Марш смерці каралінераў
| Марш смерці каралінераў | |||
|---|---|---|---|
 Манумент 1892 года, прысвечаны загінуўшым шведскім каралінерам (размешчаны прыкладна за 5 кіламетраў на захад ад Дуведа) | |||
| Дата |
29 снежня — наступ на дацкія войскі 17 снежня 1718 — люты 1719 — адступленне (марш смерці) |
||
| Месца | Трондэлаг | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
| Страты | |||
|
|||
Марш смерці каралінераў (шведск.: Karolinernas dödsmarsch; дацк.: Karolinernes dødsmarch) — адступленне Каралінскай пяхоты на чале з фінскім генералам Карлам Густавам Армфельтам пасля няўдалай аблогі Тронхейма на канчатковым этапе Вялікай Паўночнай вайны.
Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Увосень 1718 года Карл XII павёў войскі на тэрыторыю Дацкага каралеўства ў Нарвегію. Арміі Армфельта была пастаўлена задача наступам у самым блізкім да ўзбярэжжа месцы захапіць Трондэлаг, і, самае галоўнае, Тронхейм. Ім трэба было паглыбіцца толькі на 80 кіламетраў. Гэты манеўр мог бы расекчы Нарвегію на дзве часткі, што пагоршыла б становішча снабжэнне Даніі ў Нарвегіі.
29 жніўня 1718 года Армфельт перайшоў дацка-шведскую мяжу ў Нарвегіі і, выйшаўшы з Армфельта, рушыў на Тронхейм. Пасля нядоўгага супраціву нарвежцы адступілі, вырашыўшы ўмацаваць подступы да Тронхейма. Генерал Будэ загадаў знішчыць усе масты і сагнаць ўсе лодкі, каб спыніць шведаў. У выніку шведскія каралінеры спыніліся ў 35 кіламетрах ад горада, пасля чаго выпаў першы снег. Па прычыне недахопу харчавання Армфельт был вымушаны зрабіць загад аб адступленні. І толькі праз месяц, 26 кастрычніка, трохі стабілізаваўшы становішча, генерал распачаў другі наступ на Тронхейм.
Армія складалася на дзве траціны з фінаў, а самым шматлікім падраздзяленнем быў Астэрботэнскі полк колькасцю 912 чалавек.
За гэты час колькасць яго войска скарацілася з 9200 чалавек да, прыкладна, 6000 чалавек.
Прайшоўшы 75 кіламетраў па горнай дарозе, каралінеры падыйшлі да горада 6 лістапада. 14 лістапада пасля няўдалага штурму горада, Армфельт зняў аблогу і перайшоў да блакавання Тронхейма. Амаль месяц не спыняліся дробныя сутычкі з невялікімі групамі дацкай арміі, якая знаходзілася ў тыле. У гэты час, а дакладней 11 снежня, пры аблозе крэпасці Фрэдэрыкстэн, пры невядомых абставінах загінуў кароль Карл XII. Да Армфельта гэтае паведамленне разам з загадам адступаць да Хандаля прыйшло 17 снежня, па іншых дадзеных — 7 студзеня.
Марш смерці[правіць | правіць зыходнік]
Армфельт вырашыў адступаць па самым кароткім шляху ў Швецыю праз Цюдаль і далей на Хандаль. У гэтым годзе выпала мала снега, таму каралінеры не выкарыстоўвалі лыжы, аднак армія была не гатовая і стомленая 4 месяцамі баёў у Трондэлагу. Выступіўшы з Халдалена, шведы прыйшлі 30 кіламетраў і спыніліся ў двух фермах «Ос» і «Осбю» каля капліцы Флорэна ў Цюдале. Па прычыне благога надвор’я, тут памёрла каля 200 жаўнераў. На наступную раніцу армія ў суправаджэнні нарвежскага мясцовага правадыра Ларса Берсвендсена Остбю рушыла далей, і да вёскі Хандаль на тэрыторыі Швецыі заставалася 55 кіламетраў. Калі б не мяцеліца, шлях заняў б два дні.
У той жа дзень пачалася моцная паўночна-заходняя бура, якая закруціла лёгкі снег. Ёран Норберг піша ў сваёй справаздачы аб гэтым інцыдэнце, што яны бачылі, як «з мора, з захаду на поўнач, насоўваліся жудасныя чорныя хмары, якія неўзабаве пасля гэтага пакрылі ўсё снегам і ледзяной карой і мелі навокал такі моцны пякучы холад, што і людзі, і жывёлы зацвярдзелі і ўпалі як нябожчыкі».[1] З-за дрэннай бачнасці і пранізлівага холаду, Армфельт вырашыў размясціцца на паўночным схіле гары Ойфеле на беразе возера Эсан. У адчайных спробах сагрэцца, жаўнеры палілі карлікавыя бярозы, верас, уласныя ружэйныя прыклады і сані, але гэта не прынесла практычна ніякай карысці. У гэтую ноч прыкладна 200 чалавек змерзлі.
