Прагляд зыходнага тэксту старонкі Януш Радзівіл (1612—1655)

{{Іншыя ПІБ|Радзівіл|Януш}}
{{ДД
| выява = Januš Radzivił. Януш Радзівіл (B. Strobel, 1634).jpg
| шырыня партрэта = 235пкс
| апісанне выявы = [[Партрэт Януша Радзівіла (Стробель)|Партрэт]] працы [[Барталамей Стробель|Барталамея Стробеля]]. 1633-34
}}
'''Януш Радзівіл''' ({{ДН|2|12|1612}}, [[Папелі]], [[Вількамірскі павет (Вялікае Княства Літоўскае)|Вількамірскі павет]] — {{ДС|||1655}}, [[Тыкоцін]])  — дзяржаўны і ваенны дзеяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. [[Гетман польны літоўскі]] (1646—1654), [[ваявода віленскі]] (з 1653) і [[гетман вялікі літоўскі]] (з 1654).

Меў багатыя маёнткі, у тым ліку [[Біржы]], [[Кейданы]], [[Віжуны]], [[Папелі]] і [[Яшуны]] на тэрыторыі сучаснай [[Літва|Літвы]], [[Любча|Любчу]] ў [[Новагародскі павет|Новагародскім павеце]], [[Дойліды]] і [[Заблудаў]] у [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскім павеце]], [[Невель (горад)|Невель]] у [[Віцебскі павет (Вялікае Княства Літоўскае)|Віцебскім павеце]], [[Себеж]] у [[Полацкі павет (Вялікае Княства Літоўскае)|Полацкім павеце]]. Трымаў [[Камянецкае староства|Камянецкае]], [[Барысаўскае староства|Барысаўскае]], [[Мсціслаўскае староства|Мсціслаўскае]] і іншыя староствы{{sfn|ЭнцВКЛ|2005}}. Князь [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай Імперыі]] на [[Біржы|Біржах]] і [[Дубінкі (мястэчка)|Дубінках]].

== Біяграфія ==
З [[біржы|біржанска]]-[[Дубінкі (мястэчка)|дубінкаўскай]] лініі роду [[Радзівілы|Радзівілаў]], сын [[Крыштаф Радзівіл|Крыштафа Радзівіла]], [[Гетман вялікі літоўскі|гетмана вялікага літоўскага]], і Ганны з [[Кішкі (род)|Кішкаў]]. Кузен [[Багуслаў Радзівіл|Багуслава Радзівіла]]. Вызнаваў [[кальвінізм]].

Скончыў кальвінісцкую [[Слуцкая гімназія|Слуцкую гімназію]], у 16 гадоў выехаў дзеля навучання за мяжу. Працягваў адукацыю ў [[Лейпцыгскі ўніверсітэт|Лейпцыгскім]], [[Альтдорфскі ўніверсітэт|Альтдорфскім]] і [[Лейдэнскі ўніверсітэт|Лейдэнскім]] універсітэтах, наведаў [[Францыя|Францыю]] і [[Англія|Англію]].

[[Файл:Januš Radzivił. Януш Радзівіл (1641).jpg|thumb|злева|220px|Панегірык да вяселля, 1641 г.]]

У 1633 годзе, наняўшы ў [[Нідэрланды|Нідэрландах]] 1 тысячу пяхотнікаў і 200 [[драгуны|драгунаў]], вярнуўся на радзіму і ўзяў удзел у [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1632—1634 гадоў|Смаленскай вайне]]<ref>[http://jivebelarus.net/history/gistografia/unknown-war-1654-1667.html?page=15#lnk14 Біяграфічныя звесткі] // {{Крыніцы/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>. Вызначыўся ваенным талентам. Атрымаўшы ў 1646 годзе пасаду [[польны гетман літоўскі|польнага гетмана літоўскага]], надзвычай паспяхова правёў свае першыя самастойныя кампаніі супраць казакаў. У ліпені 1649 года разбіў [[Бітва пад Лоевам (1649)|пад Лоевам]] 15-тысячнае войска казацкага палкоўніка [[Міхайла Крычэўскі|Крычэўскага]], праз два гады тамсама — войска казацкага палкоўніка [[Нябаба|Нябабы]] і без бітвы здабыў [[Кіеў]].

