не маладзейшы за сорак гадоў, які свабодна валодае дзяржаўнай мовай і пражывае ў Казахстане апошнія пятнаццаць гадоў.

Вылучэнне і рэгістрацыя кандыдатаў у прэзідэнты

Права вылучэння кандыдатаў у прэзідэнты належыць рэспубліканскім грамадскім аб’яднанням, зарэгістраваным ва ўстаноўленым парадку. Вылучэнне кандыдата ў прэзідэнты пачынаецца з дня, наступнага за днём аб’явы, і заканчваецца за два месяцы да выбараў.

У выпадку, калі на дзень заканчэння тэрміну рэгістрацыі кандыдатаў зарэгістравана менш за два кандыдаты ў прэзідэнты, Цэнтральная выбарчая камісія падаўжае тэрмін вылучэння кандыдатаў не больш чым на дваццаць дзён.

Рэгістрацыя кандыдатаў у прэзідэнты ажыццяўляецца Цэнтральнай выбарчай камісіяй.

Кандыдат, які набраў больш за пяцьдзясят працэнтаў галасоў выбаршчыкаў, якія прынялі ўдзел у галасаванні, лічыцца абраным. У выпадку, калі ні адзін з кандыдатаў не набраў азначанай колькасці галасоў, праводзіцца паўторнае галасаванне, у якім удзельнічаюць два кандыдаты, якія набралі большую колькасць галасоў. Абраным лічыцца кандыдат, які набраў большую колькасць галасоў выбаршчыкаў, якія прынялі ўдзел у галасаванні.

Выбары і рэгістрацыя абранага прэзідэнта

Чарговыя выбары Прэзідэнта Рэспублікі праводзяцца ў першую нядзелю снежня і не могуць супадаць па тэрмінах з выбарамі новага складу Парламента Рэспублікі.

Цэнтральная выбарчая камісія на падставе пратаколаў тэрытарыяльных выбарчых камісій у сямідзённы тэрмін з дня правядзення выбараў рэгіструе абранага Прэзідэнта Рэспублікі.

Уступленне на пасаду прэзідэнта

Прэзідэнт уступае на пасаду з моманту прынясення народу наступнай прысягі: «Урачыста клянуся верна служыць народу Казахстана, строга прытрымлівацца Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Казахстан, гарантаваць правы і свабоды грамадзян, добрасумленна выконваць ускладзеныя на мяне высокія абавязкі Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан». Прысяга прыносіцца ў другую сераду студзеня ва ўрачыстай абстаноўцы ў прысутнасці дэпутатаў Парламента, членаў Канстытуцыйнага Савета, суддзяў Вярхоўнага Суда, а таксама ўсіх былых прэзідэнтаў Рэспублікі.

Прэзідэнт прыносіць прысягу на Канстытуцыі Рэспублікі. Пасля прынясення прысягі выконваецца Дзяржаўны гімн Рэспублікі Казахстан. Прэзідэнту старшынёй Цэнтральнай выбарчай камісіі ўручаецца пасведчанне, нагрудны знак, штандар Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан і ордэн «Алтын Кыран» («Залаты Арол»).

Калі асоба абрана прэзідэнтам на другі тэрмін паўнамоцтваў, нагрудны знак, штандар прэзідэнта і «Алтын Кыран» («Залаты Арол») яму паўторна не ўручаюцца.

Паўнамоцтвы дзеючага прэзідэнта спыняюцца з моманту ўступлення на пасаду новага абранага прэзідэнта, а таксама ў выпадку датэрміновага вызвалення або адхілення прэзідэнта ад пасады альбо яго скону. Усе былыя прэзідэнты Рэспублікі, акрамя адхіленых ад пасады, маюць званне экс-прэзідэнта Рэспублікі Казахстан. Адна і тая ж асоба не можа быць абрана прэзідэнтам Рэспублікі больш двух раз запар. Гэтае абмежаванне не распаўсюджваецца на Першага Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан.

У выпадку датэрміновага вызвалення ад пасады дзейнага прэзідэнта асоба, якая часова прыняла на сябе паўнамоцтвы прэзідэнта Рэспублікі Казахстан, (Старшыня Сената, старшыня Мажыліса або прэм’ер-міністр) прыносіць прысягу на працягу аднаго месяца з дня прыняцця паўнамоцтваў Прэзідэнта Рэспублікі.

