Ежы Орда

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ежы Орда
Род дзейнасці гісторык
Дата нараджэння 20 сакавіка 1905(1905-03-20)[1]
Месца нараджэння
Дата смерці 8 чэрвеня 1972(1972-06-08) (67 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Бацька Караль Орда[d]
Маці Марыя са Смолькаў[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ежы Орда (20 сакавіка 1905, Навашыцы — 8 чэрвеня[3] 1972, Вільнюс) — польскі гісторык культуры, архівіст, грамадскі дзеяч[4], «віленец па выбары», «інтэгральны гуманіст», «чалавек парадоксу», «анархіст у духу святога Аўгусціна» і гід па Вільні.

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Навашыцы[правіць | правіць зыходнік]

Пачатак дзяцінства правёў у радавым маёнтку Навашыцы Кобрынскага павета[5].

Ежы Орда па мацярынскай лініі быў унукам львоўскага гісторыка Станіслава Смолькі[pl][6], даследчыка гісторыі Сярэднявечча і Новага часу. У 1899 Марыя ў дзявоцтве Смолькава выйшла замуж за Караля Орду (1871—1914), якому належалі некалькі маёнткаў на Палессі, у тым ліку Навашыцы. У гэтай сядзібе падчас Студзеньскага паўстання хаваўся Рамуальд Траўгут[7]. Станіслаў Смолька правёў апошнія гады свайго жыцця ў Навашыцах і быў пахаваны ў 1924 у Янаве пад Пінскам.

Меў двух братоў — Тадэвуша і Вітальда. Вітольд браў удзел у вераснёвай кампаніі 1939 года, загінуў у лагеры для ваеннапалонных у 1944 годзе[8].

Варшаўскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

У 1917 разам з братамі і сёстрамі выехаў у Варшаву, дзе жыў на вуліцы Гожа, 32. Працягваў адукацыю ў гімназіі Войцеха Гурскага ў Варшаве ў 1916—1923. З 1923 два гады вывучаў гісторыю ў Варшаўскім універсітэце. Падчас вучобы ў Варшаўскім універсітэце ён пасябраваў з дырэктарам Архіва Асветы Вінцэнтам Лапаціньскім і ўступіў у канфлікт з прафесарам Марцэлі Гандэльсманам[9]. Прычынай спрэчкі стаў пратэст Орды супраць прынцыпу калектыўнай адказнасці.

Віленскі ўніверсітэт[правіць | правіць зыходнік]

З-за канфлікту ў 1926 Ежы Орда пераехаў у Вільню і працягнуў навучанне ў Віленскім універсітэце Стэфана Баторыя, вывучаючы гісторыю і мастацтвазнаўства[10]. Быў вучнем Казіміра Хадыніцкага і Станіслава Касцялкоўскага[4]. З 1928 г. публікаваўся ў навуковым гістарычным часопісе «Ateneum Wileńskie» і акадэмічным часопісе «Alma Mater Vilnensis» (з 1928 працаваў там у рэдакцыі як прадстаўнік гісторыкаў)[9].

З 1927 быў абраны старшынёй кола студэнтаў-гісторыкаў універсітэта Стэфана Баторыя, там па яго ініцыятыве была створана асобная секцыя па вывучэнні Вільні, мэтай якой было ўпарадкаванне бібліяграфіі Вільні, а таксама падрыхтоўка гуртка гідаў па гораду[11].

У 1933 далучыўся да тэатральнай студыі Ірэны Брыльскай пры Віленскім тэатры. Канцэптуальна дапамагаў са стварэннем сцэнаграфіі[12].

Абараніў доктарскую працу «Пінск, яго пачаткі, тапаграфія і нарыс гісторыі да сярэдзіны XVIII стагоддзя» пад кіраўніцтвам Станіслава Касцялкоўскага ў 1932[10].

Пасля заканчэння вучобы працаваў бібліятэкарам у Інстытуце Усходняй Еўропы ў Вільні, а з 1935 года — у Дзяржаўным архіве ў Вільні.

