Прагляд зыходнага тэксту старонкі Беларускі лемантар, або першая навука чытання

{{Літаратурны твор 
|Назва               = Беларускі лемантар, або Першая навука чытання
|Назва-арыгінал      = Biełaruski lementar abo Pierszaja nawuka czytańnia <br/> Беларуски лемэнтар або Першая навука чытаньня
}}
'''«Белару{{націск}}скі леманта{{націск}}р, або Пе{{націск}}ршая наву{{націск}}ка чыта{{націск}}ння»'''<ref name = "nlb">{{cite web|url =https://e-catalog.nlb.by/Record/BY-NLB-br0001519313 |title = Беларускі лемантар, або Першая навука чытання|publisher = [[Нацыянальная бібліятэка Беларусі]]|lang = be |access-date = 24.06.2019}}</ref> (у арыгінале: ''«Biełaruski lementar abo Pierszaja nawuka czytańnia»'', ''«Беларуски лемэнтар або Першая навука чытаньня»'') — першы [[буквар]] на [[Беларуская мова|беларускай мове]], выдадзены ў 1906 годзе ў [[Санкт-Пецярбург]]у выдавецкай суполкай «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» [[Беларускі лацінскі алфавіт|лацінкай]] і [[кірыліца]]й.

Сярод магчымых аўтараў буквара згадваюцца Казімір Кастравіцкі ([[Карусь Каганец]])<ref name = "pawet">{{cite web|url =http://pawet.net/library/history/city_district/data_people/dzieiachy_mastactwau/kahaniec/Карусь_Каганец.html |title = Лёсам Лідчыны крануўся|first = Станіслаў|last = Суднік |author = Станіслаў Суднік |date = 05.08.2009|year =2009 |publisher = Pawet|language = be |access-date = 22.05.2019}}</ref>{{sfn|Каспяровіч|1928|с=96—97}}, [[Алаіза Пашкевіч|Цётка (Алаіза Пашкевіч)]]{{sfn|Арабей|1982|с=114}}, [[Вацлаў Іваноўскі]]{{sfn|Туронак|2008|с=32—36}}. Узорам для яго быў польскі лемантар [[Конрад Прушынскі|Конрада Прушынскага]]{{sfn|Elementarz na którym nauczysz czytać|1903}}. У падручніку ўпершыню выкарыстоўваецца беларуская лінгвістычная тэрміналогія.

== Перадгісторыя ==
[[Файл:Вацлаў Леанардавіч Іваноўскі.jpg|міні|злева|[[Вацлаў Іваноўскі]].]]
У другой палове [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзя]] з’явіўся шэраг твораў [[беларуская літаратура|беларускай літаратуры]]. Але іх аўтары яшчэ не выдалі падручнік для практычнага навучання. Мовазнаўчыя даследаванні [[Іван Іванавіч Насовіч|Івана Насовіча]], [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхіма Карскага]] і іншых так і не прывялі да ўкаранення беларускай мовы ў педагагічнай дзейнасці. Гэта тлумачыцца перш за ўсё абмежавальнай палітыкай уладаў у [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], афіцыйным трактаваннем [[беларуская мова|беларускай мовы]] як дыялекту [[руская мова|рускай]]{{sfn|Туронак|2008|с=31}}.

Задума першых беларускіх школьных падручнікаў з’явілася на пачатку [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]] ў асяроддзі [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|Беларускай рэвалюцыйнай партыі]] (БРП), створанай па ініцыятыве студэнта [[Санкт-Пецярбургскі дзяржаўны тэхналагічны інстытут|Пецярбургскага тэхналагічнага інстытута]] [[Вацлаў Іваноўскі|Вацлава Іваноўскага]]. Пра гэта сведчыць выдадзеная восенню 1902 года адозва «Да інтэлігенцыі», у якой была сфармулявана праграма беларускай народнай асветы і выдавецкай дзейнасці. Першым пунктам тут значылася стварэнне прац для ўдасканалення беларускай мовы і выданне граматыкі, для распрацоўкі якой планавалася звярнуцца да спецыялістаў. Невядома, ці звярталіся і да каго звярталіся з гэтай нагоды дзеячы БРП, бо фактычна ніхто з вядомых мовазнаўцаў таго часу распрацоўкай граматыкі не заняўся.