Датэрміновае вызваленне ад пасады прэзідэнта[правіць | правіць зыходнік]

Прэзідэнт Рэспублікі Казахстан можа быць датэрмінова вызвалены ад пасады пры ўстойлівай няздольнасці ажыццяўляць свае абавязкі па хваробе. У гэтым выпадку Парламент стварае камісію, якая складаецца з роўнага ад кожнай Палаты ліку дэпутатаў і спецыялістаў у адпаведных галінах медыцыны. Рашэнне аб датэрміновым вызваленні прымаецца на сумесным пасяджэнні Палат парламента большасцю не менш як трох чвэрцяў ад агульнага ліку дэпутатаў кожнай з Палат на падставе заключэння камісіі і заключэння Канстытуцыйнага Савета аб выкананні ўстаноўленых канстытуцыйных працэдур. Прэзідэнт Рэспублікі нясе адказнасць за дзеянні, учыненыя пры выкананні сваіх абавязкаў, толькі ў выпадку дзяржаўнай здрады і можа быць за гэта адхілены ад пасады парламентам. Рашэнне аб выстаўленні абвінавачання і яго расследаванні можа быць прынята большасцю ад агульнага ліку дэпутатаў Мажыліса па ініцыятыве не менш чым адной траціны яго дэпутатаў. Расследаванне абвінавачання арганізуецца Сенатам, і яго вынікі большасцю галасоў ад агульнай колькасці дэпутатаў Сената перадаюцца на разгляд сумеснага пасяджэння Палат парламента. Канчатковае рашэнне па гэтаму пытанню прымаецца на сумесным пасяджэнні Палат парламента большасцю не менш як трох чвэрцяў ад агульнай колькасці галасоў дэпутатаў кожнай з Палат пры наяўнасці заключэння Вярхоўнага Суда аб абгрунтаванасці абвінавачванні і заключэння Канстытуцыйнага Савета аб выкананні ўстаноўленых канстытуцыйных працэдур. Непрыняцце канчатковага рашэння на працягу двух месяцаў з моманту прад’яўлення абвінавачвання цягне за сабой прызнанне абвінавачвання супраць Прэзідэнта Рэспублікі адхіленым. Адхіленне абвінавачвання Прэзідэнта Рэспублікі ў здзяйсненні дзяржаўнай здрады на любой яго стадыі цягне за сабой датэрміновае спыненне паўнамоцтваў дэпутатаў Мажыліса, якія ініцыявалі разгляд дадзенага пытання.

Пытанне аб адхіленні Прэзідэнта Рэспублікі ад пасады не можа быць узбуджана ў перыяд разгляду ім пытання аб датэрміновым спыненні паўнамоцтваў Парламента рэспублікі або Мажыліса парламента.

У выпадку датэрміновага вызвалення або адхіленні ад пасады прэзідэнта Казахстана, а таксама яго смерці паўнамоцтвы прэзідэнта на астатні тэрмін пераходзяць да старшыні Сената Парламента; пры немагчымасці Старшыні Сената прыняць на сябе паўнамоцтвы прэзідэнта яны пераходзяць да старшыні Мажыліса парламента; пры немагчымасці старшыні Мажыліса прыняць на сябе паўнамоцтвы прэзідэнта яны пераходзяць да прэм’ер-міністра Рэспублікі. Асоба, якая прыняла на сябе паўнамоцтвы прэзідэнта рэспублікі, складае з сябе адпаведна паўнамоцтвы Старшыні Сената, старшыні Мажыліса, прэм’ер-міністра. У гэтым выпадку замяшчэнне вакантных дзяржаўных пасад ажыццяўляецца ў парадку, прадугледжаным Канстытуцыяй.

Абмежаванні прэзідэнта[правіць | правіць зыходнік]

Прэзідэнт Казахстана не можа быць дэпутатам прадстаўнічага органа, займаць іншыя аплатныя пасады і ажыццяўляць прадпрымальніцкую дзейнасць.

Забеспячэнне дзейнасці прэзідэнта[правіць | правіць зыходнік]

Забеспячэнне, абслугоўванне і ахова прэзідэнта Рэспублікі і яго сям’і ажыццяўляюцца за кошт рэспубліканскага бюджэту.

Прэзідэнту Рэспублікі даецца заработная плата і штогадовы аплачваны адпачынак тэрмінам сорак пяць каляндарных дзён.

