Смог

Смог у Нью-Ёрку, від з вяршыні Сусветнага гандлёвага цэнтра, 1988 г.

Смог (спалучэнне англ.: smoke «дым» і англ.: fog «туман») — аэразоль, які складаецца з дыму, пылу і туману. Накрывае вялікія плошчы ў буйных населеных пунктах у выніку сістэматычнага забруджвання гарадскога паветра. Назіраюцца два тыпы:

• густы туман з дамешкам дыму альбо газавых адкідаў прамысловасці (напрыклад, Лондан);
• заслона з’едлівых газаў і аэразоляў падвышанай канцэнтрацыі (без туману), якая ўзнікае пры ўздзеянні ультрафіялетавай радыяцыі Сонца ў паветры ў выніку фотахімічных рэакцый, што адбываюцца ў газавых выкідах аўтамашын і хімічных прадпрыемстваў (напрыклад, Лос-Анджэлес).

Смог звычайна назіраецца пры слабай турбулентнасці паветра і, адпаведна, пры ўстойлівым размеркаванні тэмпературы паветра на вышыні, асабліва пры інверсіях тэмпературы, пры слабым ветры ці штылі.

Гісторыя

Упершыню з гэтай з’явай сутыкнуліся жыхары Лондана. Калі яшчэ ў ХІІІ ст. палілі вугаль, то лонданцаў усур’ёз клапаціў пах дыму — лічылася, што ён можа выклікаць захворванні. Упершыню слова «смог» было ўведзена ў 1905 г. Самым моцным з зафіксаваных прыкладаў смогу, які меў сур’ёзныя наступствы, быў смог у г. Данора (ЗША) у 1948 г. На працягу 36 гадзін было зарэгістрыравана каля 20 смярцей, сотні людзей адчувалі сябе вельмі дрэнна. Яшчэ болей трагічным быў «Вялікі смог» у Лондане 1952 г., калі за некалькі дзён памерла каля 4000 чалавек, каля 100 000 захварэла. На сённяшні дзень у буйных гарадах Заходняй Еўропы і ЗША смог зрабіўся часткай мінулага з-за актыўных дзеянняў па ахове навакольнага асяроддзя.

30 кастрычніка 2014 г. значны смог быў упершыню зафіксаваны ў г. Мінску (Беларусь).

Тлумачэнне з’явы

Пры поўным згаранні выкапнёвага паліва (вугалю, вуглевадародаў) утвараюцца досыць бяскрыўдныя прадукты — дыяксід вугляроду і вада. Аднак ва ўмовах недахопу кіслароду ўтвараецца атрутны монааксід вуглерода. Калі кіслароду ў сумесі яшчэ менш, сярод прадуктаў згарання з’яўляецца цвёрды вуглярод (у выглядзе сажы). Пры нізкіх тэмпературах і малой колькасці кіслароду разбурэнне вуглевадародаў можа суправаджацца іх ізамерызацыяй і полікандэнсацыяй, якія прыводзяць да ўтварэння поліцыклічных араматычных вуглевадародаў, у тым ліку бензапірэну, які валодае канцэрагеннымі ўласцівасцямі. Забруджванне паветра могуць выклікаць і прымесі, якія ўваходзяць у склад паліва, у першую чаргу злучэнні серы. Яе натуральная доля ў некаторых вуглях можа складаць 6 %. Пры згаранні такога паліва фарміруецца дыяксід серы. Калі ён раствараецца ў кроплях вады, якія кандэнсуюцца вакол часцінак дыму, дыяксід серы істотна зніжае яе pH. «Кіслотны туман» небяспечны для здароўя, шкодна ўплывае на расліны і жывёл, разбурае металы і будаўнічыя матэрыялы.

Сажа і дыяксід серы, якія ўтвараюцца непасрэдна пры згаранні паліва, з’яўляюцца першаснымі забруджвальнікамі паветра. Ва ўмовах вільгаці і туману, што ўласцівыя зімоваму Лондану, яны зрабіліся прычынай распаўсюджвання доўгатэрміновых смогаў, якія прыводзяць да росту захворванняў лёгкіх.

Адной з асноўных крыніц смогаў з’яўляецца распаўсюджанне аўтамабільнага транспарту, а таксама лясныя і тарфяныя пажары каля буйных гарадоў.

Літаратура

• Смог // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 59. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Спасылкі

• Смог (руск.) // Энцыклапедыя «Кругасвет»