Патрэба стварыць падручнік была выклікана неабходнасцю распрацоўкі адзіных прынцыпаў беларускага правапісу, бо планавалася распачаць пастаянную выдавецкую дзейнасць. Лемантар мог бы быць створаны ўласнымі сіламі за адносна кароткі час.
[[Файл:Ałaiza Paškievič. Алаіза Пашкевіч (1912).jpg|міні|[[Алаіза Пашкевіч|Алаіза Пашкевіч (Цётка)]].]]
Чакаючы з’яўлення падручніка, Цётка (Алаіза Пашкевіч) пісала 28 чэрвеня 1906 года са [[Львоў|Львова]] [[Браніслаў Ігнатавіч Эпімах-Шыпіла|Браніславу Эпімах-Шыпілу]] ў [[Санкт-Пецярбург]]: «''Я хачу даведацца ад Вас, што чутно з букваром, ці ўжо гатоў, ці ў нас будзе фанэтыка наша беларуская. Гэта вельмі важна, бо буду цяпер выдаваць папулярныя рэчы для народу, дык ня ведаю, як чаго трымацца''»{{sfn|Цётка|2001|с=215}}.

Рукапіс лемантара быў, відавочна, апрацаваны ў 1904—1905 гадах. Вацлаў Іваноўскі паведамляў [[Аляксандр Карлавіч Ельскі|Аляксандру Ельскаму]] ў лісце ад 17 красавіка 1906 года: «''Некалькі людцоў „тутэйшых“, што ў Пецярбурху жывуць, залажылі выдаўніцкую суполку, цяпер адбіваецца ўжо элементар, будзе дваякімі знакамі, гэта значыць, па просту кажучы, будуць два элементары''»{{sfn|Туронак|2006}}.
[[Файл:Карусь Каганец.jpg|міні|злева|[[Карусь Каганец|Казімір Кастравіцкі (Карусь Каганец)]].]]
На працягу XIX стагоддзя сфарміравалася практыка друкавання беларускіх кніг і іншых выданняў альтэрнатыўна — [[лацінскі алфавіт|лацінкай]] або [[кірыліца]]й. Гэта адлюстроўвала як спецыфіку рэлігійнай сітуацыі ў Беларусі, так і матывацыі паасобных аўтараў. Рашэнне выдаць лемантар двума алфавітамі, у адрозненне ад практыкі XIX стагоддзя, не надавала перавагі і не перадвызначала будучыні аднаго з іх. Гэта падвойвала выдаткі на друк, але яны не былі такімі высокімі ў параўнанні з чаканым вынікам, гэта значыць з развіццём нацыянальнай свядомасці і інтэграцыяй беларускага грамадства на падставе агульнанацыянальнай культуры. [[Рыгор Міхайлавіч Семашкевіч|Рыгор Семашкевіч]], напрыклад, лічыць, што на тагачасным этапе гэта было адзіна правільнае рашэнне{{sfn|Семашкевіч|1971|с=98}}.

3 двух запланаваных варыянтаў лемантара першым у друкарні Пянткоўскага ў Санкт-Пецярбургу выйшаў варыянт на лацінцы (ліпень 1906 г.), кірылічны з’явіўся на некалькі тыдняў пазней.