На перыяд знаходжання на пасадзе прэзідэнт забяспечваецца рэзідэнцыямі на тэрыторыі краіны, службовай кватэрай у сталіцы і дзяржаўнай дачай.

Прэзідэнт забяспечваецца аўтамабільным транспартам спецыяльнага прызначэння, спецыяльна абсталяванымі самалётамі і верталётамі, а таксама іншымі відамі спецыяльна абсталяваных транспартных сродкаў.

Жыллёвае і транспартнае абслугоўванне Прэзідэнта Рэспублікі і членаў яго сям’і забяспечваецца Упраўленнем справамі Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан, а таксама ў адпаведнасці з іх кампетэнцыяй службай аховы прэзідэнта Рэспублікі і Камітэтам нацыянальнай бяспекі.

Медыцынскае, санаторна-курортнае абслугоўванне прэзідэнта і членаў яго сям’і забяспечваецца Упраўленнем справамі Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан.

Забеспячэнне адмысловымі сродкамі сувязі ажыццяўляецца Службай аховы прэзідэнта Рэспублікі.

На ўвесь перыяд дзейнасці Прэзідэнта Рэспублікі ўтвараецца і фарміруецца асабістая бібліятэка і асабісты архіў Прэзідэнта Рэспублікі.

Ахова прэзідэнта ўскладаецца на Службу аховы, ахове падлягаюць жонка (муж) прэзідэнта і іншыя члены сям’і, якія супольна жывуць.

Статус экс-прэзідэнта[правіць | правіць зыходнік]

Усе былыя прэзідэнты, акрамя адхіленых ад пасады, маюць званне экс-прэзідэнта Рэспублікі Казахстан.

Экс-прэзідэнты з’яўляюцца па праве пажыццёвымі членамі Канстытуцыйнага Савета Рэспублікі.

Экс-прэзідэнт мае права прысутнічаць на сумесных пасяджэннях палат Парламента, урачыстых пасяджэннях, прысвечаных уступленню на пасаду новага прэзідэнта, дзяржаўным святам Рэспублікі, і іншых мерапрыемствах, якія праводзяцца дзяржавай.

Экс-прэзідэнт, яго гонар і годнасць недатыкальныя. Замах на гонар і годнасць экс-прэзідэнта перасьледуецца па закону.

Забеспячэнне, абслугоўванне і ахова экс-прэзідэнта і яго сям’і ажыццяўляюцца за кошт дзяржавы.

Экс-прэзідэнту пажыццёва належаць наступныя прывілеі:

1) рашэннем дзеючага прэзідэнта ўсталёўваецца пенсія ў памеры васьмідзесяці працэнтаў ад службовага акладу дзеючага прэзідэнта. Пры гэтым пенсія экс-прэзідэнта павышаецца з улікам росту службовага акладу дзеючага прэзідэнта;

2) прадастаўляюцца кватэра і дзяржаўная дача з неабходным абслугоўваннем, асабістая ахова, персанальны аўтамабіль з кіроўцамі, бясплатныя праезд па краіне, медыцынскае абслугоўванне і санаторна-курортнае лячэнне.

Экс-прэзідэнт не нясе адказнасць за дзеянні, звязаныя з выкананнем ім паўнамоцтваў Прэзідэнта Рэспублікі, за выключэннем выпадкаў здзяйснення дзяржаўнай здрады.

Першы прэзідэнт Казахстана[правіць | правіць зыходнік]

Першы прэзідэнт Рэспублікі Казахстан (Нурсултан Абішавіч Назарбаеў[1]) мае асаблівае становішча, замацаванае ў канстытуцыі і заканадаўстве краіны.

Пункт 5 артыкула 42 канстытуцыі Казахстана вызначае ўмову, што адзін чалавек не можа быць абраны прэзідэнтам больш за 2 разы запар, робячы пры гэтым выключэнне для першага прэзідэнта.

Пункт 4 артыкула 46 канстытуцыі Казахстана агаворвае асаблівае становішча першага Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан (Нурсултана Назарбаева): яго статус і паўнамоцтвы вызначаюцца не толькі Канстытуцыяй, але і асобным канстытуцыйным законам.

