Тэлоніус Монк

Тэлоніус Сфір МОНК (англ.: Thelonious Sphere Monk, 10 кастрычніка 1917) — выбітны джазавы піяніст і кампазітар, найбольш вядомы як адзін з родапачынальнікаў стыля бібап. У сваёй творчасці прытрымліваўся арыгінальнага стылю, быў авангардыстаў і прымітывістаў, яго манера гульні была не зусім характэрная для джаза: яго музыка была «ірванай», мела шмат рыўкоў.

Нарадзіўся ў сям'і Тэлоніуса і Барбары Монк (у дзявоцтве Бэтс), быў другім іх дзіцем (сястру клікалі Мэрыён, яна была старэйшая за яго на два гады, малодшага брата звалі Томас). Сам музыка ў розны час называў розныя даты свайго нараджэння, сапраўды гэта было ўстаноўлена толькі ў 1968 годзе, калі крытык Леанард Фэзер выявіў арыгінал пасведчання аб нараджэнні. Другое імя, Сфір, ён па відаць прысвоіў сабе ў гонар дзеда па матчынай лініі.

У ўзросце трох гадоў музыка разам з сям'ёй пераехаў у Нью-Ёрк, на Манхэтэн. У кватэры па адрасе 243 West 63rd St, дзе яны пасяліліся, ён пражыў амаль усю астатнюю жыццё — спачатку з маці, сястрой і братам (бацька пакінуў сям'ю неўзабаве пасля пераезду і вярнуўся ў Рокі Маунт), а затым з жонкай і дзецьмі. Барбара Монк была вымушана працаваць на некалькіх працах адразу, каб пракарміць дзяцей; але акрамя фінансавых цяжкасцяў нішто не ўскладняла дзяцінства хлопчыка: маральная абстаноўка ў сям'і была добрай, у школе ён вучыўся добра (хоць і меў праблемы ў зносінах з аднагодкамі), асабліва любіў фізіку і матэматыку.

Упершыню за фартэпіяна Тэлоніус сеў ва ўзросце 6 гадоў. Перыядычна ён браў урокі, але акадэмічнага музычнага адукацыі так і не атрымаў. Сваімі кумірамі ён лічыў Дзюка Элінгтана, Джэймса П. Джонсана і іншых страйд-піяністаў таго часу.

У 1940 годзе ён атрымаў пасаду піяніста ў легендарным Манхэтэнскім клубе «Minton's Playhouse». На гэтай працы Монк зарабляў усяго 17 долараў у тыдзень, але атрымліваў вялікае задавальненне ад імправізацый з барабаншчыкам Кені Кларкам: яны выпрацавалі сваю ўласную манеру ігры, ускладняючы кампазіцыі, каб адсяваць пасрэдных выканаўцаў, якія жадалі выступаць з імі разам. У 1942 г. ў клубе сталі з'яўляцца Дзізі Гілеспі і Чарлі Паркер, якія потым сталі агульнапрызнанымі родапачынальнікамі бібопа, стыля ў джазе які здабыў папулярнасць і камерцыйную паспяховасць у 1944 г. У тым жа 44-м Монк пакінуў «Minton's Playhouse» так і не дамогшыся прызнання шырокай публікі.

У 1944 -м зрабіў сваю першую студыйны запіс сумесна з квартэтам Коўлмэна Хокінса. Хокінс быў першым вядомым музыкам які паверыў у талент маладога Тэлоніуса Монка, і той пасля адплаціў яму за давер запрашэннем паўдзельнічаць у запісах 1957 года з Джонам Калтрэйнам.

У 1947 г. адбылося дзве вельмі важных для Монка падзеі. Наступіў пераломны момант у яго кар'еры: у жніўні ён падпісаў кантракт на пяць гадоў з студыяй гуказапісу «Blue Note» і зрабіў першы самастойную студыйны запіс. Адбыліся змены і ў яго асабістым жыцці: у гэтым годзе ён уступіў у шлюб з Нэлі Сміт, якую ведаў з 15-гадовага ўзросту; гэта вельмі моцна паўплывала на жыццё музыканта: жонка пастаянна клапаціліся аб ім і аказвала яму падтрымку. Праз 2 гады ў іх нарадзіўся сын Тэлоніус Спірыт-малодшы (у дзяцінстве насіў мянушку Toot ў гонар карабліка з мультфільмаў Уолта Дыснею і бацька прысвяціў яму п'есу «Little Rootie Tootie». Сын, як і бацька, прысвяціў сваё жыццё джазу; ударнік і кампазітар, выступае пад імем Т. С. Монк), а ў 1953 годзе — дачка Барбара (сямейнае мянушка — «Бу-бу»).