== Лацінкавы варыянт ==
[[Файл:Biełaruski lementar abo Pierszaja nawuka czytańnia (1906).pdf|page=14|міні|злева|Старонка лацінкавага выдання.]]
Пытанне ананімнасці падручніка даўно разглядалася даследчыкамі. У 1920-х гадах [[Мікалай Іванавіч Каспяровіч|Мікалай Каспяровіч]] на падставе даследавання рукапісаў [[Карусь Каганец|Казіміра Кастравіцкага]] (Карусь Каганец) і яго ліставання са старшынёй выдавецкай суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца» [[Вацлаў Іваноўскі|Вацлавам Іваноўскім]] выказаў думку, што аўтарам лемантара быў Казімір Кастравіцкі{{sfn|Каспяровіч|1928|с=102}}. Гэтага погляду таксама прытрымліваліся больш познія даследчыкі{{sfn|Германовіч|1974|с=33}}{{sfn|Александровіч|1979|с=17}}. [[Якуб Колас]] і [[Паўліна Вінцэнтаўна Мядзёлка|Паўліна Мядзёлка]] лічылі, што аўтарам была [[Алаіза Пашкевіч|Цётка (Алаіза Пашкевіч)]]{{sfn|Яленскі|1994|с=101}}, пазней гэта самае сцвярджала [[Лідзія Львоўна Арабей|Лідзія Арабей]]{{sfn|Арабей|1982|с=114}}.

[[Юры Туронак]] у 1980-я гады даследаваў паходжанне «Беларускага лемантара» на падставе нявыкарыстаных раней польскіх крыніц. Даследчык прыводзіць факты аб тым, што працай над лацінкавым варыянтам лемантара заняўся восенню 1904 года Вацлаў Іваноўскі, калі праходзіў паслядыпломную практыку на цукровым заводзе ў Баравічках пад [[Плоцк]]ам. У лісце да [[Аляксандр Карлавіч Ельскі|Аляксадра Ельскага]] ад 24 лютага 1905 года В. Іваноўскі інфармаваў, што праца над лемантаром блізкая да завяршэння (''«будзе гатоў да друку за месяц»''). Таму можна дапусціць, што лацінкавы варыянт лемантара В. Іваноўскі скончыў максімальна позна вясной 1905 года. У лісце згадваецца, што ўзорам быў (нелегальны на тэрыторыі [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]) польскі лемантар Казімежа Промыка (псеўданім [[Конрад Прушынскі|Конрада Прушынскага]]){{sfn|Elementarz na którym nauczysz czytać|1903}}. Гэты падручнік у сувязі з забаронай навучання польскай мове ў школах Расійскай імперыі прызначаўся для хатняга ўжытку і быў больш адпаведны беларускім умовам, чым расійскія буквары, што ўжываліся ў народных школах{{sfn|Туронак|2008|с=32—36}}.

У графіцы прапаноўвалася выкарыстанне лацінкавых знакаў «[[č]]», «[[š]]», «[[ž]]» замест традыцыйных «cz», «sz», «[[ż]]», што, напэўна, мела на мэце аддаліць беларускую лацінку ад польскага алфавіта{{sfn|Туронак|2008|с=36—37}}.

== Кірылічны варыянт ==
[[Файл:Беларуски лемэнтар, або Першая навука чытання (1906).pdf|page=5|міні|Вокладка кірылічнага выдання.]]
Юры Туронак даводзіць, што лацінкавы варыянт лемантара быў асновай для стварэння другога варыянта, надрукаванага кірыліцай, укладанне якога Вацлаў Іваноўскі даручыў [[Карусь Каганец|Казіміру Кастравіцкаму (Карусю Каганцу)]]{{sfn|Туронак|2008}}.

У лемантары Каруся Каганца было 19 малюнкаў, лічыцца, што яны належалі самому аўтару. Малюнкі былі простымі — карова, баба, бот, маці, тын, лён, рыба, заяц — але менавіта яны сталі першым узорам аздаблення дзіцячай кнігі ў Беларусі<ref name = "pawet"/>.

