Чалавек: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
др r2.7.3) (робат зьмяніў ceb:Homo sapiens на ceb:Tawo |
др Bot: Migrating 161 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q5 (translate me) |
||
Радок 60: | Радок 60: | ||
|WP= |
|WP= |
||
}} |
}} |
||
[[af:Mens]] |
|||
[[am:የሰው ልጅ]] |
|||
[[an:Homo sapiens]] |
|||
[[ar:إنسان]] |
|||
[[arc:ܒܪ ܐܢܫܐ]] |
|||
[[arz:انسان]] |
|||
[[ast:Homo sapiens]] |
|||
[[av:ГӀадан]] |
|||
[[ay:Jaqi]] |
|||
[[az:İnsan]] |
|||
[[bar:Mensch]] |
|||
[[bat-smg:Žmuogos]] |
|||
[[be-x-old:Чалавек]] |
|||
[[bg:Човек]] |
|||
[[bn:মানুষ]] |
|||
[[bo:འགྲོ་བ་མི།]] |
|||
[[br:Den]] |
|||
[[bs:Čovjek]] |
|||
[[ca:Humà]] |
|||
[[ceb:Tawo]] |
|||
[[ckb:مرۆڤ]] |
|||
[[cs:Člověk moudrý]] |
|||
[[cv:Тăнлă çын]] |
|||
[[cy:Bod dynol]] |
|||
[[da:Menneske]] |
|||
[[de:Mensch]] |
|||
[[diq:Merdum]] |
|||
[[el:Άνθρωπος]] |
|||
[[en:Human]] |
|||
[[eo:Homo]] |
|||
[[es:Homo sapiens]] |
|||
[[et:Inimene]] |
|||
[[eu:Gizaki]] |
|||
[[ext:Homo Sapiens]] |
|||
[[fa:انسان]] |
|||
[[fi:Ihminen]] |
|||
[[fiu-vro:Inemine]] |
|||
[[fo:Menniskja]] |
|||
[[fr:Homo sapiens]] |
|||
[[frp:Homan]] |
|||
[[frr:Minsk]] |
|||
[[fy:Minske]] |
|||
[[ga:Duine]] |
|||
[[gan:人]] |
|||
[[gl:Ser humano]] |
|||
[[glk:آدم]] |
|||
[[gn:Yvypóra]] |
|||
[[gu:મનુષ્ય]] |
|||
[[ha:Yan-adam]] |
|||
[[hak:Ngìn-lui]] |
|||
[[he:אדם]] |
|||
[[hi:मनुष्य]] |
|||
[[hif:Insaan]] |
|||
[[hr:Čovjek]] |
|||
[[ht:Homo sapiens]] |
|||
[[hu:Ember]] |
|||
[[hy:Մարդ բանական]] |
|||
[[ia:Esser human]] |
|||
[[id:Manusia]] |
|||
[[ig:Mádu]] |
|||
[[ilo:Táo]] |
|||
[[io:Homo]] |
|||
[[is:Maður]] |
|||
[[it:Homo sapiens]] |
|||
[[iu:ᐄᒃ]] |
|||
[[ja:人間]] |
|||
[[jbo:remna]] |
|||
[[jv:Menungsa]] |
|||
[[ka:ადამიანი]] |
|||
[[kg:Muntu]] |
|||
[[kk:Саналы адам]] |
|||
[[kn:ಮಾನವ]] |
|||
[[ko:사람]] |
|||
[[koi:Морт]] |
|||
[[ksh:Minsh]] |
|||
[[ku:Mirov]] |
|||
[[kv:Морт]] |
|||
[[kw:Tus]] |
|||
[[la:Homo sapiens]] |
|||
[[lbe:Инсан]] |
|||
[[lez:Кас]] |
|||
[[li:Mins]] |
|||
[[lij:Ëse uman]] |
|||
[[ln:Moto]] |
|||
[[lt:Žmogus]] |
|||
[[ltg:Cylvāks]] |
|||
[[lv:Cilvēks]] |
|||
[[map-bms:Tokoh]] |
|||
[[mdf:Ломанць]] |
|||
[[mg:Olombelona]] |
|||
[[mhr:Айдеме]] |
|||
[[mk:Човек]] |
|||
[[ml:മനുഷ്യൻ]] |
|||
[[mn:Хүн]] |
|||
[[mr:मानव]] |
|||
[[ms:Manusia]] |
|||
[[mt:Bniedem]] |
|||
[[mwl:Homo sapiens]] |
|||
[[my:လူ]] |
|||
[[nah:Tlācatl]] |
|||
[[nds:Homo sapiens]] |
|||
[[nds-nl:Mense]] |
|||
[[ne:मानिस]] |
|||
[[nl:Mens]] |
|||
[[nn:Menneske]] |
|||