Паводле гэтага закона, першы прэзідэнт валодае поўнай, безумоўнай і бестэрміновай недатыкальнасцю за ўсе дзеянні, учыненыя ім падчас знаходжання на пасадзе. Ён таксама да канца жыцця захоўвае статус дзяржаўнага дзеяча, права звароту да народа Казахстана, ахову, сувязь, транспарт, дзяржаўнае забеспячэнне дзейнасці, а таксама ў яго ўласнасць пераходзіць службовая кватэра і дача з дзяржаўным забеспячэннем іх абслугоўвання; асобна агаворваецца медыцынскае, санаторнае, пенсійнае забеспячэнне і страхаванне. У гонар першага прэзідэнта засноўваюцца дзяржаўны ордэн і Дзяржаўная прэмія, ствараюцца фонд, асабістая бібліятэка і архіў.

Гісторыя пасады[правіць | правіць зыходнік]

1990—1995[правіць | правіць зыходнік]

24 красавіка 1990 года Вярхоўны Савет Казахскай ССР (вышэйшы орган улады ў Рэспубліцы) заснаваў пасаду прэзідэнта Казахскай ССР, прыняўшы Закон «Аб заснаванні пасады прэзідэнта Казахскай ССР і ўнясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю (асноўны закон) Казахскай ССР»[5]. У гэты ж дзень Вярхоўны Савет абраў прэзідэнтам Нурсултана Назарбаева[6]. На момант абрання Назарбаеў ужо кіраваў Казахстанам з 22 чэрвеня 1989 года на пасадзе Першага сакратара ЦК Камуністычнай партыі Казахскай ССР.

1 снежня 1991 года адбыліся першыя ўсенародныя выбары прэзідэнта Казахстана. Выбары былі безальтэрнатыўнымі, адзіны кандыдат — Нурсултан Назарбаеў-перамог з 98,78 % галасоў пры яўцы выбаршчыкаў 88,2 %[7].

10 снежня 1991 года Нурсултан Назарбаеў падпісаў закон аб перайменаванні Казахскай ССР у Рэспубліку Казахстан, у той жа дзень пастановай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Казахстан № 1001—XII быў прызначаны прэзідэнтам Рэспублікі Казахстан[8].

16 снежня 1991 года Вярхоўны Савет Казахскай ССР абвясціў дзяржаўную незалежнасць Казахстана[6].

28 студзеня 1993 года Вярхоўны Савет Казахстана прыняў новую канстытуцыю, якая замяніла ранейшую, якая дзейнічала яшчэ з савецкага часу, у якой яшчэ заставалася Найменне «Казахская ССР». Па гэтай канстытуцыі, прэзідэнт абіраўся ўсенародным галасаваннем на пяць гадоў, знаходжанне аднаго чалавека на пасадзе было абмежавана двума тэрмінамі[9].

29 красавіка 1995 года ў Казахстане быў праведзены рэферэндум аб падаўжэнні паўнамоцтваў прэзідэнта Казахстана Нурсултана Назарбаева да 1 снежня 2000 года[10]. За гэта выказалася 95,46 % выбаршчыкаў пры яўцы 91,26 %[11].

30 жніўня 1995 года на рэферэндуме была прынята новая канстытуцыя Рэспублікі Казахстан. Па гэтай канстытуцыі прэзідэнт абіраўся ўсенародным галасаваннем на 5 гадоў. Прэзідэнт павінен быў быць грамадзянінам Казахстана па нараджэнні, не маладзейшы за 40 гадоў, свабодна валодаць дзяржаўнай (казахскай) мовай, пражываць у Казахстане не менш за 15 гадоў і мець вышэйшую адукацыю. Адзін чалавек не можа займаць пасаду прэзідэнта больш двух тэрмінаў запар (не распаўсюджваецца на першага прэзідэнта РК). Прызнаецца, што выбары прэзідэнта адбыліся, толькі калі ў іх прынялі ўдзел больш за 50 % выбаршчыкаў.

1998—2000[правіць | правіць зыходнік]

7 кастрычніка 1998 года ў канстытуцыю Казахстана былі ўнесены змены, у тым ліку датычныя прэзідэнта — тэрмін яго паўнамоцтваў быў павялічаны да 7 гадоў, мінімальны ўзрост прэзідэнта быў павялічаны да 40 гадоў, адменена неабходнасць абавязковага ўдзелу 50 % выбаршчыкаў у прэзідэнцкіх выбарах, былі таксама адменены абмежаванні па максімальным узросце прэзідэнта, адначасова з адменай аналагічнага абмежавання для ўсіх дзяржаўных служачых Казахстана[12]. Адначасова з унясеннем змяненняў у Канстытуцыю былі прызначаныя пазачарговыя выбары прэзідэнта.