Не знайшла падтрымкі выдавецтва канцэпцыя Казіміра Кастравіцкага выкарыстоўваць [[Паўднёва-заходні дыялект беларускай мовы|паўднёва-заходні дыялект]] як аснову для стварэння беларускай агульнанароднай мовы{{sfn|Каспяровіч|1928|с=96—97}}. В. Іваноўскі аддаваў перавагу [[Сярэднебеларускія гаворкі|сярэднебеларускім гаворкам]], таму падрыхтаваны К. Кастравіцкім тэкст быў папраўлены. Але не ўсе паўднёва-заходнія дыялектызмы былі выдалены, захаваліся, напрыклад, сляды [[оканне|окання]] (познаваць, покажы, богатый). Не ўжываў К. Кастравіцкі і некаторых [[лексема|лексем]], якія сустракаліся ў лацінкавым варыянце, папракаў В. Іваноўскага за ўжыванне [[паланізм]]аў і ўвёў у свой тэкст многія словы, якія адрозніваліся з боку [[фанетыка|фанетыкі]], [[Марфалогія мовы|марфалогіі]], а часам і сэнсу («раней» замест «dauniej», «абодва» замест «aboja»). Гэтыя разыходжанні пацвярджаюць, што два варыянты падручніка былі справай розных аўтараў{{sfn|Каспяровіч|1928|с=96—97}}.

== Асаблівасці правапісу ==
[[Файл:Беларуски лемэнтар, або Першая навука чытання (1906).pdf|page=22|міні|злева|Старонка кірылічнага выдання.]]
Найменшыя цяжкасці ўзнікалі пры адаптацыі для патрэб беларускай мовы лацінкі, пры ўжыванні якой абапіраліся на нормы польскага правапісу. У выкарыстанні ж кірыліцы ўжо на мяжы XIX—XX ст. выявіліся інавацыйныя тэндэнцыі, з мэтай прыстасаваць тагачасны [[рускі алфавіт]] да патрабаванняў беларускай фанетыкі. Таму ў першыя гады XX стагоддзя паўстала шмат розначытанняў, уніфікацыя якіх зрабілася істотнай праблемай.

Найважнейшая праблема, якую неабходна было вырашыць у час працы над другім варыянтам, была ў тым, як пазбегнуць існуючых разыходжанняў ва ўжыванні беларускай кірыліцы. З рукапісаў Казіміра Кастравіцкага вынікае, што ён не меў наконт гэтага ўстойлівага меркавання{{sfn|Каспяровіч|1928|с=96—99}}{{sfn|Германовіч|1974|с=31—37}}. Да прыкладу, ён карыстаўся рознымі знакамі змякчэння — апострафам і мяккім знакам (мысл', болиць), нескладовае «и» выражаў аднолькава як літарай «[[й]]», так і «[[ǐ]]» (рай, маǐ), а «о» пасля мяккага зычнага — ці пры дапамозе «[[ё]]», ці «іо» і « ǐо» (ён, іон, ǐон). Затое ў рукапісах К. Кастравіцкага не сустракаецца літары «[[щ]]», якую ён паслядоўна замяняў складзеным з дзвюх літар знакам «шч».

Невядома, якой са сваіх канцэпцый правапісу ён трымаўся ў падрыхтаваным тэксце лемантара. Відаць вырашала гэта пытанне выдавецтва, менавіта — Вацлаў Іваноўскі, а з’яўленне ў надрукаваным тэксце спалучэння «йо» замест «ё» ці «іо»), якога не было ў рукапісах К. Кастравіцкага, сведчыла, што не ўсе яго ідэі былі прыняты. Затое несумненным вынаходніцтвам К. Кастравіцкага быў новы знак «шч», які быў прыняты выдавецтвам і назаўсёды ўвайшоў у [[беларускі алфавіт]]{{sfn|Туронак|2008|с=36—38}}.