Пісаў артыкулы для левага часопіса Генрыка Дэмбіньскага і Стэфана Ендрыхоўскага «Poprostu», некаторы час уваходзіў у рэдакцыю. Часопіс «Poprostu» меў выразную марксісцкую арыентацыю, фінансаваўся Камуністычнай партыяй Польшчы. Часопіс прынцыпова выступаў супраць асіміляцыі беларусаў, беларускі аддзел у рэдакцыі ўзначальваў Максім Танк[11]. Паколькі Орда не быў ні марксістам, ні прыхільнікам сацыялізму, ён пакінуў часопіс. Калі пазней на судзе над заснавальнікамі часопіса яго спыталі аб яго палітычных поглядах, ён адказаў: «Я анархіст у духу святога Аўгусціна».

Ваенны час[правіць | правіць зыходнік]

Пасля таго, як Вільня была занята Чырвонай Арміяй, быў вымушаны працаваць рабочым у гарадскіх садах, утрымліваў сябе таксама рэпетытарствам. Доўгі час быў беспрацоўным. Публікаваў артыкулы ў «Prawda Wileńska», за што падвяргаўся нападкам у падпольным друку. Займаўся тайным выкладаннем[6].

Падчас нацысцкай акупацыі ён працягваў чытаць лекцыі ў тэатральнай студыі, але ў падполлі. Сярод навучэнцаў студыі была Ганна Скаржанка. Пасля вайны студыя была прызнана Асацыяцыяй польскіх сцэнічных дзеячаў эквівалентам дзяржаўнай тэатральнай школы[13].

Пасля паўторнага заняцця Вільні Чырвонай Арміяй са згоды польскага падполля застаўся ў Вільні і ўладкаваўся на працу ў Дзяржаўны гістарычны архіў, а затым у гарадскі архіў[14].

Пасляваенны перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Пасля заканчэння вайны не меў рэгістрацыі і працы. Вырашэннем сітуацыі аказалася фіктыўны шлюб 17 кастрычніка 1945 з манашкай-візіткай Геленай Зяновіч (1906—1986), з якой яны апекаваліся шасцю сіротамі. Трое з гэтых дзяцей былі габрэямі, якіх яны выратавалі ад халакосту. У 1992 Гелена Зяновіч была ўганаравана званнем Праведнік народаў свету. Ежы Орда таксама дапамог выратаваць хворую на тыф габрэйку Хаю Траевіцкую[15].

У пачатку 1950-х гадоў (некаторыя крыніцы кажуць пра снежань 1949 года[16]), пасля таго як Орда адмовіўся праходзіць настрыфікацыю сваёй навуковай ступені, што прадугледжвала іспыт па марксізме-ленінізме, ён быў звольнены з працы. Працаваў дворнікам. У 1950 годзе ён уладкаваўся ў Акадэмію навук Літвы грузчыкам, фактычна займаўся навуковай працай. У той час ён напісаў «Гісторыю Вялікага Княства Літоўскага», якую пад сваім імем на літоўскай мове без пазначэння сапраўднага аўтара выдаў прафесар Юозас Жугжда[17].

Толькі ў маі 1958 ён уладкаваўся на працу ў Цэнтральны гістарычны архіў Літоўскай ССР на пасаду старшага навуковага супрацоўніка, дзе працаваў да 1972. Займаўся аналізам дакументаў і навучаннем кадраў[18].

На працягу чатырох гадоў ён кіраваў створаным ім у складзе Інстытута педагогікі паэтычным тэатрам, які выхоўваў настаўнікаў для польскіх школ. Быў сузаснавальнікам гурта песні і танца «Вілія» (Wilia)[19].

Пахаваны на могілках Росы ў Вільні. Па ініцыятыве Уладзіслава Коркуця дзякуючы грамадскім зборам на магіле быў усталяваны помнік з надпісам Станіслава Якуціса: «Памяці чалавека навукі, гуманіста, вялікага знаўцы гісторыі Вільня, аматар тэатра і фальклору, застанецца ў сэрцах сям’і, ансамбля Wilia, супрацоўнікаў і ўсіх жыхароў і сяброў Вільні». Аўтарам праекту надмагілля з’яўляецца віленскі журналіст і паэт Войцех Пятровіч. І дзень нараджэння, і дзень смерці на помніку пазначаны няправільна[5]. Няправільная дата смерці фігуруе нават у навуковых даследаваннях (напрыклад, 6 чэрвеня 1972 года[20]).