Фундаваў кальвінісцкія зборы і школы ў Вялікім Княстве Літоўскім, апекваўся пратэстанцкімі супольнасцямі, фінансаваў атрыманне адукацыі ў еўрапейскіх універсітэтах мясцовай пратэстанцкай моладзі.

У палітычных дачыненнях быў прыхільнікам ідэі незалежнасці Вялікага Княства Літоўскага. Яшчэ ў маладосці ў Вільні ў прысутнасці манарха кінуў польскім сенатарам: ''«Пагарды, столькі разоў праяўленай, літоўскі народ няздольны вытрымаць! Прыйдзе час, і палякі да дзвярэй не патрапяць, праз вокны іх выкідваць будзем»''<ref> Pamiętniki Albrychta Stanisława X. Radziwiłła, — T. 1, — Poznań, — 1839, — str. 327</ref>. Дзеля гэтага ўжо ў 1649 годзе спрабаваў наладзіць кантакты са [[Швецыя]]й. Ненавідзеў караля [[Ян Казімір|Яна Казіміра]]. Стаўшы ў 1653 годзе [[Ваявода віленскі|ваяводам віленскім]], а ў [[1654]] — [[Вялікі гетман літоўскі|вялікім гетманам]], засяродзіў у сваіх руках практычна ўсю ўладу ў Вялікім Княстве.

Падчас [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] атрымаў перамогу над маскоўскім войскам у [[Бітва пад Шкловам (1654)|бітве пад Шкловам]] 12 жніўня 1654 года і паражэнне ў [[Бітва пад Шапялевічамі|бітве пад Шапялевічамі]] 24 жніўня 1654 года. Паранены, ледзь пазбег палону: мясцовы жыхар правёў яго праз балоты да [[Барысаў|Барысава]], далей скіраваўся на [[Менск]] збіраць войска. У студзені 1655 года спрабаваў адбіць [[Магілёў]].

=== Кейданская унія ===
Пасля заняцця маскоўскімі захопнікамі ўлетку 1655 года большай часткі тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]], а таксама [[Вільня|Вільні]] і [[Каўнас|Коўны]], ініцыяваў складанне [[Кейданская унія|уніі]] з шведскім каралём [[Карл X (кароль Швецыі)|Карлам Густавам]], якая была падпісаная 17 жніўня 1655 года ў [[Кейданы|Кейданах]]. Паводле гэтага дагавора [[Вялікае Княства Літоўскае]] выходзіла са складу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і ўступала ў федэратыўны саюз з Швецыяй. Аднак акт Кейданскай уніі не быў ажыцёўлены. Супраць Я. Радзівіла ўзбунтаваліся харугвы ўласнага войска. З рэштай верных сіл ён зачыніўся ў [[Замак у Тыкоціне|Тыкоцінскім замку]], абложаны войскам [[Павел Ян Сапега|Паўла Сапегі]], адданым каралю. Неўзабаве памёр. Паводле некаторых звестак, быў атручаны, бо на целе выступілі плямы.

[[Файл:Sarcophagi of Radziwiłłowie in Kėdainiai (Kiejdany).JPG|thumb|Саркафаг Януша Радзівіла ў [[Кейданскі кальвінскі збор|Кейданскім кальвінскім зборы]]]]
Пахаваны ў [[Кейданскі кальвінскі збор|Кейданскім кальвінскім зборы]].

== Сям’я ==
Першы раз ажаніўся ў 1638 годзе з Кацярынай [[Патоцкія|Патоцкай]], другі — у 1645 годзе з [[Марыя Лупу|Марыяй]], дачкой малдаўскага гаспадара [[Васіле Лупу|Васіля Лупу]]. У першым шлюбе меў дачку Ганну Марыю, якая выйшла замуж за [[Б. Радзівіл]]а і прынесла яму ў пасаг бацькавы ўладанні. Першы шлюб зблізіў Януша Радзівіла з каталікамі, другі — з праваслаўнымі{{sfn|ЭнцВКЛ|2005}}.