З боку мовазнаўства лемантар важны тым, што тут упершыню выкарыстоўваецца беларуская лінгвістычная тэрміналогія. Гэта былі агульныя тэрміны, іх ахоп супадае з тэрмінамі, ужыванымі ў падручніку Казімежа Промыка ([[Конрад Прушынскі|Конрада Прушынскага]]), гэта значыць апошні выкарыстоўваўся як аснова для апрацоўкі беларускіх паняццяў. Некаторыя з іх («знаки застановочные», «працяжка») больш дакладна адлюстроўвалі значэнне, чым тэрміны, прапанаваныя К. Промыкам{{sfn|Каспяровіч|1928|с=96—97}}.

== Змест ==
Падручнік быў выдадзены лацінкай і кірыліцай, з чаго вынікала, што прызначаўся лемантар як для [[каталіцтва|каталікоў]], гэтак і для [[праваслаўе|праваслаўных]]. Выдаўцы імкнуліся нейтралізаваць наступствы рэлігійнай раз’яднанасці грамадства шляхам абуджэння агульнанацыянальнай свядомасці:

{{Цытата|
Ведаем мы ўсе, што меж нами палешуками, беларусами, ци як мы сябе яшчэ называем — тутэйшыми йосьць каталики и праваслаўные, каталики больш да лацинских литэр — што йих несправядлива «польскими» называюць, прывыкли; праваслаўные — да славянских — ци як кажуць да «руских» прывыкли. Гэтые руские — гэтаж нашы спрадвечные беларуские, а лацинскими цяпер увесь сьвет пишэ. Ци раз у нас сварка бывае: зыдуцца каталик з праваслаўным и сваруцца «ах ты, кажэ, паляк, — а ты маскаль». И абодва ня ведама што кажуць: ани той паляк, ани гэты маскаль, абодва яны хоць рознае веры, а народу аднаго, бо абодва вырасли на зямельцы тутэйшай палескай — беларускай и першае слова ў мови нашай бацькаўскай ад бацькоў пачули, а сваруцца тольки сабе на крыўду и на сорам, людзям на сьмех. Вось і знарок выдаем лемэнтар дваякими знаками, выбирай, што спанараўна, каб усяки пазнаў, што ци такие, ци сякие знаки, а зыки, склады и словы тыеж, мова — таяж и людзи што мовай адной гаворуць — браты родные{{sfn|Беларускі лемантар|1906|с=6—7}}.
}}

З польскага лемантара Казімежа Промыка была перанятая методыка навучання, указанні для таго, хто навучае, як пазнаваць літары і склады, уступныя практыкаванні, алфавіт, тлумачэнне галосных і зычных, напісанне імён уласных і лічбаў, назвы знакаў прыпынку. Была адаптавана нават частка ілюстрацыйнага матэрыялу. Некаторыя элементы гэтага падручніка былі перакладзены на беларускую мову даслоўна ці з неістотнымі мадыфікацыямі, напрыклад прадмова з парадамі, як лепш навучыць чытаць:
{{Цытата|
Przeczytaj, bracie, jeżeli zechcesz kogo uczyć czytać, to ucz koniecznie tak, jak ci poradzę i jak w tym elementarzu pokazano. Dotąd jeszcze uczą nieraz tak, że potrzeba roku albo dwóch lat, żeby czytać nauczyć; a tymczasem jest daleko lepszy nowy sposób, że można nauczyć w 8, a nawet w 5 tygodni... Nie zaczynaj od razu uczyć całego abecadła, ale pokaż tylko kilka liter, które są na początku w tym elementarzu, i ucz od początku aż do końca tak, jak w tymże elementarzu napisano. Zanim zaczniesz uczyć w nowem miejscu, to wpierw przeczytaj radę, która jest wydrukowana dla ciebie drobnemi literami i ucz zapełnię tak, jak tam powiedziano{{sfn|Elementarz na którym nauczysz czytać|1903|с=6—7}}.
}}
{{Цытата|
Praczytajcie! Kali budziecie wuczyć kaho czytać na hetym lemantaru, wuczycie tak, jak tut radżu i jak u lemantaru napisana. Daŭniej wuczyli czytać hod abo i dwa, a ciapier i u dwa miesiacy nawuczysz. Nie pakazuj zaraz usich znakaŭ, a tak, jak tut napisana: literu za literaj i adrazu wuczy czytać ceły skład i słowa, skład pa składzi... Pakul paczniesz wuczyć czytać u nowym miejscy, praczytaj radu, szto drobnymi literami napisana{{sfn|Беларускі лемантар|1906|с=3}}.
}}