Памяць[правіць | правіць зыходнік]

Ён стаў прататыпам персанажа Мурзы-Мурзіча ў аўтабіяграфічным рамане Ежы Путрамента «Рэчаіснасць»[21]. Узгадваў яго таксама Чэслаў Мілаш у «Іншым алфавіце»[22]:

Гэты нашчадак вядомага арыстакратычнага роду быў маленькім чалавечкам з яйкападобнай, амаль лысай, нягледзячы на ​​юны ўзрост, галавой — такім блізарукім, што насіў тоўстае шкло, выпуклыя, нібы акуляры вадалаза. У ягонай знешнасці і манеры паводзінаў было нешта смешнае людзей, і ў Вільні трыццатых гадоў ён слыў асобай пацешнай і эксцэнтрычнай. У той жа час немагчыма было ўявіць сабе, каб яго хвалявалі авангардныя ці левыя ідэі, каб ён быў адным з нас — у «Жагарах», на выбарах у «Братняках» у 1931 годзе ці ў групе Дэмбінскага і яго часопісе «Папросту». Ён быў старэйшы за нас усяго на пару гадоў, але тым не менш карыстаўся прывілеямі старэйшыны і стаяў у баку ад усіх гэтых пачынанняў. Гэта ён, выступаючы сведкам на працэсе Дэмбінскага і таварышаў у 1936 годзе, на пытанне, якія яго палітычныя погляды, з сур’ёзным выглядам падняў палец і адказаў: «Анархіст». А затым дадаў: «У духу святога Аўгусціна». Кніжны чарвяк, эрудыт. Не памятаю, дзе ён вучыўся. Здаецца, у яго быў дактарат па гісторыі. Яго сапраўднай спецыяльнасцю, любоўю і прафесіяй была сталіца Вялікага княства Літоўскага, Вільня, яе мінулае і архітэктура. Магчыма, у іншых гарадоў таксама ёсць даследнікі, якія закаханыя ў старыя камяні і сядзяць круком над летапісамі. Вільня здабыла свайго знаўцу і прыхільніка ў асобе доктара Ежы Орды. А паколькі ён вёў аскетычны лад жыцця, маючы патрэбу толькі ў самым неабходным, то здавалася, што ніякія кар’ерныя спакусы не адарвуць яго ад папер і кніг[23].

Ганна Еджыхоўская так яго ўзгадвала:

Так званыя бытавыя ўмовы яго ніколі не хвалявалі, быў улюбёны ў віленскія касцёлы, асабліва святых Пятра і Паўла[24]

23 лістапада 2022 года ў віленскай Нацыянальнай мастацкай галерэі адбылася прэм’ера дакументальнага фільма Ілоны Левандоўскай «Анархіст у духу святога Аўгусціна»[25].

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Bibliothèque nationale de France Jerzy Orda // data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011.
  2. ↑ Bibliothèque nationale de France BnF catalogue général — Paris: BnF. Праверана 27 сакавіка 2017.
  3. ↑ Bibliograficzna baza danych biblioteki Архівавана 3 студзеня 2018. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
  4. ↑ а б Słownik…, s. 383.
  5. ↑ а б Jegelevičius 1999, s. 44.
  6. ↑ а б Słownik….
  7. ↑ Zagałowa 1999.
  8. ↑ Jegelevičius 1999.
  9. ↑ а б Zagałowa 1999, s. 13.
  10. ↑ а б Jegelevičius 1999, s. 45.
  11. ↑ а б Patryk Tomaszewski. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919—1939. Wydawnictwo Naukowe UMK, 2022.
  12. ↑ Zagałowa 1999, s. 14–15.
  13. ↑ Zagałowa 1999, s. 24.
  14. ↑ Sławińska 1999, s. 66.
  15. ↑ Zagałowa 1999, s. 27.
  16. ↑ Jegelevičius 2005, s. 120.
  17. ↑ Zagałowa 1999, s. 32.
  18. ↑ Zagałowa 1999, s. 34–35.
  19. ↑ Zagałowa 1999, s. 37.
  20. ↑ Jegelevičius 2005, s. 121.
  21. ↑ Putrament 1969, s. 330.
  22. ↑ Miłosz 1998, s. 112–114.
  23. ↑ Чеслав Милош. Азбука // ВикиЧтение.
  24. ↑ Anna Jędrychowska. Zygzakiem i po prostu. Warszawa: Czytelnik, 1965. S. 251.
  25. ↑ Film dokumentalny o dr. Jerzym Ordzie «Anarchista w duchu św. Augustyna» Архівавана 26 лістапада 2022.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ежы_Орда&oldid=4678246"