10 студзеня 1999 года адбыліся другія (пазачарговыя) усенародныя выбары прэзідэнта Казахстана. Нурсултан Назарбаеў перамог, атрымаўшы 79,78 % галасоў[13], і застаўся на пасадзе на наступныя 7 гадоў. Адзіны апазіцыйны кандыдат Серыкболсын Абдзільдзін (Кампартыя Казахстана) атрымаў 11,7 %[14].

АБСЕ адмовілася дасылаць назіральнікаў на прэзідэнцкія выбары 1999 года, выявіўшы мноства парушэнняў Казахстанам узятых на сябе абавязацельстваў па працэдуры і практыцы правядзення выбараў, у тым ліку з-за адхілення ад выбараў з-за дробных адміністрацыйных правапарушэнняў магчымых кандыдатаў і небесстароннасці сродкаў масавай інфармацыі[15].

20 чэрвеня 2000 года Канстытуцыйны савет рэспублікі Казахстан выдаў афіцыйнае тлумачэнне пункта 5 артыкула 42 Канстытуцыі Рэспублікі Казахстан. Згодна з гэтым пунктам, адна і тая ж асоба не мае права займаць пасаду прэзідэнта больш двух тэрмінаў запар. Канстытуцыйны савет пастанавіў:

Дадзенае канстытуцыйнае становішча не распаўсюджваецца на асобу, якая ажыццяўляла паўнамоцтвы прэзідэнта Казахскай ССР і Рэспублікі Казахстан да абрання яго на гэтую пасаду 10 студзеня 1999 года ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі 1995 года[10].

2005—2011[правіць | правіць зыходнік]

4 снежня 2005 года адбыліся трэція ўсенародныя выбары прэзідэнта Казахстана. Дзеючы прэзідэнт Нурсултан Назарбаеў перамог, атрымаўшы 91,15 % галасоў выбаршчыкаў, застаўшыся на пасадзе на наступныя 7 гадоў. Жармахан Туякбай, кандыдат ад апазіцыі, атрымаў 6,61 % галасоў. Упершыню ў гісторыі краіны былі праведзены тэледэбаты паміж кандыдатамі, у якіх, аднак, не прымаў удзелу Нурсултан Назарбаеў.

21 мая 2007 года ў канстытуцыю Казахстана зноў былі ўнесены змены, у тым ліку датычныя пасады прэзідэнта. Зноў было ўведзена правіла, што адзін і той жа чалавек не можа займаць пасаду прэзідэнта больш за два тэрміны запар, сам тэрмін выканання паўнамоцтваў прэзідэнта быў паменшаны да 5 гадоў (раней было 7 гадоў), уведзена правіла, што прэзідэнт павінен пастаянна жыць у Казахстане апошнія 15 гадоў (раней час пражывання ў Казахстане ніяк не вызначаўся, толькі яго тэрмін). Акрамя таго, у канстытуцыі было зафіксавана асаблівае становішча Нурсултана Назарбаева, на якога зараз не распаўсюджваецца абмежаванне па тэрмінах знаходжання на пасадзе, а статус першага прэзідэнта Казахстана вызначаецца асобным канстытуцыйным законам[16].

15 чэрвеня 2010 года[17] — дзень з’яўлення новага інстытута ўлады «Елбасы» або «Лідэр Нацыі» на гэтую пасаду прызначаны дзеючы тады прэзідэнт. Па адной са здагадак газеты «Комсомольская Правда», для лідара нацыі будзе забяспечана пажыццёвае прэзідэнцтва[18]. Варта заўважыць, што раней дадзеныя змены прэзідэнт Казахстана Нурсултан Назарбаеў адхіліў, пра гэта 3 чэрвеня 2010 паведамляў Інтэрфакс[19].

Пытанне аб рэферэндуме 2011[правіць | правіць зыходнік]

На 2012 год у Казахстане былі запланаваны чарговыя выбары прэзідэнта. Аднак 23 снежня 2010 года на форуме ў Усць-Каменагорску шэраг грамадскіх дзеячаў Казахстана прапанаваў падоўжыць паўнамоцтвы прэзідэнта краіны да 2020 года. Для гэтага, па іх думку, варта было правесці агульнарэспубліканскі рэферэндум. Выступаючы на форуме, грамадскі дзеяч Алжас Сулейменаў заявіў, што дзеючага прэзідэнта не варта адцягваць «ад рашэння важных задач» правядзеннем выбараў. «Вынік выбараў усё роўна быў бы вядомы, але дзеля гэтага марнаваць сотні мільёнаў на падрыхтоўку правядзення выбараў наўрад ці варта», — сказаў ён[20].