Пасля знаёмства з пэўным гукам прапаноўваліся для чытання спачатку адкрытыя склады, аднаскладовыя і двухскладовыя словы, падзеленыя на склады, потым сказы і невялікія тэксты. Знаёмства з друкаванай (розных шрыфтоў) і рукапіснай (малой і вялікай) літарамі праводзілася паралельна з выдзяленнем гуку. Парадак вывучэння гукаў і літар быў такі: ''а, э, п, о, у, ы, м, б, т, я, е, ю, йо, ц, н, л, в, к, п, з, д, с, г, х, ж, да, дж, р, ш, ч, ў, ь''.

Паводле сваёй лексікі буквар быў блізкі да жывой народнай мовы — сярэднебеларускіх гаворак. У ім у якасці вучэбнага матэрыялу выкарыстоўвалася шмат прыказак, народных выслоўяў, параўнанняў. Змест тэкстаў быў звязаны з жыццёвым досведам дзяцей (пераважна з роднай прыродай).

3 дыдактычнай мэтай выкарыстоўваліся прадметныя малюнкі. Як заўважыў [[Рыгор Міхайлавіч Семашкевіч|Рыгор Семашкевіч]], усе ілюстрацыі, словы ці тлумачэнні гукаў абапіраліся на прыклады з жыцця беларускай вёскі, дзе жыла бальшыня беларускага насельнітва, што мусіла спрыяць лепшаму засваенню вучнямі зместу{{sfn|Семашкевіч|1971|с=101}}. Гэтым мэтам служылі і тры кароткія апавяданні, якіх не было ў падручніку К. Промыка, напрыклад «Дзед і баба» — пераробка папулярнага верша [[Юзаф Крашэўскі|Юзафа Крашэўскага]].

У канцы кнігі даваліся самыя простыя звесткі з розных галін мовы: з [[фанетыка|фанетыкі]] — слова, склад, гук («зык»), [[галосныя]] («самагалосныя»), [[зычныя]] («сагалосныя») гукі; з графікі — літара, знак кароткасці ў літарах ''й, ў'', знак націску, літары ''ь, ъ''; з пунктуацыі — называліся «застановачныя» знакі і даваліся ўзоры іх графічнага абазначэння: кропка, двукроп’е, «закавыка» (коска), «кропка з закавыкай», клічнік, «пытаннік», «злуч», «працяжка», «чужаслоў», «недасказ»; з арфаграфіі — напісанне вялікай літары ў пачатку сказа, пасля кропкі, у імёнах і прозвішчах людзей, назвах гарадоў, [[Мястэчка|мястэчак]], вёсак, рэк, азёр. Прыводзіліся таксама лічбы ад 1 да 10. У канцы даваўся алфавіт, друкаваны лацінкай і кірыліцай. Некаторыя парады былі і на паасобных старонках.

== Значэнне ==
Навіну пра выхад падручніка першай змясціла віленская газета «[[Наша доля]]» напачатку верасня 1906 года. «Беларускі лемантар» спаткаў зацікаўленасць спажыўцоў, аб чым сведчыць тое, што ён хутка знік з публічных абвестак выдавецкай суполкі «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]»{{sfn|Туронак|2008|с=39}}.

