Буляш Хайчыеўна Тадаева

Буляш Хайчыеўна Тадаева
Дата нараджэння	28 студзеня 1915(1915-01-28)
Месца нараджэння	Ікі-Манлан[d], Маладэрбетаўскі ўлус[d], Астраханская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	22 верасня 2014(2014-09-22) (99 гадоў)
Муж	Георгій Пятровіч Сердзючэнка[d]
Род дзейнасці	мовазнаўца, лексікограф, дыялектолаг, этнолаг, фалькларыстка
Навуковая сфера	мангольскія мовы, цюркска-мангольская культура[d], дунсянская мова[d], баааньская мова[d], мангорская мова[d], даурская мова[d], манголазнаўства[d] і прыкладная лінгвістыка[d]
Месца працы	Інстытут усходазнаўства РАН[d]
Навуковая ступень	кандыдат філалагічных навук (1946)
Альма-матар	Астраханскі дзяржаўны педагагічны інстытут імя С. М. Кірава (1938)
Узнагароды

Буляш Хайчыеўна Тадаева (1915—2014) — савецкая і расійская вучоная ў галіне мовазнаўства і лексікаграфіі. Спецыяліст па мангольскіх мовах і дыялектах.

Біяграфія

Нарадзілася ў сям’і беднага скатавода Тода Хайчыева і Байн Чанкаевай, але бацька рана памёр. У 1931 годзе скончыла Маладэрбетаўскую сярэднюю школу, працавала настаўніцай. У 1938 з адзнакай скончыла Астраханскі педагагічны інстытут і працягнула выкладчыцкую дзейнасць. У 1940 годзе памёр айчым Б. Тадаевай, а яе маці засталася адна з гуртам дзяцей. У 1944 годзе маці і сама загінула ў перыяд дэпартацыі калмыкаў.

Сама Буляш Хайчыеўна ў 1941 годзе рушыла ў Маскву, дзе паступіла ў аспірантуру Інстытута моў і пісьменнасцяў народаў СССР Акадэміі навук СССР. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны інстытут быў эвакуіраваны ў Казахстан, але яна не паехала, працавала на абаронным заводзе ў Маскве. За гэтыя гады Б. Тадаева завяршыла кандыдацкую дысертацыю на тэму «Семантыка і сінтаксічныя функцыі склонаў у мангола-айранскіх прыслоўях» і паспяхова абараніла яе ў 1946 годзе. Яна стала першым кандыдатам навук сярод калмычак.

У тыя гады яна пазнаёмілася з маладым вучоным прафесарам Г. П. Сердзючэнкам (1904—1965), з якім пазней назаўжды звязала сваё жыццё. Высокаадукаваны, таленавіты і эрудыраваны Г. П. Сярдзючэнка дабратворна паўплываў на яе імклівае станаўленне як даследчыка. Муж быў прыкметнай фігурай у навуковым свеце: доктар філалагічных навук (1947), прафесар (1947), член-карэспандэнт АПН РСФСР (1950).

Калмыкі яшчэ знаходзіліся ў дэпартацыі, органы бяспекі шукалі якія хаваліся, часам лавілі тых, хто не патрапіў у поле іх зроку. Г. П. Сердзючэнка хаваў жонку, ратаваў яе, але яны раптам наляцелі ў Інстытут з іскам, маўляў, Тодаева «павінна быць з народам». Тады Г. П. Сердзючэнка заявіў ім, што яна — яго жонка і павінна заставацца з мужам, і запатрабаваў: «Тады пасадзіце нас разам», — і іх пакінулі ў спакоі.

Б. Х. Тадаева працавала ў сектары цюрка-мангольскіх моў Інстытута мовы і мыслення АН СССР (1946—1950), адначасова старшым навуковым супрацоўнікам цюркскага сектара ў Інстытуце метадаў навучання АПН РСФСР (1948—1949). Яе манаграфія «Граматыка сучаснай мангольскай мовы: фанетыка і марфалогія» з’явілася першай буйной працай у мангольскай філалогіі таго часу, створанай на базе пісьмовай літаратуры на кірыліцы і была высока ацэнена спецыялістамі.

У 1954—1957 гадах сужэнцы працавалі ў КНР у складзе савецкай навуковай экспедыцыі. Б. Х. Тадаева прымала актыўны ўдзел у арганізацыі і правядзенні лінгвістычных экспедыцый па вывучэнні моў і прыслоўяў мангольскіх этнасаў, якія пражывалі на тэрыторыі Кітая.

Пасля завяршэння педагагічнай і навукова-экспедыцыйнай дзейнасці ў КНР Буляш Хайчыеўна вярнулася на радзіму. У 1957—1958 гадах працавала старшым навуковым супрацоўнікам у Калмыцкім НДІ мовы, літаратуры і гісторыі, затым у Аддзеле моў народаў Азіі і Афрыкі Інстытута ўсходазнаўства АН СССР на пасадзе старэйшага навуковага супрацоўніка (1958—1983).

Сваімі фундаментальнымі працамі Б. Х. Тадаева ўнесла вялікі ўклад у савецкую і сусветную гуманітарную навуку. Яе работы апублікаваны ў многіх выдавецтвах, у тым ліку ў «Навуцы», «Усходняй літаратуры», перакладзены на замежныя мовы, убачылі свет у КНР, Манголіі, Венгрыі і інш.

Б. Х. Тадаевай выдадзена 20 кніг, слоўнікаў і манаграфій, усяго выйшла з друку больш за 50 публікацый. Дзякуючы сваім фундаментальным навуковым працам яна стаіць цяпер у адным шэрагу з найбуйнейшымі мангалазнаўцамі ХХ ст., такімі як Г. Д. Санжэеў (1902—1982), Т. А. Бертагаеў (1905—1976), Э. Р. Ценішаў (1921—2004).

Узнагароды

За заслугі перад савецкай навукай, вялікі ўклад у развіццё мангалазнаўства Б. Х. Тадаева ўзнагароджана ордэнамі «Дружбы народаў», «Знак Пашаны», медалямі СССР і КНР. За вялікі ўклад у развіццё духоўнай культуры калмыцкага народа ёй прысвоена званне «Ганаровага грамадзяніна Рэспублікі Калмыкія», яна ўдастоена звання «Заслужаны дзеяч навукі Рэспублікі Калмыкія». Б. Х. Тадаева была Ганаровым членам Таварыства манголазнаўцаў Расійскай акадэміі навук".

Спасылкі

• Очирова Нина Гаряевна Исследователь монгольских языков (к 95-летию известного востоковеда Б. Х. Тодаевой) // Oriental Studies. — 2010. — № 2.