[[no:Menneske]] |
|||
[[nov:Homo sapiens]] |
|||
[[oc:Homo sapiens]] |
|||
[[or:ମଣିଷ]] |
|||
[[os:Адæймаг]] |
|||
[[pa:ਮਨੁੱਖ]] |
|||
[[pl:Człowiek rozumny]] |
|||
[[pms:Òm]] |
|||
[[pnb:انسان]] |
|||
[[ps:انسان]] |
|||
[[pt:Homo sapiens]] |
|||
[[qu:Runa]] |
|||
[[ro:Om]] |
|||
[[roa-rup:Homo sapiens]] |
|||
[[ru:Человек разумный]] |
|||
[[rue:Чоловік розумный]] |
|||
[[sa:मनुष्यः]] |
|||
[[sah:Киhи]] |
|||
[[scn:Umanu]] |
|||
[[sco:Body]] |
|||
[[se:Olmmoš]] |
|||
[[sh:Čovjek]] |
|||
[[si:මිනිසා]] |
|||
[[simple:Human]] |
|||
[[sk:Človek rozumný (moderný človek)]] |
|||
[[sl:Človek]] |
|||
[[so:Biniaadan]] |
|||
[[sq:Njeriu]] |
|||
[[sr:Човек]] |
|||
[[su:Manusa]] |
|||
[[sv:Människa]] |
|||
[[sw:Binadamu]] |
|||
[[szl:Czowjek]] |
|||
[[ta:மனிதர்]] |
|||
[[te:మానవుడు]] |
|||
[[tg:Одам]] |
|||
[[th:มนุษย์]] |
|||
[[tl:Tao]] |
|||
[[tr:İnsan]] |
|||
[[tt:Кеше]] |
|||
[[uk:Людина розумна]] |
|||
[[ur:انسان]] |
|||
[[uz:Odam]] |
|||
[[vec:Homo sapiens]] |
|||
[[vi:Loài người]] |
|||
[[vls:Mens]] |
|||
[[wa:Djin (biyolodjeye)]] |
|||
[[war:Tawo]] |
|||
[[xh:Abantu]] |
|||
[[yi:מענטש]] |
|||
[[yo:Ọmọnìyàn]] |
|||
[[za:Vunz]] |
|||
[[zh:人]] |
|||
[[zh-classical:人]] |
|||
[[zh-min-nan:Lâng]] |
|||
[[zh-yue:人]] |
Версія ад 19:31, 8 сакавіка 2013
Чалавек (лац.: Homo sapiens sapiens), найвышэйшая ступень развіцця жывых арганізмаў на Зямлі, прадстаўнік біялагічнага віду, сацыяльная істота і суб'ект гісторыі і культуры.
Характарызацыя чалавека як найвышэйшай ступені развіцця лічыцца некаторымі праявай антропацэнтрызму.
Чалавек як біялагічная істота
Арганізм чалавека складаецца з вялікай колькасці разнастайных па форме, памерах і функцыях клетак. Нягледзячы на спецыялізацыю (структурныя змяненні клетачных элементаў у адпаведнасці з функцыяй, якую яны выконваюць), усе яны маюць агульны прынцып будовы (плазматычная мембрана, цытаплазма, ядро, арганоіды) і валодаюць асноўнымі ўласцівасцямі жывога (абмен рэчываў і энергіі, раздражняльнасць, узбудлівасць, праводнасць, сакрэцыя, дзяленне і інш.), уключаючы падтрыманне пастаянства ўнутранага асяроддзя клеткі. Плазматычная мембрана аддзяляе клетачнае змесціва ад знешняга асяроддзя і рэгулюе паступленне ў клетку і вывядзенне з яе розных рэчываў. Арганоіды і ядро забяспечваюць жыццёвыя функцыі клеткі.
Падобныя па будове, функцыях і паходжанні клеткі фарміруюць тканкі. Па характары дзейнасці (спецыялізацыі) усе тканкі падзяляюць на чатыры групы: нервовую, мышачную, эпітэліяльную і тканкі ўнутранага асяроддзя.