Па гарачых слядах віленскі «[[Kurier Litewski (1905)|Kurjer Litewski]]» змясціў на першай паласе каментарый, падпісаны крыптонімам, пад якім выступіў, відаць, рэдактар газеты [[Чэслаў Янкоўскі]]. З’яўленне лемантара «Kurjer Litewski» ацаніў станоўча. «''Чаму ж беларусам нельга хаця б на пачатку XX стагоддзя заспяваць сваю „Багародзіцу“ або дачакацца сваіх {{нп3|Францішак Чалякоўскі|Чалякоўскіх|uk|Франтішек Челаковський}}, [[Ян Колар|Колараў]] і [[Павел Ёзеф Шафарык|Шафарыкаў]], сваіх [[Сіманас Даўкантас|Даўконтаў]] і [[Мацеюс Валанчус|Валанчэўскіх]]? Лепей позна, як ніколі. Уласны, родны, нацыянальны лемантар! Гэта, калі казаць коратка, праменьчык уласнае культуры. Дык значыць, існуе і беларуская культура? Натуральна, тым больш, калі пад культурай мы будзем разумець непаўторнасць нацыянальнай сутнасці… Навучыцца чытаць і пісаць па-беларуску — гэта ж першы, найсвяцейшы нацыянальны абавязак кожнага беларуса''», — рабіў выснову аўтар. Тым не менш журналіста не пакідала боязь за тое, куды будзе скіравана далейшае развіццё беларускага руху{{sfn|Туронак|2006}}.

Выданне беларускага лемантара прыпала на час, калі попыт грамадства на беларускія кніжкі абудзіўся [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|рэвалюцыйнымі падзеямі]] ў Расійскай імперыі. Але надзеі на дазвол расійскіх уладаў адкрыць афіцыйныя беларускія школы не спраўдзіліся, таму ў асобных мясцовасцях было арганізавана падпольнае навучанне. Пры гэтым аўтары мелі рашучы намер выдаць лемантар нават у нелегальных умовах і абудзіць цікавасць грамадства да сваёй ініцыятывы. Сярод сказаў, якія служылі матэрыялам для навучання чытаць, знайшоўся адзін, які выражаў стаўленне яго стваральнікаў да рэалізаванай задачы: «''Яны бяруцца за гэта дзела і думаюць, што ім удасца яно''». Гэтым «дзелам» было стварэнне агульнанацыянальнай беларускай мовы і яе папулярызацыя{{sfn|Туронак|2008|с=40}}.

Выхад лемантара на дзесяцігоддзе апярэдзіў узнікненне першых беларускіх публічных школ, таму яго выкарыстанне абмяжоўвалася хатнім ужыткам, а таксама падпольнымі беларускімі школкамі{{sfn|Туронак|2008|с=31}}. Гэты падручнік упершыню ў гісторыі быў спробай акрэсліць асноўныя прынцыпы правапісу сучаснай беларускай мовы, прапаноўваў некаторыя лінгвістычныя тэрміны, а таксама спецыфічную графіку. Таму «Беларускі лемантар» служыў для пісьменнікаў і выдаўцоў хоць і не абавязковым, але адзіным да [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] свайго роду практычным дапаможнікам. Пры такім стане рэчаў значэнне падручніка можна разглядаць не толькі ў грамадскай і педагагічнай плоскасці, але таксама і ў кантэксце развіцця беларускага мовазнаўства{{sfn|Семашкевіч|1971|с=98—102}}.

Створаныя ў канцы 1904 — на пачатку 1905 гадоў першыя беларускія мовазнаўчыя тэрміны пазней былі дапрацаваны. Некаторыя з іх былі моцна зменены (напрыклад, «[[коска]]» замест «закавыка»), але бальшыня сталі трывалым набыткам беларускага мовазнаўства і былі прыняты ў такім жа гучанні («склад», «[[галосныя|галосны]]», «[[клічнік]]» і інш.) ці толькі з фанетычнымі і марфалагічнымі зменамі, як напрыклад «пытаннік» — «[[пытальнік]]», «працяжка» — «[[працяжнік]]». Сфармуляваныя ў падручніку прынцыпы [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхім Карскі]] назваў пачаткам спецыфічнага беларускага правапісу. Цягам часу яны былі развіты і ўдасканалены.