27 снежня 2010 года ў Цэнтральнай выбарчай камісіі (ЦВК) Рэспублікі Казахстан прайшло пасяджэнне, у ходзе якога была разгледжана заява ініцыятыўнай групы па правядзенні рэспубліканскага рэферэндуму аб падаўжэнні тэрміну прэзідэнцкіх паўнамоцтваў «Лідэра нацыі». У ходзе пасяджэння было прынята рашэнне аб рэгістрацыі ініцыятыўнай групы[21].

Праз тры дні ініцыятыўная група па рэферэндуме сабрала 314 621 подпіс казахстанцаў. У адпаведнасці з заканадаўствам аб прызначэнні рэферэндуму, ініцыятарам неабходна было сабраць не менш за 200 тысяч подпісаў грамадзян, якія ў роўнай меры прадстаўляюць усе вобласці, горада Астана і Алма-Аты, гэта значыць не менш, чым 12,5 тысяч подпісаў у кожным рэгіёне. У гэты ж дзень Мажыліс (ніжняя палата парламента) Казахстана прыняў зварот да прэзідэнта Казахстана Нурсултана Назарбаева аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю аб прызначэнні рэферэндуму па падаўжэнні яго прэзідэнцкіх паўнамоцтваў да снежня 2020 года. За праект гэтай пастановы аб звароце да прэзідэнта ніжняя палата прагаласавала аднагалосна.

6 студзеня 2011 года сенат (верхняя палата парламента) Казахстана на пленарным пасяджэнні падтрымаў зварот дэпутатаў да кіраўніка дзяржавы Нурсултана Назарбаева аб прызначэнні ім правядзення рэспубліканскага рэферэндуму па падаўжэнні яго прэзідэнцкіх паўнамоцтваў да канца 2020 года[22].

Сам жа Прэзідэнт Казахстана адхіліў прапановы парламента аб вынясенні на рэспубліканскі рэферэндум змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю Рэспублікі Казахстан па падаўжэнні паўнамоцтваў дзеючага прэзідэнта без усенародных выбараў да 2020 года. Адпаведны ўказ кіраўніка дзяржавы апублікаваны ў пятніцу 7 студзеня 2011[23]. 13 студзеня 2011 ЦВК Казахстана зацвердзіў выніковы пратакол аб выніках праверкі дакладнасці подпісаў грамадзян краіны. Усяго было сабрана 5 мільёнаў 16 тысяч подпісаў або 55,2 % ад агульнай колькасці грамадзян Казахстана, якія маюць права ўдзельнічаць у рэспубліканскім рэферэндуме. 194 тысячы подпісаў у выніку праверкі тэрытарыяльнымі выбарчымі камісіямі прызнаныя несапраўднымі[24].

14 студзеня 2011 года парламент Казахстана аднагалосна прыняў папраўкі ў канстытуцыю краіны, якія прадугледжваюць падаўжэнне паўнамоцтваў Нурсултана Назарбаева шляхам рэферэндуму да 2020 года[25], але прэзідэнт не падпісаў папраўкі ў канстытуцыю аб правядзенні рэферэндуму па падаўжэнні яго паўнамоцтваў да 2020 года і 17 студзеня накіраваў іх на разгляд у Канстытуцыйны савет[26].

31 студзеня Канстытуцыйны савет Казахстана прызнаў закон аб замене выбараў на рэферэндум неканстытуцыйным[27] і прыняў рашэнне адмовіць у правядзенні рэферэндуму па пытанні падаўжэння паўнамоцтваў прэзідэнта Казахстана Нурсултана Назарбаева па прычыне «недакладнасці фармулёвак»[28]. У гэты ж дзень, выступаючы са зваротам да народа, прэзідэнт пагадзіўся з рашэннем Савета, і прапанаваў правесці датэрміновыя прэзідэнцкія выбары. Тым самым амаль на два гады скараціўся тэрмін яго тагачасных паўнамоцтваў[29].

