Liberum veto

«Свабоднае вета» (лац.: Liberum veto) — прынцып парламенцкага ладу ў Рэчы Паспалітай, які дазваляў любому дэпутату сейма спыніць абмеркаванне пытання ў сейме і працу сейма наогул, выступіўшы супраць.

Прынцып "ліберум вета" быў уведзены ў дзяржаўнае права Рэчы Паспалітай у 1589 годзе. У перакладзе з лаціны "ліберум вета" азначае "свабоднае забараняю". Адпаведна гэтаму прынцыпу кожны дэпутат вальнага сойма мог сарваць сойм, дастаткова было крыкнуць "Няма згоды". Любое рашэнне ці пастанова сойма пачыналі дзейнічаць пры ўмове аднагалоснага ўхвалення ўсімі дэпутатамі, а не большасцю.

Упершыню права пазбавіць сойм сілы было выкарыстана ў 1669 годзе і настолькі стала звычаем, што ў наступныя сто гадоў з 55 соймаў былі сарваныя 48. Гэта прыводзіла да сутычак на паседжаннях сойма, часта збройных. Паны прыводзілі з сабою чым болей прыхільнікаў, каб пры патрэбе мець сілу. Але на ваяводскіх і павятовых сойміках рашэнні прымаліся большасцю галасоў.

"Ліберум вета" быў адменены Канстытуцыяй 1791 года.

Гісторыя

Вытокам гэтага прынцыпу стала традыцыя аднагалоснага прыняцця рашэнняў у сейме, дзе кожны шляхціч прадстаўляў сваю вобласць, быў абраны мясцовым сеймікам і нёс перад ім адказнасць за ўсе рашэнні сейма, а таксама канфедэратыўнага характару самой польска-літоўскай дзяржавы. Рашэнне, прынятае большасцю супраць жадання меншасці (нават калі гэта быў толькі адзін сеймік) лічылі парушэннем прынцыпу палітычнай роўнасці. Акрамя таго, для абгрунтавання паказанага прынцыпу высылаліся на закон Nihil novi (так званая Радамская канстытуцыя), які забараняў каралям прымаць новыя законы без згоды шляхты.

Звычайна лічыцца, што ўпершыню гэтым правам скарыстаўся і спыніў працу сейма прадстаўнік Трокаў Уладзіслаў Сіцыньскі ў 1652 г. Але гэта не зусім так, ён толькі наклаў вета на працяг дэбатаў у сейме па-за ўсталяваным законам шасцітыднёвага тэрміна. Толькі ў 1669 годзе ў Кракаве праца сейма была датэрмінова спыненая на падставе liberum veto, накладзенага прадстаўніком Кіева Адамам Алізарам.

У першай палове XVIII стагоддзя, гэтая практыка становіцца ўсё больш і больш звычайнай для сесій сейма, якія спыняліся ў адпаведнасці з liberum veto. Суседзі Рэчы Паспалітай Расія і Прусія злічылі гэта зручнай прыладай паслаблення Польшчы.

Пасля 1764 г. liberum veto практычна не ўжывалася: прынцып аднагалоснасці не перашкаджаў працы канфедэратыўных сеймаў. Дэпутаты ў пачатку сесіі фармавалі «канфедэрацыю» (польск.: konfederacja), каб прадухіліць яе прыпынак працы сейма ў адпаведнасці з liberum veto.

Liberum veto было скасавана 3 мая 1791 года; Канстытуцыя (прынятая канфедэратыўным Чатырохгадовым сеймам) усталявала прынцып большасці.

Аднак, дасягненні той канстытуцыі, закліканай стаць першай сучаснай кадыфікаванай канстытуцыяй Еўропы, былі ануляваныя іншым, канфедэратыўным сеймам, сабраным у Гародні ў 1793 г. Гэты сойм, пад прымусам Расіі і Прусіі, ратыфікаваў перадапошні, Другі падзел Рэчы Паспалітай.

Літаратура

• Гісторыя Беларусі. Ад старажытнасці да XXI стагоддзя. Кароткі нарыс. — Мн.: Лекцыя, 2000. — 80 с.