У гэты момант войскі налічвалі каля 5800 чалавек. Авангард з 14 лыжнікаў быў адпраўлены ў Емтлан для падрыхтоўкі да адступлення ў Швецыю.
Шторм працягваўся, і на наступны дзень адступленне стала хаатычным, жаўнеры былі раскіданыя па ўзгорках. Асноўная частка сіл дасягнула шведскай мяжы і размясцілася ў лагеры ў Энайльвене. Яны прарэзалі дзіркі ў лёдзе на падэшве гары, каб паглядзець, у які бок цячэ вада — гэты шлях быў выратаваннем. Аднак велізарная бура працягвалася, коні ўпалі, і ўсе рэшты рэчаў прыйшлося пакінуць на гары. Шторм працягваўся і на трэці дзень, 3 студзеня, у той час як першыя войскі на чале з Армфельтам накіраваліся ў Хандаль. На гары засталося каля 3000 замерзлых да смерці чалавек. Большасць тых, хто засталіся ў жывых, прыйшлі туды 5 і 6 студзеня.
Аднак у той час Хандаль складаўся ўсяго з трох ферм. Таму толькі невялікая частка жаўнераў змагла знайсці там прытулак. Яны размясціліся лагерам вакол вялікіх вогнішчаў, пакуль палявыя фельдшары працавалі, каб адрэзаць змерзлыя канечнасці, каб выратаваць жыцці жаўнераў, калі гэта было магчыма. Са словаў сведкаў, цэлыя бочкі былі запоўненыя адпілаванымі рукамі і нагамі. Тут некалькі сотняў чалавек памерлі ад недахопу ежы і догляду.[2] Пахаванне з мыльнага каменя, выяўленае на гэтым месцы ў 1889 годзе, абвяшчае: «у 1719 годзе 20 студзеня тут пражывала 600 чалавек».[2]
Падчас далейшага падарожжа ў Дувед, загінула яшчэ 700 чалавек. У вёсцы Валан, у 12 кіламетраў ад Хандаля, было ўсяго два дамы. Паводле легенды, каюты былі запоўненыя ад падлогі да столі смяротна стомленымі каралінерамі; і тыя, каму не хапіла месца, прыхінуліся да сцен каюты, дзе раніцай многія з іх былі знойдзеныя змерзлымі да смерці.[2] Калі тыя, хто выжыў, дайшлі да Дуведа, таксама нічога не было падрыхтавана для іх прыёму. Капітан Хамаршэльд з Емтланскага палка, якога Армфельт загадзя адправіў у Дувед з 14 лыжнікамі, каб падрыхтаваць прыём войскаў, не быў на месцы, калі прыйшла асноўная армія. Хамаршэльд таксама згубіўся ў гарах. Нарвежскі маёр, які 7 студзеня адправіўся ў горы з лыжнікам на разведку ў Хандаль, выявіў адразу за Эсандсенам вогнішча з пяццю яшчэ жывымі, але моцна змерзлымі жаўнерамі. Хамаршэльд і яго лыжнікі былі там напярэдадні, знайшлі некалькі коней і паехалі сваёй дарогай. У яго засталося ўсяго пяць чалавек. Пасля дзесяці дзён тулянняў па горах шэсць вершнікаў прыбылі ў забудаваныя раёны. Затым яны падтрымлівалі сваё жыццё з дапамогай трохдзённых запасаў ежы, якую яны прывезлі з сабой пасля выхаду з Нарвегіі.[2]
Вайсковы савет фон Фрызенхайм, які ў Дуведзе забяспечваў утрыманне тых, хто выжыў, 13 студзеня напісаў губернатару: «кожны дзень людзі ўсё яшчэ паўзуць з гор у Хандаль, які мы прывёзлі сюды на санках»[3].
Наступствы[правіць | правіць зыходнік]
З тых 2100 жаўнераў, што выжылі, каля 600 засталіся інвалідамі на ўсё астатняе жыццё.