2 лютага 2011 года на сумесным пасяджэнні палат парламента была прынятая папраўка ў Канстытуцыю, якая надзяляе прэзідэнта краіны правам аб’явы датэрміновых прэзідэнцкіх выбараў, а 3 лютага Мажыліс (ніжняя палата парламента) ухваліў законапраект, які рэгламентуе правядзенне ў Казахстане датэрміновых прэзідэнцкіх выбараў. Згодна з законапраектам, пазачарговыя прэзідэнцкія выбары прызначаюцца рашэннем прэзідэнта і праводзяцца ў двухмесячны тэрмін пасля іх прызначэння[30].

Прэзідэнт рэспублікі Нурсултан Назарбаеў падпісаў указ аб правядзенні пазачарговых выбараў прэзідэнта Казахстана 3 красавіка 2011 года[31].

2011—2019[правіць | правіць зыходнік]

3 красавіка 2011 года адбыліся пазачарговыя выбары прэзідэнта Казахстана. Нурсултан Назарбаеў, які атрымаў больш за 95 працэнтаў галасоў, пераабраны на чацвёрты тэрмін[32].

26 красавіка 2015 года адбыліся датэрміновыя выбары прэзідэнта Казахстана.

19 сакавіка 2019 года прэзідэнт Нурсултан Назарбаеў сышоў у адстаўку за год да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў.

Прэзідэнт Казахскай ССР і Рэспублікі Казахстан[правіць | правіць зыходнік]

Спіс Прэзідэнтаў Казахскай ССР і Рэспублікі Казахстан:

№ # тэрмін Прэзідэнт Фатаграфія Тэрмін прэзідэнцтва Працягласць праўлення Партыйнасць
1 1[К 1] Нурсултан Абішавіч Назарбаеў 24 красавіка 1990 1 снежня 1991 586 дзён Камуністычная партыя Савецкага Саюза
2 1 снежня 1991 29 красавіка 1999 2706 дзён Беспартыйны
3 29 красавіка 1999 4 снежня 2005 2411 дзён РПП «Атан»[К 2]
4 4 снежня 2005 4 красавіка 2011 1947 дзён
НДП «Нур Атан» [К 3]
5 4 красавіка 2011 26 красавіка 2015 1483 дзён
«Нур Атан»[К 4]
6 26 красавіка 2015 20 сакавіка 2019 1423 дня (усяго 10556 дзён)
2 в. а. [К 5] Касым-Жомарт Кемелевіч Такаеў 20 сакавіка 12 чэрвеня 2019 84 дні
1 12 чэрвеня 2019 дзеючы 1781 дзён

Заўвагі:

1) Нурсултан Абішавіч Назарбаеў знаходзіўся на чале Казахстана з 22 чэрвеня 1989, калі быў абраны першым сакратаром ЦК Кампартыі Казахскай ССР.

2) Паводле пункта 5 артыкула 42 канстытуцыі Рэспублікі Казахстан, прадугледжваецца:

Адна і тая ж асоба не можа быць абрана Прэзідэнтам Рэспублікі больш за два разы запар.

Гэтае абмежаванне не распаўсюджваецца на Першага Прэзідэнта Рэспублікі Казахстан.

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Быў абраны на сесіі Вярхоўнай Рады Казахскай ССР паводле Закона «Пра інстытуцыю паста Прэзідэнта Казахскай ССР і ўнясенне змяненняў і дапаўненняў у канстытуцыю (асноўны закон) Казахскай ССР» ад 24 красавіка 1990 года
  2. ↑ Грамадскае аб’яднанне Рэспубліканская палітычная партыя «Атан»
  3. ↑ Грамадскае аб’яднанне Рэспубліканская палітычная партыя «Атан» пасля зліцця з Рэспубліканскай партыяй «Асар» 4 ліпеня 2006 года пераназвана ў Народна-дэмакратычную партыю «Нур Атан»
  4. ↑ 18 кастрычніка 2013 года на XV з'ездзе партыі Народна-дэмакратычная партыя «Нур Отан» была пераназвана ў партыю «Нур Атан» («Святло Бацькаўшчыны»)
  5. ↑ Заступіў на пасаду Прэзідэнта Казахстана як старшыня Сената Парламента Рэспублікі Казахстан, згодна з п. 1 арт. 48 Канстытуцыі Рэспублікі Казахстан