== Галерэя ==

=== Жывапіс ===
<gallery widths=215 heights=180 caption="Творы малярства" class="center">
Portret księcia Janusza Radziwiłła.jpg|[[Давід Байі]], 1632 г.
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (B. Strobel, 1634).jpg|Б. Стробель, 1634 г.
JRadziwiłł.JPG|Невядомы мастак, каля 1652 г.
</gallery>
<gallery widths=215 heights=180 class="center">
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (XVII) (2).jpg|Невядомы мастак, [[XVII стагоддзе|XVII]]—[[XVIII стагоддзе|XVIII]] стагоддзі
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (1733-37).jpg|Невядомы мастак, 1733—1737 гг. 
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (1888).jpg|Невядомы мастак, каля 1888 г.
</gallery>

=== Графіка ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Графічныя партрэты" class="center">
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (D. Schultz, 1652).jpg|Невядомы мастак, 1640-я гг. 
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (W. Hondius, XVII).jpg|В. Гандзіюс, [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] 
Januš XI Radzivił. Януш XI Радзівіл (1646-53).jpg|Невядомы мастак, {{nowrap|1646—1653 гг.}}
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (1650).jpg|Невядомы мастак, каля {{nowrap|1650 г.}}
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (1653).jpg|C. Merian, 1653 г. 
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (J. Meyssens, 1670).jpg|J. Meyssens, 1670 г. 
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (M. Lang, 1670) (2).jpg|М. Лянг, 1671 г.
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (XVII).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Januš XI Radzivił. Януш XI Радзівіл (H. Lajbovič, 1758).jpg|З альбома «Выявы роду Радзівілаў». [[Гірш Ляйбовіч|Г. Ляйбовіч]], 1758 г.
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (K. Račynski, 1838).jpg|К. Рачынскі, 1838 г. 
Januš XI Radzivił. Януш XI Радзівіл (M. Starkman, 1857).jpg|М. Старкман, 1857 г.
Januš Radzivił. Януш Радзівіл (W. Gerson, 1860-62).jpg|[[Войцех Герсан|В. Герсан]], 1860—1862 гг.
</gallery>

== Памяць ==
Імя Януша Радзівіла атрымаў [[Радзівілаўскі летапіс]].

Я. Радзівіл — адзін з персанажаў [[Гістарычны раман|гістарычнага раману]] польскага пісьменніка [[Генрык Сянкевіч|Генрыка Сянкевіча]] «[[Патоп (раман)|Патоп]]» (1884—1886).

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Барэвіч А. [http://goman.borisov-e.info/index.php?id=186 Староста барысаўскі Януш Радзівіл]{{Недаступная спасылка}} // «[[Гоман Барысаўшчыны]]» № 3 (108), 2008.
* {{Крыніцы/ЭнцВКЛ|том=2|старонкі=501|артыкул=Радзівіл Януш|аўтар=[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]]}}
* {{Крыніцы/Невядомая вайна: 1654—1667}}
* {{Крыніцы/Нясвіж і Радзівілы (2007)}}
* Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. — Т.34. Акты, относящиеся ко времени войны за Малороссию (1654—1667). — Вильна, 1909. — [http://www.runivers.ru/upload/iblock/0f0/Akty%20izdavaemye%20komissiej%20vysochajshe%20uchrezhdennoyu%20dlya%20razbora%20drevnix%20aktov%20v%20Vilkne.%20Tom%2034%20o1909ebrubx641sx.pdf С. 98—100.]
* Барэвіч А. Староста барысаўскі Януш Радзівіл // «Гоман Барысаўшчыны» № 3(108), 2008;
* {{крыніцы/Сагановіч НВ}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}
* [http://jivebelarus.net/history/faces/Janusz-Radziwill.html Жыццяпіс Януша Радзівіла]

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Вялікія гетманы літоўскія}}
{{Гетманы польныя літоўскія}}
{{Ваяводы віленскія}}
{{Wikidata/Ancestors}}

{{DEFAULTSORT:Радзівіл Януш (1612—1655)}}
[[Катэгорыя:Радзівілы|Януш (1612—1655)]]
[[Катэгорыя:Сенатары Рэчы Паспалітай]]
[[Катэгорыя:Старосты барысаўскія]]
[[Катэгорыя:Старосты мсціслаўскія]]
[[Катэгорыя:Падкаморыя вялікія літоўскія]]
[[Катэгорыя:Ваяводы віленскія]]
[[Катэгорыя:Старосты жамойцкія]]
[[Катэгорыя:Гетманы польныя літоўскія]]
[[Катэгорыя:Гетманы вялікія літоўскія]]
[[Катэгорыя:Старосты быстрыцкія]]