Старшыня Худзісквара, пастар-медык Олаф Броман, апісваў ў сваім дзённіку за 1719 год наступнае:
«У пачатку гэтага года сюды прыбылі больш за 250 чалавек фінскага кавалерыйскага палка і людзі генерала дэ ла Барэ. Як і амаль усе тыя, хто перайшоў праз горы з Нарвегіі, іх рукі і ногі змерзлі, і ў іх так хварэлі ногі, што такой падзеі ніколі не адбывалася з самага «пачатку свету». Усю зіму, а таксама лета са мной было хворае, прастуджанае амаль незлічонае мноства, з некалькіх палкоў, жаўнераў, а таксама афіцэраў, якім я павінен быў шмат рэзаць, і рэзаць трэба было абедзве нагі, а адну — ступн., руку, ці шмат пальцаў і г. д. такі жудасны стан, што нават мёртвыя могуць плакаць над ім!»[3]
Увесну нарвежскія фермеры змаглі забяспечыць сябе такім абсталяваннем, як вінтоўкі і каляскі. Паводле легенды, драпежнікі, такія як ваўкі і лісы, маглі тады з’есці шмат конскага і чалавечага мяса, і таму ў наступныя гады гэтых драпежнікаў было больш, чым звычайна.
Фінскія прапараносцы заставаліся ў Емтлане да сярэдзіны красавіка, моцна пацярпеўшы ад хвароб, якія таксама дзівілі грамадзянскае насельніцтва. У старой нататцы ў царкоўнай кнізе Андэрсакера паведамляецца, што: «ў вёсцы Рыста ў Андэрсакеры загінула некалькі сотняў жаўнераў, якія былі пахаваныя ў Шарпенгецы. Паколькі яны памерлі, іх змясцілі ў стайню, дзе іх забрала старая ўдава, Рагніль Лонга-Олафа, і загнала ў скрыню для корму на ранейшае месца»[4].
Склад арміі[правіць | правіць зыходнік]
- Штаб арміі
Артылерыя:
- 3-фунтавая палявая батарэя (4 штукі) са складу артылерыйскага палка.
Кавалерыя:
- Конны полк Аба;
- Конны полк Нюлана і Тавастлана;
- Карэльскі конны полк;
- Емтланская кавалерыйская рота.
Пяхота:
- Пяхотны полк Аба;
- Пяхотны полк Б’ёрнеборга;
- Пяхотны полк Тавастлана;
- Пяхотны полк Нюлана;
- Пяхотны полк Астрэботнэна;
- Пяхотны полк Выбарга;
- Пяхотны полк Саволакса;
- Фінскі прызыўны батальён;
- Пяхотны полк Хельсінкаў;
- Батальён Хельсінкаў (тры чалавекі);
- Емтланскі полк;
- Свабодная кампанія капітана Лонгстрэмса;
- Акрамя таго, некалькі фермераў з Аплана і Гастрыклана былі прызваны ў якасці ляснікоў для забеспячэння арміі харчаваннем. Таксама сярод іх былі людзі, якія загінулі на гары.
Памяць[правіць | правіць зыходнік]
Штогод у Цюдале ў студзені праводзіцца тэатралізаванае прадстаўленне пад адкрытым небам «Karolinerspelet», якое заклікана асвятліць драматычныя падзеі, якія адбыліся тут падчас Маршу смерці.
У Рорусе, іншым нарвежскім горадзе, у якім пабывалі шведскія жаўнеры, у канцы ліпеня — пачатку жніўня, на рудніках праводзіцца штогадовае адкрытае музычнае тэатральнае прадстаўленне пад назвай «Elden». Шоў з’яўляецца адным з найбуйнейшых адкрытых тэатральных пастановак у Нарвегіі.
Шведскі паўэр-метал гурт «Sabaton» у сваім шостым студыйным альбоме «Carolus Rex» у песні «Ruina іmperii» згадвае пра марш смерці каралінераў, а таксама згадвае пра яго ў песні «Konungens likfärd».
Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]
Зноскі
- ↑ Grimberg, Carl. [http://runeberg.org/sfubon/5/0386.html Svenska folkets underbara öden / V. Karl XII:s tid från 1710 samt den äldre frihetstiden 1709-1739 / 374] (шведск.). Праверана 12 снежня 2021.
- ↑ а б в г Grimberg, Carl. 376 (Svenska folkets underbara öden / V. Karl XII:s tid från 1710 samt den äldre frihetstiden 1709-1739) (шведск.). Праверана 12 снежня 2021.
- ↑ а б Grimberg, Carl. 377 (Svenska folkets underbara öden / V. Karl XII:s tid från 1710 samt den äldre frihetstiden 1709-1739) (шведск.). Праверана 12 снежня 2021.
- ↑ Grimberg, Carl. 378 (Svenska folkets underbara öden / V. Karl XII:s tid från 1710 samt den äldre frihetstiden 1709-1739) (шведск.). Праверана 12 снежня 2021.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Anders Hansson, Karolinernas dödsmarsch i Jämtlandsfjällen, Jämtlands läns museum (1990)
- Olov Svedelid, Återtåget (1981)
- Karl-Aage Schwartzkopf, Yngste Karolinen (1960)
- Per Nilsson-Tannér, Bångens pojkar (1936)
- Anders Fager, Tolv bortglömda män (2019)