3 тканак утвораны органы — анатамічна адасобленыя часткі арганізма. Органы, якія сумесна забяспечваюць выкананне адной або некалькіх функцый, аб'ядноўваюцца ў сістэмы органаў (дыхальную, крывяносную, стрававальную і інш.). 3 сістэм органаў утвораны цэласны чалавечы арганізм, які здольны процістаяць неспрыяльным уздзеянням знешняга асяроддзя, што несумяшчальны з жыццём асобнай клеткі або сістэмы.
Гл.: Прыматы, Гамініды, Генетыка, Эвалюцыя, Антрапагенез, Раса, Пол.
Паводзіны і псіхіка
У аснове паводзін і вышэйшых псіхічных працэсаў чалавека ляжыць дзейнасць кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозга. Работа мозга працякае пры адначасовым удзеле абодвух паўшар'яў. Асноўная задача мозга — забяспечыць інтэграцыю сінхронных працэсаў узбуджэння і тармажэння ў розных нервовых цэнтрах.
Паводзінская дзейнасць фарміруецца з улікам навакольных абставін (успрыманне і адчуванне) і папярэдняга жыццёвага вопыту (памяць). На аснове гэтай інфармацыі адбываецца пабудова мадэлі дзеянняў (мысленне).
Надзвычай важную ролю ў паўсядзённым жыцці і творчасці адыгрывае маўленне. Дзякуючы яму робяцца магчымымі зносіны паміж людзьмі, перадача вопыту іншым пакаленням. На аснове зносін узнікае свядомасць — вышэйшая форма адлюстравання рэчаіснасці.
Сіла чалавечага інтэлекту, здольнасць абстрактна мысліць, знаходзіць неардынарныя падыходы да рашэння розных задач — усё гэта робіцца магчымым дзякуючы ўзгодненай рабоце ўсіх аддзелаў мозга, інтэграцыі бягучых працэсаў узбуджэння і тармажэння. Мозг з'яўляецца фундаментам, на аснове дзейнасці якога будуюцца ўсе псіхічныя працэсы. Яны вызначаюць паводзіны чалавека, які ажыццяўляе мэтанакіраваны кантроль над сваімі ўчынкамі і ацэньвае іх вынікі, узбагачае свае веды.
Гл.: Свядомасць, Розум, Мысленне
Чалавек як духоўная істота
Гл.: Вера, Дух, Душа, Гуманізм.
Чалавек як сацыяльная істота
Сацыяльнае асяроддзе — канкрэтныя грамадскія адносіны, традыцыі, маральныя і прававыя ўстаноўкі, пры якіх нараджаецца і жыве чалавек. Такім чынам, сацыяльнае асяроддзе ўтвараюць людзі, аб'яднаныя ў розныя групы, з якімі кожны чалавек знаходзіцца ў спецыфічных адносінах і зносінах. Сацыяльнае асяроддзе ўздзейнічае на чалавека, аказвае ціск, падпарадкоўвае грамадскай думцы, захапляе, а нярэдка і прымушае да пэўнай накіраванасці сацыяльных паводзін.
Навуковыя веды, жыццёвы вопыт, матывы розных учынкаў, якія чалавек чэрпае з сацыяльнага асяроддзя, з'яўляюцца вядучымі ў фарміраванні асобы чалавека. На аснове асабістых якасцей (узровень адукацыі, мэтанакіраванасць, арганізатарскія здольнасці і інш.) кожнаму чалавеку належыць у грамадстве пэўнае месца. Акрамя сацыяльнага асяроддзя ў шырокім сэнсе слова, якое мае на ўвазе ўсё грамадства, вылучаюць і малыя сацыяльныя асяроддзі. Да іх адносяць сям'ю, клас, працоўны калектыў, членам якога з'яўляецца дадзены чалавек.
За час развіцця чалавечай цывілізацыі былі выпрацаваны пэўныя нормы паводзін людзей у розных грамадскіх групах. Гэтыя асаблівасці паводзін не заўсёды былі аднолькавыя. Яны грунтуюцца на нацыянальных традыцыях, звычаях, сацыяльным і саслоўным дзяленні людзей, нормах маралі, веравызнанні і інш.
Гл.: Грамадства, Культура, Цывілізацыя, Антрапасацыягенез, Чалавецтва.
Літаратура
- Машчанка М. Біялогія: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агульн. сярэдн. адукацыі з бел. мовай навучання / М.В.Машчанка, А.Л.Барысаў; пер. з рус. мовы В.У.Клімко. — 3-е выд. — Мн.: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1531-1.