Работы Монка ўсё яшчэ не мелі шырокага поспеху ў публікі: яго арыгінальную манеру выканання многія лічылі дылетанцкае. Ён шмат піў, паліў марыхуану і прымаў медыкаменты (гэта пачалося яшчэ ў час яго працы ў «Minton's Playhouse», дзе такі стыль жыцця лічыўся нормай). У 1948 годзе Монк быў упершыню абвінавачаны ў злачынстве: у яго знайшлі марыхуану. На год канфіскаваная яго кабарэ-кард (пасведчанне, якое дазваляе выступаць ва ўстановах, дзе падаюць спіртное), так што ён фактычна пазбавіўся свайго асноўнага крыніцы даходу. Потым ён яшчэ раз страціў ліцэнзію на працу. У 1952-м годзе Монк стаў працаваць на студыі «Prestige Records». У гэты перыяд было створана шмат значных запісаў: сумесныя працы з саксафаністам Соні Ролінзам, барабаншчыкам Артам Блэйкі і вялікім трубачом Майлза Дэвіса. Яго адносіны з калегамі складаліся па-рознаму: да маладога Ролінза ён ставіўся з павагай, а вось да Дэвіса адчуваў непрыязнасць. У сваю чаргу, Дэвіса раздражняла манера Монка адцягваць увагу ад саліруючай трубы сваімі шалёнымі пасажамі: ён не вельмі падыходзіў на ролю акампаніятара, і музыкі часта сварыліся.

У 1953-м Монк пазнаёміўся з баранесай Панонікай дэ Кенігсвартэр, дачкой банкіра Натаніэла Чарльза Ротшыльда, жанчынай, якая спрыяла джаз-музыкантам. Яна аказала значную дапамогу яму і Чарлі Паркеру, калі ў іх абодвух не было магчымасці выступаць у кабарэ. Баранеса засталася блізкай сяброўкай Монка да канца яго жыцця. Ёй прысвечана тэма Монка «Паноніка».

У 1955 г. калега і сябар Монка — Чарлі Паркер памёр. Гэта сумнае падзея прыцягнула ўвагу шырокай публікі да міру джаза, і пласцінкі Тэлоніуса Монка сталі прадавацца лепш. Ён заключыў кантракт са студыяй "Riverside. Так быў створаны альбом «Thelonious Monk Plays Duke Ellington», які высока быў ацэнены Дзюком.

У 1956 г. тэлеканал СBS запрасіў Монка прыняць удзел у шоў «Зоркі джаза», дзе ён прыцягнуў усеагульную ўвагу сваёй дзіўнай манерай ніколі не згінаць пальцаў, націскаючы на клавішы. У гэтым жа годзе быў запісаны, мабыць, самы знакаміты альбом музыкі — «Brilliant Corners» (пры ўдзеле тэнар-саксафаніста Соні Ролінза). У 1957 г. намаганнямі баранесы дэ Панонікі і Хары Каломба, новага менеджара Монка, музыканту атрымалася вярнуць кабарэ-кард. Неўзабаве ён пачаў працаваць у джаз-клубе «Five Spot» на чале створанага ім квартэта. Першапачаткова з ім граў Джон Калтрэйн, але ў канцы 1958-га яго месца заняў Джоні Грыфін, а затым Чарлі Роўз, які пратрымаўся ў калектыве цэлых 12 гадоў. У гэтым жа годзе здарыўся чарговы скандал, музыка зноў трапіў пад суд за захоўванне наркотыкаў і быў пазбаўлены магчымасці выступаць у клубах на 2 гады. У 1959 г. ён ледзь не патрапіў у псіхіятрычную бальніцу з-за свайго асацыяльных і дзіўных паводзінаў, але паступова з дапамогай сваёй жонкі яму ўдалося прыйсці ў нармальны стан. Яго музыка (сумесна з Артом Блэйк) увайшла ў саўндтрэк фільма «Знікаючыя жанчыны» («Des Femmes Disparaissent») рэжысёра Эдуарда Малінарп, Монк усё-ткі дамогся шырокай вядомасці. У 1963-м годзе ён быў уключаны чытачамі часопіса «Down Beat» ў Залу Славы джаза (цікава, што ён так ніколі і не ўвайшоў у гэты спіс па версіі крытыкаў), 1964-м часопіс «Time» прысвяціў яму цэлы нумар, партрэт Монка для вокладкі зрабіў Барыс Шаляпін (сын знакамітага спевака). У часопісе быў згаданы той факт, што музыка злоўжывае алкаголем і наркотыкамі.