Зноскі

  1. ↑ а б Нурсултан Назарбаев(ПЕРСОНАЛЬНАЯ СПРАВКА)
  2. ↑ Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев ушел в отставку (руск.). Радио Свобода. Праверана 19 сакавіка 2019.
  3. ↑ Президент Казахстана Назарбаев объявил об отставке (руск.). Daily Storm. Праверана 19 сакавіка 2019.
  4. ↑ Закон Республики Казахстан от 12 декабря 1995 года № 2676 «О государственных наградах Республики Казахстан» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 13.02.2012 г.)
  5. ↑ Закон Казахской Советской Социалистической Республики от 24 апреля 1990 г. Об учреждении поста Президента Казахской ССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основн…
  6. ↑ а б История развития парламентаризма в Казахстане — Сайт Парламента Республики Казахстан
  7. ↑ Власов А., Харитонова Н. Казахстан накануне выборов Архівавана 17 мая 2008. — Публикации кафедры истории стран ближнего зарубежья, Московский государственный университет
  8. ↑ Столицы Казахстана: сборник документов и материалов / ред. Есмагамбетова К. Л. — Астана: Национальный архив Республики Казахстан, 2008. — С. 103. — 215 с. — ISBN 9965-23-176-1.
  9. ↑ Конституционный закон Республики Казахстан О Президенте Республики Казахстан(недаступная спасылка)
  10. ↑ а б Об официальном толковании пункта 5 статьи 42 конституции Республики Казахстан Архівавана 22 сакавіка 2019. — Постановление Конституционного совета РК от 20 июня 2000 года
  11. ↑ Хроника независимого Казахстана, 1995 год Архівавана 5 кастрычніка 2008. — Официальный сайт президента Республики Казахстан
  12. ↑ Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в конституцию Республики Казахстан» Архівавана 12 красавіка 2021. от 07.10.1998 — Законодательство Казахстана on-line
  13. ↑ Биография Нурсултана Назарбаева Архівавана 20 снежня 2008. — Официальный сайт президента Республики Казахстан
  14. ↑ Ашимбаев Д. Навстречу выборам — Кто есть кто в Казахстане
  15. ↑ Отчет оценочной миссии ОБСЕ о президентских выборах в Республике Казахстан Архівавана 28 верасня 2006. — Eurasia.org.ru
  16. ↑ Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в конституцию Республики Казахстан» Архівавана 12 красавіка 2021. от 21.05.2007 — Законодательство Казахстана on-line
  17. ↑ В Казахстане появился новый институт власти — «Лидер Нации»! — ФОРУМ.мск
  18. ↑ Президент Казахстана стал лидером нации // KP.RU
  19. ↑ Каспаров. Ru | Президент Казахстана отказался быть лидером нации
  20. ↑ Назарбаеву предложили продлить полномочия референдумом (руск.). Lenta.ru (23 снежня 2010). Праверана 27 снежня 2010.
  21. ↑ ЦИК зарегистрировала инициативную группу референдума по продлению полномочий действующего президента (руск.)(недаступная спасылка). Kazakhstan Today (27 снежня 2010). Архівавана з першакрыніцы 26 лютага 2012. Праверана 27 снежня 2010.
  22. ↑ Сенат поддержал обращение к Назарбаеву об изменениях в Конституцию по референдуму (руск.). ИА Новости-Казахстан (1 чэрвеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 7 студзеня 2011.
  23. ↑ Назарбаев отказался от референдума: Политика, 7 января 2011 Архівавана 10 студзеня 2011.
  24. ↑ ЦИК РК выявлено более 194 тысяч недействительных подписей граждан | Информационный портал ZAKON.KZ Архівавана 16 студзеня 2011.
  25. ↑ "Парламент разрешил определить будущее Назарбаева на референдуме".
  26. ↑ Назарбаев не подписал поправки в Конституцию, предусматривающие референдум по продлению его полномочий, направив их в КС.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2011. Праверана 8 лютага 2011.
  27. ↑ Конституционный совет Казахстана признал незаконным продление полномочий Нурсултана Назарбаева Российская газета, 31.01.2011.
  28. ↑ Русская Служба Новостей. Референдум о продлении полномочий Назарбаева признан незаконным
  29. ↑ Назарбаев отказался от референдума и решил провести досрочные выборы
  30. ↑ Мажилис одобрил дающий право Назарбаеву назначать досрочные выборы закон | Информационный портал ZAKON.KZ Архівавана 11 красавіка 2021.
  31. ↑ Внеочередные выборы президента Казахстана состоятся 3 апреля 2011 г. Архівавана 11 красавіка 2021.
  32. ↑ Сам себе преемник.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Прэзідэнт_Казахстана&oldid=4705408"