== Зноскі ==
{{reflist|2}}

== Літаратура ==
* {{кніга|аўтар = [[Сцяпан Хусейнавіч Александровіч|Александровіч С. Х.]] |загаловак = Прадмова // Каганец Карусь. Творы |месца = [[Мінск]]|год = 1979 |ref = Александровіч}}
* {{кніга|аўтар = [[Лідзія Львоўна Арабей|Арабей Л. Л.]] |загаловак = Стану песней |месца = [[Масква]]|год = 1982 |ref = Арабей}}
* {{кніга|аўтар = Германовіч І. |загаловак =Карусь Каганец як мовазнавец |месца = [[Мінск]]|выдавецтва = Веснік [[БДУ]], № 3|год = 1974 |ref = Германовіч}}
* {{кніга|аўтар = [[Карусь Каганец|Каганец К.]] |загаловак =Беларускі лемантар, або першая навука чытання |месца = [[Санкт-Пецярбург]]|выдавецтва = [[Загляне сонца і ў наша аконца]]|год = 1906 |старонак = 30 |ref = Беларускі лемантар}}
* {{кніга|аўтар = [[Мікалай Іванавіч Каспяровіч|Каспяровіч М. І.]] |загаловак =Карусь Каганец (да 10-й гадавіны сьмерці) |месца = [[Менск]]|выдавецтва =  [[Маладняк (часопіс)|Маладняк]], № 10 |год = 1928 |тыраж = 2500| ref= Каспяровіч }}
* {{кніга|аўтар = [[Рыгор Міхайлавіч Семашкевіч|Семашкевіч Р. М.]] |загаловак =Беларускі літаратурна-грамадскі рух у Пецярбурзе |месца = [[Мінск]]|год = 1971 |тыраж = 2500 |ref = Семашкевіч }}
* {{кніга|аўтар = [[Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч|Цётка]] |загаловак =Выбраныя творы |месца = [[Мінск]]|год = 2001 |ref = Цётка}}
* {{кніга|аўтар = [[Юры Туронак|Туронак Ю.]] |загаловак =Абставіны публікацыі і аўтарства першага беларускага лемантара / пер. з пол. |выданне = Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі |месца = [[Вільнюс|Вільня]]|год = 2008 |ref = Туронак}}
* {{кніга|аўтар = [[Юры Туронак|Туронак Ю.]] |загаловак =Вацлаў Іваноўскі / пер. з пол. |месца = [[Мінск]]|год = 2006 |ref = Туронак}}
* {{кніга|аўтар = Яленскі М. |загаловак =Буквар |выданне = Беларуская мова: Энцыклапедыя |месца = [[Мінск]]|выдавецтва = [[БелЭн]]|год = 1994 |ref = Яленскі}}
* {{кніга|аўтар = Promyk K. |загаловак = Elementarz na którym nauczysz czytać w 5 albo 8 tygodni |выданне = Wydanie 37 |месца = [[Варшава]]|год = 1903 |ref = Elementarz na którym nauczysz czytać}}

{{^}}

== Спасылкі ==
{{Commonscat}}{{Добры артыкул|Мовазнаўства|Беларусь}}
{{Артыкул года|2019}}

{{^}}{{Беларуская мова}}

[[Катэгорыя:Кнігі паводле алфавіта]]
[[Катэгорыя:Выданні на беларускай мове лацінкай]]
[[Катэгорыя:Падручнікі на беларускай мове]]
[[Катэгорыя:Вывучэнне беларускай мовы]]
[[Катэгорыя:З’явіліся ў 1906 годзе]]