У гэты перыяд Монк заключыў кантракт з «Columbia Records», але яго новыя творы страцілі былую арыгінальнасць: усе яны будаваліся па аднаму плану і былі падобныя адзін на аднаго. Выключэнне складае яго апошні альбом, запісаны ў гэтай студыі — «Underground».

Канцэрн CBS прапанаваў музыканту выпусціць альбом з песнямі гурта «The Beatles» ва ўласнай інтэрпрэтацыі, але Монк адмовіўся. У 1971 г. ён прыняў удзел у сусветным турнэ «Гіганты джаза», у гэты ж час запісаў свой апошні альбом у трох частках на невялікі студыі «Black Lion».

Пасля 1971-га музыка амаль не выступаў, свой апошні канцэрт ён даў летам 1976 года. Монк да мінімуму скараціў свае кантакты з вонкавым светам, ён пасяліўся ў доме Панонікі, не выяўляючы бачнага цікавасці ні да музыкі, ні да жыцця наогул. 17 лютага 1982 года Тэлониус Монк памёр ад інсульту. Пахаваны на могілках Фернкліфф (Ferncliff Cemetery), у горадзе Хартсдейл, штат Нью-Ёрк. Пасмяротна ён атрымаў дзве значныя ўзнагароды: у 1993 годзе быў узнагароджаны прэміяй «Грэмі» за ўклад у музычнае мастацтва, а ў 2006 годзе быў удастоены Пулітцэраўскай прэміі ў галіне музыкі.

Монк быў настолькі супярэчлівай постаццю, што да гэтага часу не можа быць адназначна, ці, раўназначна ацэненым крытыкамі і музыкамі. І сапраўды, Thelonious Monk меў схільнасць да шызафрэніі, як і Bud Powell, з якім ён даволі блізка меў зносіны і з якім разам у свой час ён быў арыштаваны за захоўванне наркотыкаў. З-за гэтага яму было забаронена выступаць у нью-ёркскіх клубах цягам пяці гадоў, і гэта не быў адзіны яго інцыдэнт з паліцыяй.

Тэлоніус Монк не быў віртуозам, і не валодаў фартэпіяна ў той меры, у якой гэта звычайна чакаецца ад прафесійнага музыкі (па-відаць, ён быў апошнім з прафесійных джазавых музыкаў, якія не атрымалі сур'ёзнай адукацыі).

З іншага боку, яго музычныя здольнасці былі велізарныя і дазвалялі складаць сапраўды вельмі вядомыя, арыгінальныя і самабытныя тэмы. Некаторая наіўная вуглаватасць яго манеры гульні, незвычайны падыход да клавіятуры нялёгка зразумець і прыняць пры першым праслухоўванні, і ўсё ж яна тоіць у сабе некаторы зачараванне і шчодра аддае ўважліваму слухачу. Большасць запісаных ім кампазіцый належыць яму самому, але існуюць і цікавыя запісы з яго трактоўкай стандартаў, такіх як Tea for Two, Liza, і Memories of You, яны дэманструюць яго незвычайны падыход да ігры на фартэпіяна. Яго геніяльныя студыйныя запісы і канцэртныя выступленні характарызуюць яго як аднаго з найвялікшых артыстаў Амерыкі.

Літаратура

• Музыкальный словарь Гроува / пер. с англ., ред. и доп. Л. О. Акопяна. — М.: Практика, 2007. — 1103 с. ISBN 0-333-43236-3 (англ.) ISBN 5-89816-064-7 (русcк.)
• Thelonious Monk Catalog — album index